З Расеі лібэральных журналістаў, дысыдэнтаў, апазыцыйных актывістаў выціскаюць, як зубную пасту з тубіка: паступова і пасьлядоўна, пачынаючы з абвяшчэньня іх «замежнымі агентамі». У Беларусі ўсё зроблена значна прасьцей і брутальней. Па тубіку ўдарылі абухом сякеры: адных расплюшчылі, іншыя (каму больш пашанцавала) вылецелі, як пырскі, хто куды.
Астатнія ацалелыя яшчэ застаюцца ўнутры Беларусі, цьмяна ўяўляючы, ці ёсьць яшчэ нейкая прастора, каб выбрацца з-пад абуха, і ці чакаць, што гэтая сякера будзе занесеная зноў і апусьціцца новы ўдар — цяпер ужо на іхныя галовы.
Калегі-журналісты ў Расеі жвава абмяркоўваюць пераднавагодняе пашырэньне сьпісу «замежных агентаў», у які трапілі Віктар Шэндэровіч, Марат Гельман, Іван Бяляеў ды іншыя нязручныя для Крамля асобы. На 30 сьнежня 2021-га ў расейскім рэестры СМІ-«інаагентаў» ужо больш за сто імёнаў і назваў, у тым ліку дзясяткі канкрэтных асобаў — журналістаў, праваабаронцаў, актывістаў. І самае актуальнае пытаньне для тых, каго запісалі ў «агентуру» ці хто вось-вось трапіць у гэты сьпіс, — зьяжджаць ці пакуль заставацца.
Напрыклад, пісьменьнік і журналіст Віктар Шэндэровіч у інтэрвію расейскай службе Свабоды сказаў, што ехаць пакуль ня мае намеру:
«Ніякіх зарокаў я не даю, прынамсі гэта паганае таўро, якое на мяне павесілі, — гэта не падстава бразгаць дзьвярыма. Госпадзе, падумаеш — замежны агент. Ці мала я за 20 гадоў пра сябе чытаў!.».
Прызнаюся, на пачатку 2021 году я чакаў, што ў Беларусі пяроймуць досьвед братняга аўтарытарнага рэжыму: прыдумаюць для «ворагаў» нешта накшталт статусу «замежных агентаў». Не перанялі. Відавочна, палічылі, што гэта занадта доўга, складана і гуманна. Яно ж і сапраўды: ворага прымусілі стаць на ўлік, паставілі яму шпіёнскае таўро на самым бачным месцы, абклалі абавязкам рыхтаваць і здаваць шматлікія фінансавыя справаздачы. Але ж ён па-ранейшаму на свабодзе і можа весьці сваю «падрыўную» дзейнасьць...
Тут паміж беларускім і расейскім рэжымамі істотная розьніца. Расейскі пакідае сваім палітычным апанэнтам час на роздум і пакаваньне чамаданаў. У Беларусі такой раскошы «ворагам» не дазваляюць. Зрэшты, гістарычны досьвед паказвае, што ўсё можа вельмі хутка зьмяніцца.
«Журналісцкі самалёт»
Зь лёгкай рукі галоўнага рэдактара «Новой газеты», нобэлеўскага ляўрэата Дзьмітрыя Муратава ў асяродзьдзі расейскіх журналістаў цяпер часта згадваюць пра «журналісцкі самалёт» — па аналёгіі зь «філязофскім параходам», на якім бальшавікі ў 1922 годзе прымусова выправілі на Захад сотні прадстаўнікоў інтэлектуальнай эліты, якая не прыняла бальшавіцкай дыктатуры.
Леў Троцкі (тады яшчэ не палітэмігрант, а адзін з правадыроў рэвалюцыі) ў інтэрвію амэрыканскай журналістцы Стронг назваў гэту акцыю «гуманізмам па-бальшавіцку»: «Мы гэтых людзей выслалі, бо расстраляць іх не было падставы, а трываць было немагчыма».
У 1922-м высылалі яшчэ параўнальна гуманна: набывалі квіткі за казённы кошт і дазвалялі браць з сабой «адно зімовае і адно летняе паліто, адзін касьцюм, па дзьве штукі рознай бялізны, дзьве пары кальсонаў і дзьве пары панчох». Усё адбывалася з блаславеньня Леніна. Увесну 1922-га правадыр пісаў свайму галоўнаму чэкісту Дзяржынскаму: «Часопіс „Эканаміст“ — яўны цэнтар белагвардзейцаў. Усё гэта яўныя контрарэвалюцыянэры, памагатыя Антанты, арганізацыя ейных прыслужнікаў і шпіёнаў і разбэшчвальнікаў навучэнскай моладзі. Трэба паставіць справу так, каб гэтых „ваенных шпіёнаў“ злавіць і вылоўліваць пастаянна і сыстэматычна і высылаць за мяжу».
Пасажырам «філязофскіх параходаў» вельмі пашанцавала. Пазьней, ужо з 1923-га, высылалі не на Захад, а ў паўночныя губэрні Расеі, на Салаўкі. Ну а потым зьявіўся ГУЛАГ.
