Ці мяняюць сэнс савецкія сьвяты? Ці варта выкрасьліць савецкія сьвяты зь беларускага календара? Якім сьвятам аддаюць перавагу беларусы?
Па гэтых пытаньнях у перадачы «Трайны ўдар — Экспэртыза Свабоды» спрачаюцца рэдактар часопісу АРХЭ Валер Булгакаў і рэдактар сайту «Наше мнение» Валерыя Касьцюгова. Вядзе перадачу Юры Дракахруст.
Дракахруст: Хіба не пераважная частка дзяржаўных і прафэсійных сьвятаў у Беларусі — савецкага паходжаньня наўпрост ці ўскосна. 23 лютага — былы дзень Савецкай арміі, 8 сакавіка — дзень барацьбы за правы працоўных жанчын, 7 лістапада, якое засталося чырвоным у календары — ну тут усё зразумела. Нават Новы год — падступная прыдумка бальшавікоў, каб адцягнуць людзей ад спрадвечных Калядаў.
Ну і безьліч розных іншых памятных дзён — дзень дэсантніка, дзень міліцыі, 100 гадоў якой урачыста адзначалася на мінулым тыдні, і гэтак далей.
Але ці не адбылася зьмена сэнсаў гэтых сьвятаў, выпетрываньне зь іх камуністычнага, савецкага сэнсу? Хіба цяперашнія беларусы сьвяткуюць Новы год каб не сьвяткаваць Каляды? Ды не. Калі ласка — цяпер ужо ніхто не забараняе, не асуджае. Але Новы год сьвяткуюць, сьвяткуючы і Каляды.
Ці тое самае 8 сакавіка? Ну што ў гэтым сьвяце нават ужо ў савецкія часы, а цяпер і пагатоў, заставалася ад барацьбы пралетарак за свае правы? Дык можа гэта ўжо не савецкія сьвяты?
Касьцюгова: Мне здаецца, па-ранейшаму ў гэтых сьвятах захоўваецца магутны савецкі складнік. Паколькі ўсё ж яны былі ўпісаныя ў ідэалягічны ўтапічны праект гадаваньня новага чалавека, савецкага чалавека, які парваў са сваім мінулым і зь мінулым чалавецтва ў прынцыпе, стаў нейкім абсалютна новым. Але паколькі ў сучаснай Беларусі такіх амбіцыяў няма — па гадаваньні новага чалавека, то гэта проста нейкія сьляды ў гэтых сьвятах. У той меры яны адпавядаюць савецкаму мінуламу, у якой у цэлым палітыка захоўваецца з савецкіх часоў.
Дракахруст: Валер, а як вы лічыце, ці адбываецца вось гэтае пераасэнсаваньне? Вядома, што, скажам, царква ў свой час, калі яна прыходзіла на месца паганства, вельмі часта не скасоўвала сьвяты паганскія, а пераасэнсоўвала іх, уключала ў свой рэлігійны каляндар. Дык ці не адбылося ў гэтым выпадку ў Беларусі нешта падобнае?
Булгакаў: Хачу, па-першае, не пагадзіцца зь некаторымі вашымі сьцьвярджэньнямі. Тыя сьвяты, якія вы пералічылі, безумоўна ў вялікай ступені зьвязаныя з савецкай уладай і краінай, але ня ўсе і не ў аднолькавай меры.
Напрыклад, сьвяткаваньне Новага году ня ёсьць унікальная савецкая традыцыя. Яно налічвае больш за 100 гадоў. Новы год на пачатку ХХ стагодзьдзя сьвяткавалі і ў Нью-Ёрку, і ў Заходняй Эўропе, і працягваюць гэта рабіць і цяпер. Таму выводзіць гэтае сьвята з таталітарнай савецкай імпэрыі, на мой погляд, неразумна.
