«Самым папулярным сэрыялам сьвету ўсіх часоў» стала кіна-гісторыя пра ядзерную катастрофу ў Чарнобылі 26 красавіка 1986 і аб першых месяцах яе ліквідацыі. Прынамсі так International Movie Data Base ацаніў міні-серыял «Чарнобыль» вытворчасьці тэлеканалу НBO, які ўжо апярэдзіў па колькасьці праглядаў папулярную «Гульню прастолаў». Украінская служба Радыё Свабода папрасіла выказаць сваё меркаваньне пра «чарнобыльскую сагу» дасьледчыкаў катастрофы і ўдзельнікаў ліквідацыі аварыі на ЧАЭС. Усе яны бралі ўдзел у падзеях, на якіх грунтуецца сэрыял «Чарнобыль». І — дажылі да нашага часу.
Утульны двор на Андрэеўскім спуску ў Кіеве, што прыціскаецца да пакрытай лесам горы. На яе схіле — вялікі экран. Людзі глядзяць сэрыял «Чарнобыль». Пераважна — моладзь: гэта гіды, якія праводзяць экскурсіі ў Чарнобыльскую зону.
Некалькі гледачоў — мужчыны значна старэйшага ўзросту. Гэта — ліквідатары аварыі на Чарнобыльскай АЭС, дэ-факта — прататыпы герояў сэрыялу «Чарнобыль». Так выглядаў зачынены кінапрагляд, арганізаваны для тых, чые лёсы зьвязаны з Чарнобылем. На яго змаглі патрапіць і супрацоўнікі ўкраінскай службы Радыё Свабода.
Аўтар ідэі, дырэктар па навуцы кампаніі «Чарнобыль-Тур» і ліквідатар аварыі на ЧАЭС Сяргей Мірны, тлумачыць: турысты, якія едуць у зону адчужэньня з усяго сьвету, ставіць усё больш пытаньняў аб тым, што бачылі ў сэрыяле. Пытацца, што зьяўляецца праўдай, а што — мастацкім выдумкай^; дзе менавіта адбываліся тыя ці іншыя падзеі з фільму^; што адбылося з галоўнымі героямі, і ці былі яны на самой справе... І ў гэтай сытуацыі — найлепшае, каб гіды абмеркавалі фільм з рэальнымі ўдзельнікамі падзей, якія ў далёкім 1986-м спынялі «ядзернага монстра».
Падчас гэтага абмеркаваньня Свабода таксама паставіла ліквідатарам пытаньне аб «Чарнобылі»: як яны ўспрынялі сусьветна папулярны сэрыял пра падзеі, героямі якіх яны былі?
«Ілюстрацыя — уражлівая. Факты — недакладныя»
Сяргей Парашын, экс-кіраўнік Чарнобыльскай зоны адчужэньня, падчас аварыі быў сакратаром парткама і намесьнікам дырэктара Чарнобыльскай АЭС. Уначы 26 красавіка 1986 ён быў на ЧАЭС ужо праз гадзіну пасьля выбуху. Сцэны пасяджэньня кіраўніцтва ў бамбасховішчы ЧАЭС, моманты прыняцьця рашэньняў па ліквідацыі аварыі, пошук звышмагутных дазымэтраў, калі звычайныя зламаліся — усе гэтыя рэчы адбываліся зь яго ўдзелам.
Зрэшты, у сэрыяле Сяргей Парашын не пазнаў ні сябе, ні сваіх калегаў, так сцэнарысты зьмянілі характары пэрсанажаў, сьцьвярджае ён у гутарцы з Радыё Свабода.
«Рэальнага тут няшмат, але сам дух гэтага фільма — ён карысны для вельмі многіх людзей. Зрэшты, многія дэталі, вядома, не супадаюць. Так, дух катастрофы перададзены. Але тут кіруючы пэрсанал АЭС паказаны ня ў тым сьвеце (у якім усё было на самай справе — рэд.). Тут (у фільме) — адценьне Савецкага Саюза. То бок, гэта — погляд Захаду на Савецкі Саюз, таму тут шмат мітаў, асабліва калі гаворка ідзе пра кіруючыя пэрсаналіі. Так, на нарадах у бункеры я быў побач з дырэктарам і ведаю як гэта адбывалася на самай справе. Але ў фільме гэта паказана зусім ня так, і людзі паводзілі сябе інакш», — прызнае адзін з тых, хто ўзначаліў ліквідацыю аварыі на месцы ў першыя гадзіны пасьля выбуху.
«Фільм перадае ўвесь той жах, які быў»
Аляксей Брэвус — украінскі мастак, у мінулым — інжынэр на чацьвёртым энэргаблёку Чарнобыльскай АЭС і адзін з ліквідатараў наступстваў аварыі.
