16 кастрычніка літаратурная прэмія «Дэбют» сьвяткуе дзесяцігодзьдзе з часу заснаваньня. Яна носіць імя Максіма Багдановіча і ўручаецца маладым літаратарам за найлепшую першую кнігу ў жанрах, у якіх тварыў клясык, — паэзіі, прозе і мастацкім перакладзе.
Ці адбіўся «Дэбют» на лёсе пачаткоўцаў у беларускай літаратуры, як зьмяніўся за час існаваньня гэтай прэміі ляндшафт нацыянальнага прыўкраснага пісьменства, якія перашкоды паўсталі ў арганізатараў «Дэбюту» ды іншых культурніцкіх праектаў у сувязі з надзённай палітычнай сытуацыяй у краіне? На гэтыя ды іншыя пытаньні адказвае кіраўнік дабрачыннага фонду «Вяртаньне» Сяргей Макарэвіч.
— Спадар Сяргей, найперш прыміце, калі ласка, мае шчырыя віншаваньні зь першай сур’ёзнай датай у летазьлічэньні прэміі «Дэбют». Дзесяць гадоў у наш імклівы час — гэта немалы тэрмін, каб упэўніцца, што «ня ўмёрлі», нягледзячы на змрочныя прагнозы. А скажыце шчыра, ці самі вы пры запачаткаваньні «Дэбюту» верылі, што ў прэміі доўгая і шчасьлівая будучыня?
— Дзякуй за віншаваньне. Што да пытаньня, то дакладна магу сказаць, што ні разу я не задумаўся пра тое, што прыйдзе дзень, калі «Дэбют» спыніць існаваньне. Штораз, калі запускаем чарговы сэзон прэміі, я думаю пра яго працяг і праз год, і праз два. Не заўсёды, праўда, дадае аптымізму колькасьць выдадзеных кніг дэбютантаў.
— І як за дзесяць гадоў зьмянялася колькасьць намінантаў? Ці былі сытуацыі правальныя, скажам так, калі журы даводзілася выбіраць кнігу не найлепшую зь лепшых, а называць ляўрэатамі адзінкі, пададзеныя для разгляду?
— За дзесяць гадоў ляўрэатамі прэміі і ўладальнікамі спэцыяльных прызоў сталі больш за 30 маладых пісьменьнікаў і перакладнікаў. І ня менш за паўсотню атрымалі заахвочвальныя прызы. Гэта лічбы толькі адзначаных, а ня ўсіх заяўленых дэбютантаў. Так што ў прынцыпе — нямала.
Арганізатары прэміі, да якіх належыць і наш фонд, ня маюць уплыву на журы. Сябры яго штогод мяняюцца, пастаянным застаецца толькі фундатар Павал Бераговіч. Таму ўсе рашэньні, якія прымаюць яны, —гэта выключна іхныя рашэньні, падмацаваныя пэўнымі аргумэнтамі. Бязь ціску, без умяшаньня заснавальнікаў і арганізатараў прэміі. Былі гады, калі журы не вызначала ў пэўнай намінацыі ляўрэатаў. Прычыны былі розныя: ад таго, што не назьбіралася кніжак у намінацыі, да таго, што ніводная кніга не дацягвала мастацкімі вартасьцямі да ляўрэацкай. Думаю, калі журы ня бачыла ў дэбютных кнігах аўтараў з патэнцыялам, то і не ўручала прэмію дзеля факту ўручэньня.
— Ці сочыце вы за далейшым творчым лёсам ляўрэатаў? Ці ўплывае на іх «дэбютная» прэмія?
— У мяне была ідэя стварыць невялікае відэа пра ўсіх ляўрэатаў. Відэа так і не зрабіў, але лёсам ляўрэатаў зацікавіўся. Большасьць, вядома, застаецца ў літаратуры. Іхныя імёны мы часта сустракаем. Ганна Янкута, Віктар Марціновіч, Антон Францішак Брыль, Юля Цімафеева, Зараслава Камінская… Ня ведаю, ці для ўсіх, але для часткі ляўрэатаў дык дакладна атрыманьне «Дэбюту» стала падзеяй, такім апірышчам, каб не расчаравацца ў літаратурнай працы. А перад нашай размовай я атрымаў ліст ад аднаго з ляўрэатаў са словамі «дзякуй вам за „Дэбют“, прэмію, якая 10 год падтрымлівае літаратуру, дае надзею і натхняе».