Далей ад жахаў радзімы
Тое, што адбываецца з палітэміграцыяй зь Беларусі — гэта ўжо далёка ня толькі «журналісцкі самалёт». Тут табе і самалёт, і цягнік, і аўтобус, і «маршрутка». А часам нават фурманка ці рыбацкая лодка. І ратавацца вымушаныя ня толькі журналісты, але і выкладчыкі, мэдыкі, «айцішнікі», студэнты, артысты, спартоўцы...
Больш-менш мы ведаем пра тыя імёны, якія на слыху. Але колькі ў гэтую мясарубку трапіла мала каму вядомых людзей!.. Чалавек проста зьбіраў подпісы за апазыцыйнага кандыдата. Ці выйшаў на мітынг летам 2020-га разам зь сябрамі. Ці пакінуў свой подпіс за Бабарыку. А цяпер раптам аказалася, што праз гэта ён — вораг. На працы загадалі пісаць заяву на звальненьне. Зь міліцыі даходзяць чуткі, што ня сёньня-заўтра могуць прыйсьці зь ператрусам. А там і арышт... Людзі панічна пакуюць чамаданы, купляюць квіткі на самалёт (ці на цягнік, ці на аўтобус) і ўцякаюць далей ад жахаў радзімы. Дактары, настаўнікі, інжынэры, «айцішнікі», прадпрымальнікі... Як правіла, маладыя ці сярэдняга веку, адукаваныя, уладкаваныя ў жыцьці.
Яны выяжджаюць не адны — вывозяць і свае сем’і, свае веды, свой досьвед. А таксама свае зьберажэньні і падаткі, якія будуць плаціць не ў сваёй краіне. Пакуль што большасьці зь іх вельмі цяжка, бо трэба шукаць працу і жытло, вырашаць бюракратычныя пытаньні зь відам на жыхарства, уладкоўваць дзяцей у садок ці школу. А да таго ж яшчэ вучыць чужую мову. Большасьць зь іх марыць пра момант, калі зможа вярнуцца на радзіму... Але міне яшчэ год-другі... Маладыя, энэргічныя, прадпрымальныя — многія зь іх хутка адаптуюцца. Знойдуць працу. Прызвычаяцца да новых рэалій. Дзеці прывыкнуць да сваіх замежных школаў. Калі і зьявіцца такая магчымасьць, ці многія захочуць вяртацца? Калі і вернуцца, то, хутчэй за ўсё, далёка ня ўсе.
І для Беларусі гэты сёньняшні зыход, які не спыняецца, стане вялізнай праблемай. Можна набраць за мяжой новых крэдытаў, накупляць тэхнікі і тэхналёгіяў. Але кім замяніць страчаных людзей, безь якіх бескарысныя любыя тэхналёгіі і крэдыты і мёртвая любая тэхніка — маладых, працавітых, адукаваных, прадпрымальных — апору любой дзяржавы, любой эканомікі?
...Прынята лічыць, што «філязофскі параход» — гэта рэйс у адзін канец, без зваротнага квітка. І сапраўды, параходы «Oberburgermeister Haken» і «Прусія», якія ўвосень 1922 году вывезьлі з Петраграда ў тады нямецкі Штэтын сотні прадстаўнікоў інтэлектуальнай эліты, больш ніколі не вярнулі ў Савецкую Расею сваіх славутых пасажыраў. Але ў 20-я вярталіся ў СССР іншыя палітэмігранты — не такія вядомыя, але спакутаваныя тугой па радзіме, непрыняцьцем чужыны, неўладкаванасьцю і безграшоўем. За дзесяць гадоў — з 1921-га па 1931-ы — такіх назьбіралася больш за 180 000 чалавек. Што іх напаткала?
У 1921 годзе вакол аўтараў выдадзенага ў Празе зборніка артыкулаў «Смена вех» узьнік рух прыхільнікаў прымірэньня і супрацоўніцтва з савецкай уладай. Маўляў, бальшавіцкі рэжым ужо перарадзіўся і дзейнічае ў нацыянальных інтарэсах Расеі. Першым ідэолягам «сменовеховства» стаў прафэсар Мікалай Устралаў, які любіў паўтараць, што савецкі рэжым, як радыска: толькі зьверху чырвоны, а ўнутры — белы.
Ён вярнуўся ў савецкую Расею і змог на ўласным лёсе праверыць сваю гіпотэзу. Напачатку ўсё адпавядала «новым вехам»: яму нібыта даравалі, прынялі ягоныя пакаяньні. Устралаў атрымаў ад бальшавікоў высокую пасаду і асабняк плошчай 190 мэтраў. Але пазьней, як і сотням іншых былых палітэмігрантаў, яму прыпомнілі і Прагу, і белагвардзейскае мінулае. 6 чэрвеня 1937 году Устралава арыштавалі. А 14 верасьня 1937-га, у дзень вынясеньня прысуду, расстралялі за «шпіянаж, контррэвалюцыйную дзейнасьць і антысавецкую агітацыю».
Думкі, выказаныя ў блогах, перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.