Ён выйшаў на зьмену раніцай 26 красавіка, праз некалькі гадзін пасьля выбуху. Гэтая зьмена была апошняй, якая працавала на пульце кіраваньня чацьвёртым рэактарам.
«Больш за ўсё спадабалася, калі казаць пра дэталі, уся першая сэрыя: напружаная, страшная. Гэта праца на атамнай станцыі ў першыя гадзіны пасьля выбуху. У цэлым — гэта ўсё адпавядае рэальнасьці. Яна, гэтая сэрыя, перадае той жах, які там панаваў. Гэта пра маштабнасьць падзеі, гэта вельмі важна. Наогул, у фільме маштабнасьць, як па мне — гэта галоўны ўдалы вынік», — кажа Брэвус у інтэрвію.
«Па-другое — гэта эмацыйнасьць. Эмацыйная перадача гэтай зьявы, якая называецца Чарнобыль. Дэталі памылкова або наўмысна скажоныя, мне не спадабаліся... Скажоныя характары такіх ключавых пэрсанажаў у Чарнобыльскай гісторыі, як дырэктар Віктар Бруханаў, галоўны інжынэр Мікалай Фамін, яго намесьнік Анатоль Дзятлаў. Іх характары — абсалютна фальшывыя: яны не былі такімі злодзеямі, як іх адлюстравалі, — адзначае ліквідатар. — Але ў цэлым маё ўражаньне пра фільм — станоўчае. Таму што перадаецца глябальнасьць гэтай зьявы, уся эмацыйнае напружаньне вакол Чарнобыля. Вядома, гэта не дакумэнтальны фільм. Але, як па мне — і на мастацкі. Гэта — дзіўная ілюстрацыя да тэмы Чарнобыля. Зробленая магутнымі мазкамі, але з прынясеньнем у ахвяру праўдзівасьці».
У фільме ёсьць момант, калі намесьнік галоўнага інжынэра па эксплёатацыі ЧАЭС Анатоль Дзятлаў загадвае выклікаць наступную зьмену работнікаў 4-га энэргаблёку. Адным з тых, за кім паехалі, быў Аляксей Брэвус. Але паколькі іншыя калегі жылі бліжэй да станцыі, то пасьля выбуху на працу выйшлі яны. А Брэвус атрымаў даручэньне выходзіць раніцай.
«Ня ведаю, на шчасьце ці не, адзін з тых, што езьдзілі ноччу, зьбіралі людзей, успомніў пра іншага майго калегу, які жыў бліжэй, і яны забралі яго. Магчыма, калі б мяне ноччу ўзялі, я б цяпер не стаяў тут з вамі і не казаў бы ўсё гэта. Ранішняя зьмена — гэта ўсё ж паменш узроўню радыяцыі, менш працы», — успамінае апэратар энэргаблёка.
Летась Радыё Свабода наведала шэраг памяшканьняў чацьвёртага энэргаблёку. Ўзровень радыеактыўнасьці ў іх паменшыўся, і дазваляе знаходзіцца ў іх некалькі хвілін (месцамі — да хвіліны) бяз рызыкі для жыцьця і здароўя.
«На Чарнобыль "нацягваюць" нейкія канцэпцыі, але рэальнасьць — значна цікавей»
Сяргей Мірны, аўтар кніг пра Чарнобыль, дырэктар па навуцы кампаніі «Чарнобыль Тур», а ўлетку 1986 году ён камандаваў узводам дазымэтрычнай выведкі ў зоне адчужэньня.
Сяргей аб’езьдзіў заражаныя тэрыторыі ўздоўж і папярок, вымяраючы ўзроўні радыяцыі. Паводле яго слоў, цяпер міні-сэрыял «Чарнобыль» — найлепшая мастацкая экранізацыя трагедыі 1986 году. Зрэшты, нават яна, лічыць Мірны, не справілася з галоўнымі выклікамі, якія ставіць Чарнобыльская трагедыя перад мастацтвам.
«На Чарнобыль "нацягваюць" нейкія канцэпцыі і тым самым робяць яго менш цікавым. Кажу, як удзельнік тых падзей: рэальнасьць — значна цікавей, эмацыйная, значна больш фантастычныя, чым любыя прадстаўленьні! Так, кожны мастацкі твор стварае сваю рэальнасьць. І гэты сэрыял — найлепшае набліжэньне да рэальнасьці, якое існуе ў мастацкім кінэматографе. Але яно — ну зусім далёка ад сапраўдных падзей, як я іх ведаю. І што яшчэ важна: яны не справіліся з некалькімі выклікамі, якія робіць Чарнобыльская аварыя для кінэматаграфістаў. У прыватнасьці няма адчуваньня візуалізацыі той небясьпекі ад нябачнай радыяцыі...», — лічыць ліквідатар.
