Каб Беларусь прызналі акупаванай краінай, тыя палітыкі, якія адстойваюць гэтую тэзу, павінны стаць суб’ектам палітыкі, павінны нешта рабіць, каб даказаць наяўнасьць іншай Беларусі — такую тэзу выказаў украінскі палітоляг беларускага паходжаньня Ігар Тышкевіч у інтэрвію журналісту Радыё Свабода Дзьмітрыю Гурневічу.
З тэзай Тышкевіча можна спрачацца, але так выглядае, што яго рацыю даказвае жыцьцё.
У сярэдзіне сакавіка, праз пару тыдняў пасьля пачатку вайны, з заявай пра тое, што Беларусь акупаваная Расеяй, і з заклікам да сусьветнай супольнасьці гэта прызнаць выступіў кіраўнік Народнага антыкрызіснага кіраўніцтва Павал Латушка. Неўзабаве яго падтрымала Сьвятлана Ціханоўская. Некаторыя іншыя беларускія палітыкі заяўлялі пра гэта раней, некаторыя — ці не з 1994 году. Але возьмем за пункт адліку сярэдзіну сакавіка, заявы Латушкі і Ціханоўскай.
Сёньня на календары пачатак ліпеня. Нельга сказаць, каб гэтыя палітыкі за гэты час ня мелі магчымасьці данесьці да сваіх замежных партнэраў сваю прапанову. Мелі шмат магчымасьцяў і даносілі, як і дзе толькі маглі, і на даволі высокім узроўні. І зь якім вынікам?
Хто прызнаў Беларусь акупаванай?
За гэтыя два з паловай месяцы ўрад ці кіраўнік нейкай дзяржавы ці МЗС якой дзяржавы (хоць адной) заявіў — так, Беларусь акупаваная Расеяй? Штаты заходніх амбасадаў у Беларусі скарочаныя да мінімуму, на чале многіх не амбасадары, а часовыя павераныя, ЗША адклікалі ўвесь пэрсанал амбасады. Але хіба хоць адна краіна разарвала дыпляматычныя адносіны, канстатуючы акупацыйны характар дзейнай беларускай адміністрацыі? Ды ніводная.
Асобныя палітыкі, парлямэнтары заходніх краін і Ўкраіны пра акупацыю Беларусі Расеяй заяўлялі. Але ў дэмакратычных краінах свабодна выказваюцца розныя думкі. Афіцыйную ж пазыцыю гэтых дзяржаваў выказваюць адпаведныя кіроўныя органы. І ніводзін зь іх пра акупацыю Беларусі амаль за тры месяцы не заявіў.
Дык тады пра што размова? У гісторыі былі выпадкі, калі факт акупацыі нейкай краіны прызнаваўся адразу, незалежна ад паводзінаў яе палітычных элітаў.
Калі ў 1938 годзе Нямеччына, атрымаўшы Судэты, заняла ўсю Чэхію, увесь сьвет адразу расцаніў гэта як акупацыю. Але калі такога аўтаматычнага прызнаньня з прычыны відавочнасьці сытуацыі не адбывалася, пазьнейшае прызнаньне было пытаньнем чыста палітычным.
У лютым-сакавіку ў Беларусі былі дысьлякаваныя, паводле ацэнак NATO, дзясяткі тысяч расейскіх вайскоўцаў, зь Беларусі яны нападалі на Ўкраіну, ракетныя і авіяўдары зь беларускай тэрыторыі тады былі частымі. Але тады міжнародная супольнасьць не прызнала, што Беларусь акупаваная Расеяй.
Цяпер колькасьць расейскіх вайскоўцаў на тэрыторыі Беларусі істотна зьменшылася. Наколькі — невядома, але зьменшылася. Двойчы ў чэрвені адбываліся ракетныя і авіяцыйныя ўдары зь беларускай тэрыторыі па Ўкраіне. Але міжнароднага прызнаньня акупацыі Беларусі няма і цяпер.
Ігар Тышкевіч мае рацыю хаця б у тым, што пытаньне прызнаньня нейкай краіны акупаванай — гэта пытаньне не юрыдычнае, а палітычнае.
Можа, недарэчныя яго меркаваньні наконт таго, што павінна была б зрабіць беларуская апазыцыя для міжнароднага прызнаньня Беларусі акупаванай. Усе неабходныя заявы былі зробленыя, заклікі выказаныя, «рэйкавыя» партызаны і полк Каліноўскага — гэта рэальнасьць.
Але такая ж рэальнасьць — і апісаная вышэй рэакцыя ўсіх без выключэньня дзяржаваў сьвету на прапанову прызнаць Беларусь акупаванай. І калі гэтага прызнаньня не адбылося, значыць, нешта для гэтага і сапраўды не было зроблена.
Прызнаньне акупацыі праз 5 гадоў
Нехта можа палічыць, што пазыцыя Тышкевіча — занадта ў стылі Realpolitik. Але гісторыя паказвае, што міжнародная палітыка, у тым ліку і ў пытаньні акупацыі, вельмі часта вытрыманая менавіта ў гэтым стылі.