— А ці ёсьць такія, хто пасьля ўганараваньня першае кнігі зьнік з літаратурнага небасхілу?
— Такія дэбютанты ёсьць. На шчасьце, іх усяго некалькі чалавек. Ня ведаю дакладна, што змусіла іх «завязаць» з літаратурай. Магчыма, гэта часова. Скажу, напрыклад, пра паэта Віталя Рыжкова. Ён быў сярод тых, хто атрымаў першы «Дэбют». Яго адзначылі за кнігу «Дзьверы, замкнёныя на ключы». Цудоўная кніга! Першы наклад хутка разышоўся, было перавыданьне, і ўжо даўно ня знойдзеце ў продажы ніводнага асобніка і другога накладу кнігі. Але за дзесяць гадоў Віталь так і ня выдаў новай. Тым ня менш ён застаецца ў ліку такіх паэтаў, якіх часта запрашаюць выступіць на імпрэзах. Віталь Рыжкоў — адвечны, так бы мовіць, дэбютант з адной кнігай. Але ягоная паэзія «заходзіць» многіх цягам дзесяцігодзьдзя.
— Як наагул, па-вашаму, адбілася на беларускім літаратурным працэсе заснаваньне прэміі «Дэбют»?
— Мне хацелася б сказаць, што прэмія ўплывае на працэс. Але гэта будзе не зусім праўда. І гэта тычыцца ня толькі прэміі «Дэбют», іншых таксама. Літаратура ў Беларусі застаецца хутчэй хобі. Яна ёсьць прафэсіяй для адзінкавых аўтараў. Адсюль і праблема, што прэміі не напоўніцу стымулююць зьяўленьне новых імёнаў. Людзі задумваюцца пра пісаньне ў перадапошнюю чаргу, бо спачатку трэба задаволіць іншыя патрэбы. Усё гэта адбываецца празь нявыстраенасьць кніжнага бізнэсу ў нас. А нармальным ён будзе тады, калі аўтар, нават дэбютант, можа пад ідэю кнігі атрымаць ад выдавецтва аванс і займацца толькі пісаньнем твораў.
Прычын гэтай праблемы, вядома, больш. Калі я атрымліваю рассылкі ад замежных выдавецтваў і бачу ў іхных каталёгах кнігі дэбютантаў, якія, часам яшчэ да выхаду альбо ў першы год пасьля выхаду, перакладаюць на іншыя мовы, мне становіцца сумна. Нашы дэбюты, як правіла, не такія яскравыя.
— Дык мо з гэтай прычыны на сьвяточнай цырымоніі 16 кастрычніка ня будуць названыя новыя ляўрэаты? Мо няма з каго выбіраць?
— Прэмія «Дэбют» імя Максіма Багдановіча ўручаецца аўтарам да 35 гадоў у трох намінацыях: «паэзія», «проза» і «мастацкі пераклад». Аднак летась выйшла недастаткова кніг нават для фармаваньня поўнага сьпісу. У сувязі з бракам канкурэнцыі ў дзьвюх намінацыях мы прынялі рашэньне сёлета не ўручаць прэмію. Пры гэтым кнігі, пададзеныя на конкурс, будуць разглядацца налета. Сёлета я ўжо бачу новыя кнігі дэбютантаў, якія мы будзем чакаць на прэмію. Старт ёй, думаю, будзе дадзены празь месяца паўтара.
А каб зафіксаваць у памяці сьвяткаваньне дзесяцігодзьдзя прэміі, мы правядзём незвычайную імпрэзу ў межах фэстывалю інтэлектуальнай кнігі «Прадмова». Хочам на ёй сабраць як найбольш папярэдніх ляўрэатаў.
— Ведаю, што на цырымоніі замест новых ляўрэатаў будзе агучанае імя дэбютанта дзесяцігодзьдзя. Што гэта за намінацыя? Якія крытэры выбару лепшага з лепшых?
— 16 кастрычніка, падчас імпрэзы на дзесяцігодзьдзе прэміі «Дэбют», фонд «Вяртаньне» суб’ектыўна, без спэцыяльнага журы, уручыць заахвочвальны прыз «Дэбют дзесяцігодзьдзя». Уручым аднаму з папярэдніх ляўрэатаў, на якога ці якую, на нашу думку, атрыманы «Дэбют» паўплываў напоўніцу. Імя будзе адно, хоць насамрэч такіх літаратараў больш.