На думку Мірнага, аўтары зрабілі карцінку, якая адпавядае цяперашнім уяўленьням заходняга грамадзтва аб савецкай рэчаіснасьці і пра аварыю на ЧАЭС у прыватнасьці. Хоць рэальныя сытуацыі былі значна складаней і цікавей.
Чалавечы гераізм у часы СССР
Сэрыял «Чарнобыль» стаў самым папулярным, таму што тэма ядзернай катастрофы 1986 году да гэтага часу цікавая ў сьвеце, а зараз да яе яшчэ і расьце цікавасьць у моладзі, прызнае ў гутарцы з Радыё Свабода намесьніца дырэктара музэя «Чарнобыль» па навуковай рабоце Ганна Каралеўская.
Яна дзеліцца сваімі назіраньнямі: моладзь з розных куткоў сьвету, наведваючы Кіеў, прыходзіць у музэй Чарнобыльскай катастрофы і ставіць мноства пытаньняў. У апошні час усё больш пытаюць пра моманты, якія людзі ўбачылі ў апошняй экранізацыі.
«У мяне дваякае ўражаньне. З аднаго боку — гэта атмасфэрны, драматычны сэрыял. Ён заяўлены як мастацкі, але заснаваны на рэальных падзеях. З рэальнасьцю яго зьвязваюць імёны герояў, асобныя факты і падзеі, якія сапраўды мелі месца. Але тое, як яны прадстаўлены — выклікае шмат пытаньняў», — дзеліцца меркаваньнямі Каралеўская.
«На самой справе фільм не перадае рэальнай атмасфэры і ўзаемаадносін людзей, як у тую цяжкую ноч, так і потым. Усе пададзена з пункту гледжаньня амэрыканскага погляду на савецкіх людзей, на іх гераізм. Мяне ўразіла, што ў шматлікіх выпадках герояў фільма на атамнай станцыі суправаджаюць салдаты са зброяй. Заходнія аўтары, відаць, думаюць, што гераізм у СССР быў магчымы толькі пад дуламі аўтаматаў. У фільме нібыта дзейнічаюць рэальныя людзі, з рэальнымі імёнамі, гэта, у прыватнасьці, і пэрсанал станцыі. Але яны выглядаюць разгубленымі, спалоханымі, ня ведаюць, што ім рабіць. Але ў тую ноч так не адбывалася, — кажа Ганна Каралеўская. — На станцыі кожны ведаў, куды ісьці і што рабіць. Толькі гэтыя людзі змаглі адключыць абсталяваньне і абясточыць яго. Толькі яны змаглі ізаляваць прабітыя аліеправады, пагасіць лякальныя пажары, якія ўзьнікалі то тут то там, выпусьціць вадарод з турбін, каб ён ня выбухнуў».
Моманты з фільму: што рэальнасьць, а што выдумка?
- Пэрсанал станцыі, які атрымлівае вялікія дозы радыяцыі, адразу ж бачыць у сябе на целе крывацёкі. Па словах Аляксея Брэвуса і іншых відавочцаў, у рэальнасьці гэта выглядала як цеплавыя або сонечныя апёкі. Сам Брэвус пасьля зьмены ўбачыў, што ўся яго скура стала карычневай, як пасьля многіх гадзін на пякучым сонцы.
- Раніцай пасьля выбуху і ў наступныя дні над разбураным рэактарам узвышаецца слуп чорнага дыму. Гэта відовішча, але на самой справе такога дыму не было, сьведчаць ліквідатары і дасьледчыкі.
- Анатоль Дзятлаў пасьля выбуху пачынае лаяць падначаленых, пагражаць ім і не дапускаць думкі, што рэактар мог выбухнуць. Ва ўспамінах аб ім калегі кажуць, што ён наадварот — меў звычку ніколі не крытыкаваць чалавека, пакуль ён знаходзіцца на працоўным месцы. Дзятлаў быў прафэсіяналам высокага клясу, і не быў у ноч аварыі ні разгубленым, ні раздражнёным, сьцьвярджаюць суразмоўцы Радыё Свабода.
- У чацьвёртай сэрыі фільма ваеннае падразьдзяленьне абʼяжджае закінутыя вёскі і гарады ў зоне, дзе застаецца мноства хатніх жывёлаў. Падчас адной з адчайных сцэн салдат падклікае сабак бліжэй, нібыта каб пакарміць, і — жорстка расстрэльвае. Па словах Сяргея Мірнага, радыяцыйная выведка гэтым не займалася. Аднак сапраўды былі асобныя падразьдзяленьні, якія адстрэльвалі ўсіх сабак і катоў, каб яны не разносілі з зоны шаленства і радыяцыю.