У 1938 годзе Гітлер захапіў Аўстрыю і ўключыў яе ў склад Нямеччыны. У кастрычніку 1943 году падчас нарады ў Маскве міністраў замежных спраў Вялікай Брытаніі, ЗША і СССР была прынятая «Дэклярацыя аб Аўстрыі», у якой аншлюс Аўстрыі 1938 году прызнаваўся «няісным і нядзейным».
А хіба ў 1938 годзе не было відавочна, што Аўстрыя акупаваная, хіба тады юрыдычныя аргумэнты за гэта былі слабейшыя, чым у 1943 годзе? Ну, з аднаго боку як бы і не былі. А з другога — спатрэбілася вайна, каб праціўнікі Нямеччыны праз 5 гадоў гэтую акупацыю канстатавалі.
Рух антынацысцкага супраціву ў Аўстрыі быў значна слабейшы, чым, скажам, у Польшчы ці нават у Галяндыі. І пры гэтым ніякага аўстрыйскага ўраду ў выгнаньні не паўстала. І да таго ж больш за мільён аўстрыйцаў ваявалі на ўсіх франтах Другой сусьветнай у складзе вэрмахту.
Аднак гэта не перашкодзіла краінам антыгітлераўскай кааліцыі ў 1943 годзе прызнаць Аўстрыю першай ахвярай нацысцкай агрэсіі.
А чаму ўсё ж прызналі, хай і праз 5 гадоў? Таму што палічылі палітычна патрэбным.
Ну дык і з прызнаньнем Беларусі акупаванай — падобная сытуацыя. Палічаць патрэбным — прызнаюць. І ад высілкаў, ад дзеяньняў беларусаў гэта залежыць толькі часткова.
Калі б Гітлер не пачаў вайну супраць Вялікай Брытаніі, потым — супраць СССР, а потым — супраць ЗША, невядома, ці дамовіліся б гэтыя тры дзяржавы разам прызнаць Аўстрыю акупаванай, нягледзячы на ўсе просьбы аўстрыйскіх палітэмігрантаў.
Калі Расея нападзе на Захад, калі Лукашэнка пашле беларускае войска на вайну — тады імавернасьць прызнаньня Беларусі акупаванай краінай істотна ўзрасьце.
А пакуль гэтага не адбылося — так як ёсьць.
Беларусы не вінаватыя ў вайне?
І яшчэ адна слушная думка з інтэрвію Тышкевіча: што тэза пра акупаваную Беларусь — гэта своеасаблівае алібі беларусаў. А і сапраўды так.
Абсалютна відавочны рост адмоўнага стаўленьня ўкраінцаў да беларусаў. Гэта тычыцца і стаўленьня дзяржавы, і стаўленьня звычайных людзей, грамадзтва. І адно, і другое за час вайны істотна пагоршылася.
З аднаго боку, украінская рэакцыя абсалютна натуральная. Вашае племя дапамагае іншаму племені ў нападзе на нашае — гэта спараджала нянавісьць і тысячагодзьдзі таму. І легітымнасьць правадыроў племені — памагатага агрэсара — нікога тады не цікавіла.
З другога боку, ніякі ўзровень нянавісьці да агрэсара і яго памагатых не абавязковы. Італія ў 40-я трымала ў Афрыцы войска больш за 200 тысячаў салдатаў. І тое войска ваявала з англічанамі. Ці надта тады англічане ненавідзелі італьянцаў? Ды не, хутчэй лічылі ахвярамі іхнага дурнога дучэ.
Ну дык і беларусы ахвяры свайго «дучэ» — так можна палічыць. Пры тым, што італьянцы забівалі англічанаў, а беларусы ўкраінцаў не забіваюць. Але ўкраінцам вырашаць, як ім трактаваць беларусаў.
Аднак беларусам нязвыкла, нечакана, што іх нехта моцна ня любіць. Гэта расейцы, амэрыканцы, кітайцы, габрэі звыклыя да шырокага распаўсюду ў сьвеце нелюбові да іх. А беларусаў жа заўсёды любілі — і ўкраінцы, і расейцы, ды ўсе. Рахманыя, ціхія. І тут раптам.
У беларускім апытаньні Chatham House у красавіку сёлета задавалася пытаньне — «Наколькі вы згодныя з выказваньнем: „Звычайныя беларусы таксама вінаватыя ў тым, што з тэрыторыі Беларусі ўчыняюцца ваенныя дзеяньні супраць Украіны“?» Згоднымі з гэтым выказваньнем у той ці іншай ступені былі 15% апытаных, цалкам нязгодныя ці хутчэй нязгодныя — 62%. Пры гэтым сярод прыхільнікаў дзейнай улады віну беларусаў у нападах на Ўкраіну прызнаюць зусім вобмаль — толькі 4%. Сярод праціўнікаў улады гэтую віну прызнаюць 40%, не прызнаюць — 42%.
Ну дык і Ціханоўская, і Латушка — беларускія, а не ўкраінскія ці якія іншыя палітыкі. І прынамсі ў гэтым пытаньні яны арыентуюцца на меркаваньні выразнай беларускай большасьці. Калі беларусам патрэбнае алібі, яны яго ім даюць — у выглядзе ідэі акупаванай Беларусі.
Дык а як насамрэч — вінаватыя беларусы ці не? Акупаваная Беларусь ці не?
А Аўстрыя была акупаваная? І калі і чаму вырашылі, што была?
Думкі, выказаныя ў блогах, перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.