— І апошняе пытаньне. Як адбіліся на дзейнасьці вашага фонду сёлетнія палітычныя падзеі ў краіне і што ў гэтай сытуацыі зьбіраецеся рабіць далей?
— Праз гэтыя падзеі мы не запусьцілі своечасова ў сёмы раз музычны конкурс маладых выканаўцаў «Засьпявай.BY». Гэта конкурс, на якім мы спрабуем спалучыць сучасную паэзію з музыкай, бо я лічу важным, каб песьні стваралі на добрыя тэксты. Для маладых музыкаў праводзім лекцыі з прафэсіяналамі: прадусэрамі, гукарэжысэрамі, прамоўтарамі, чытаюцца лекцыі з маркетынгу, дызайну, беларускай і сусьветнай паэзіі і музыкі. Тое, чаго бракуе музыкам без адукацыі альбо толькі з музычнай школай за плячыма. Хаця тое, што расказваюць нашы лектары, і ў ВНУ не заўжды пачуеш. Наша мара, фонду «Вяртаньне» і прадусара Сяргея Будкіна, — на базе «Засьпявай.BY» запусьціць музычную акадэмію — цэнтар нефармальнай адукацыі.
Праца фонду «Вяртаньне» разам з партнэрамі — гэта ня толькі «Дэбют», але і шэраг іншых літаратурных прэміяў — імя Карласа Шэрмана за найлепшыя перакладныя кнігі на беларускую мову, імя Цёткі за найлепшую кнігу для дзяцей і падлеткаў.
А яшчэ з выдавецтвам «Янушкевіч» мы робім кніжную сэрыю зь перакладамі твораў нобэлеўскіх ляўрэатаў. Мы ўжо выдалі кнігі Архана Памука, Гарбыеля Гарсіі Маркеса, Кадзуа Ісігура, Жузэ Сарамагу… І не спыняемся. Мне хацелася б прывезьці ў Беларусь жывых нобэлеўскіх ляўрэатаў. Праўда, цяпер праз тую «рэкляму» краіне, якая не сыходзіць зь першых палосаў сусьветнай прэсы, наўрад ці хто пагодзіцца прыехаць. Дый ня можам даць гарантыяў, што дзяржаўныя органы не сарвуць такую сустрэчу. Культура ў сучаснай Беларусі дзяржаўным людзям патрэбная хіба толькі для галачкі.
Былі іншыя ініцыятывы і праекты, спыненыя праз апошнія падзеі. І цяпер нам важна, каб людзі, якія лічаць нашу працу патрэбнай, падтрымалі нас. Наведвалі імпрэзы, якія праходзяць пры нашым удзеле, чыталі нашы кнігі.
Палітычныя падзеі ў краіне паставілі дадатковыя бар’еры для ахвяраваньняў з-за мяжы. І без дапамогі людзей нам цяжка цяпер будзе вытрымаць зададзены рытм. Таму просім далучацца да кола нашых ахвярадаўцаў, на сайце «Вяртаньня» ёсьць рэквізыты для гэтага.
І прыходзьце на наша сьвята 16 кастрычніка ў Палац мастацтва на вуліцы Казлова, 3, заля 2. Пачатак, а 20.00.
Праз эпідэмічную сытуацыю ў краіне колькасьць месцаў у зале зьменшаная. Каб трапіць на сьвяткаваньне, трэба зарэгістравацца ў гугл-форме пад спасылкай.
Даведка:
Літаратурная прэмія «Дэбют» імя Максіма Багдановіча заснаваная ў сьнежні 2010 году. Ля яе вытокаў стаялі пісьменьнік Уладзімер Арлоў і мэцэнат Павал Бераговіч. Заснавальнікі прэміі — Беларускі ПЭН-цэнтар, Саюз беларускіх пісьменьнікаў і дабрачынны фонд «Вяртаньне».
«Дэбютам» ушаноўваюць маладых аўтараў/перакладнікаў да 35 гадоў. Прэмія ўручаецца ў намінацыях «проза», «паэзія», «мастацкі пераклад». Ляўрэатамі ў розныя гады станавіліся Ганна Янкута, Андрэй Горват, Віктар Марціновіч, Дар’я Трайдэн, Зараслава Камінская, Міхал Бараноўскі і іншыя.