- Ліквідатары пастаянна пʼюць гарэлку, а вайскоўцам у зоне — цэнтралізавана завозяць яе грузавікамі. Сяргей Мірны гэта абвяргае.
- «Яшчэ тады ў Украіне байка была, што ў Чарнобылі ўсім наліваюць, усё так клясна. А на самай справе вакол ЧАЭС была створана, я б так яе назваў, 60-мільная зона, дзе алькаголь наогул нікому не прадавалі. Некаторыя ліквідатары недзе здабывалі самагон. Але ў нас была такая праца, выпіць было некалі! Я, ведаючы, што сустрэчу свой дзень нараджэньня ў зоне адчужэньня, як сапраўдны хімік, узяў туды 0,7 літра чыстага сьпірту. І пасьля працы, калі ўсё сьціхла, мы, 10 здаровых афіцэраў радыяцыйнай выведкі, атрымалі гэтую бутэльку і выпілі грамаў па 50. Але на наступны дзень — праца! Мы яе тады так і не дапілі...».
- У чацьвёртай сэрыі фізік-ядзершчык Ульяна Хамюк (выдуманы пэрсанаж), акадэмік Валерый Лягасаў і намесьнік старшыні Савета міністраў СССР Барыс Шчарбіна абмяркоўваюць, чаму выбухнуў рэактар, і вылучаюць сваю вэрсію. У цэлым яна адпавядае рэальнасьці, прызнае Сяргей Парашын.
- «Асноўная прычына аварыі — гэта дэфэкт канструкцыі рэактара. Другая прычына — гэта доўгая праца на малой магутнасьці, якая прывяла да зьмены фізычнай характарыстыкі зоны. Ня трэба было так доўга працаваць на малой магутнасьці », — прызнае прадстаўнік тагачаснага кіраўніцтва ЧАЭС.
- Калі ў фільме кіраўнікі ЧАЭС спрабавалі зразумець прычыну аварыі, то яны прымусам адпраўлялі пэрсанал паглядзець, што здарылася з рэактарам. Гэтыя людзі зазірнулі за дзьверы і ўбачылі, як на месцы рэактара ўсё гарыць. Людзі сапраўды заходзілі ў рэактарную залю, каб ацаніць сытуацыю, усё астатняе — здагадка, кажа Аляксей Брэвус.
- «У адрозьненьне ад фільму, гарэць у рэактары на самай справе не было чаму. Там працягвалася ядзерная рэакцыя. Калі людзі пайшлі да рэактара і зазірнулі ўнутр, для таго, каб зразумець у якім ён стане і што трэба рабіць... У фільме паказана, што іх фактычна прымусілі, ім не хацелася, але яны сышлі. На самай справе, дастаткова было проста зразумець, што гэта трэба зрабіць. І людзі самі згаджаліся і сыходзілі. Так, потым гэта каштавала ім жыцьця. Першым, наколькі я ведаю, пайшоў Аляксандр Кудраўцаў, затым Анатоль Сітнікаў. Неўзабаве яны загінулі...», — успамінае Брэвус.
- У розных сэрыях «Чарнобылю» паказваюць, як людзі паступова паміраюць ад радыяцыі. Некаторыя з іх нагадваюць «жывыя трупы», з крывавым ранамі замест скуры. Па словах ліквідатараў, часта менавіта так выглядала апошняя стадыя вострай прамянёвай хваробы. Такім чынам сцэны, наводзяць жах на гледача, — блізкія да рэальнасьці.
Што важна ведаць пра аварыю на Чарнобыльскай АЭС
Аварыя на Чарнобыльскай АЭС 26 красавіка 1986 году лічыцца самай вялікай тэхнагеннай катастрофай XX стагодзьдзя.
- У атмасфэру было выкінута радыеактыўных рэчываў у 300 разоў больш, чым пасьля атамнага бамбаваньня Хірасімы ў 1945 годзе.
- З усіх краін ад наступстваў чарнобыльскай катастрофы Беларусь пацярпела найбольш — на тэрыторыі Беларусі асела звыш 70% радыенуклідаў, найбольш забрудзіўся 21 раён.
- З 2,2 мільёна чалавек, якія жылі на забруджаных землях, эвакуавалі і адсялілі 138 тысяч, яшчэ каля 200 тысяч самі зьехалі з пацярпелых тэрыторый.
- У 1986 годзе падчас аварыі на ЧАЭС з разбуранага рэактара было выкінута 1850 пэтабэкерэляў радыенуклідаў, пры гэтым на долю радыеактыўнага цэзію прыпала 270 пэтабэкерэляў. Пэрыяд паўраспаду цэзію-137 — 30 гадоў. Гэта значыць, што на 2016 год яго колькасьць на тэрыторыі Беларусі зьменшылася ўдвая.
Чарнобыль: Поўная храналёгія падзеяў