Гэтае сьвята сваё і для Аўстраліі, і для Японіі, яно даўно і трывала мае міжнародны статус. І тут хутчэй адбываецца такая зьява як сэкулярызацыя міжнароднай супольнасьці, так званага сусьветнага грамадзтва, якое мае свой каляндар, які не супадае з календаром рэлігійных сьвятаў.
Ці, напрыклад, 8 сакавіка. Гэтае сьвята дагэтуль мае пэўнае месца ў каталіцкай і досыць радыкальна настроенай да савецкай спадчыны Польшчы. Больш за тое, буйныя супэрмаркеты могуць прапаноўваць спэцыяльныя праграмы зьніжак пад 8 сакавіка. І ўсё таму, што гэтае сьвята ня вельмі савецкае, бо радавод гэтага сьвята сягае часоў, калі савецкай краіны не існавала. Хутчэй гэта сьвята носьбітаў левай ідэалёгіі, сацыялістычных ідэалаў. А такія людзі былі, ёсьць і будуць на эўрапейскім кантынэнце.
Ёсьць сьвяты, якія папросту былі прыўлашчаныя савецкай дзяржаўнай сыстэмай. Мы цяпер назіраем нейкую ўнікальную зьяву, калі савецкія сьвяты прыўлашчваюцца ў постсавецкім грамадзтве. Тое самае адбывалася ў савецкім грамадзтве, гэта значыць сьвяты, якія не былі зьвязаныя паходжаньнем, генэалёгіяй з савецкай ідэалёгіяй, яны нейкім чынам былі інкарпараваныя ў савецкую культурную карціну сьвету і адзначаліся на самым высокім дзяржаўным узроўні.
Калі цяперашняя беларуская ўлада ў прынцыпе выводзіць свой радавод з савецкага часу, натуральна, што савецкія сьвяты і рытуалы ў публічнай прасторы ў вялікай ступені захоўваюцца.
Але я тут хачу гэтым разам з вамі пагадзіцца — абязалаўкі, прымусу, ціску зьверху, як было ў савецкія часы, няма. Таму прафэсійныя сьвяты, скажам, у масавай сьвядомасьці фактычна цяпер не прысутнічаюць і не адзначаюцца. Ёсьць сьвяты, якія сапраўды прыкметныя на масавым узроўні, якія маюць свае аналягі ў несавецкім сьвеце, адно што пакуль генэалягічна непарыўна зь ім зьвязаныя. Гэта, напрыклад, Дзень абаронца Айчыны, сьвята мужчынаў, і дзень 8 сакавіка, сьвята жанчынаў. Нейкія Lady Day у англа-саксонскім сьвеце адзначаюцца таксама прынамсі зь сярэдзіны ХVIII стагодзьдзя. Грамадзтва проста натуральна патрабуе нейкіх прывязак, сьвятаў, якія вынікаюць зь фізіялёгіі, з мэнтальнасьці, увогуле з ладу думак чалавека.
Дракахруст: Што ўсё ж рабіць з гэтымі савецкімі сьвятамі? Ёсьць строгі, канцэптуальны падыход да праблемы, якім скарысталіся нашы суседзі — усе савецкія сьвяты — прэч. Пераасэнсаваныя яны ці не, гэта — савецкая спадчына, спадчына «чырвонай чумы», таму прэч. Не сьвяткуюць у Нямеччыне сьвяты Трэцяга райху. Дык можа і ў Беларусі так варта зрабіць, прынамсі, у дэмакратычнай будучыні? Ці лепш мікст — хай будзе Дзень волі 25 сакавіка, але хай застанецца і, скажам, Новы год альбо 8 сакавіка?
Булгакаў: Савецкія сьвяты непазьбежна адыдуць у мінуўшчыну, бо яны базуюцца на вельмі скалечаным і скарочаным успрыманьні беларускай гісторыі. Мы бачым, што фактычна згодна з афіцыйным канонам усе прафэсіі, якія сьвяткуюцца на ўзроўні календару, узьніклі цягам апошніх 100 гадоў, фактычна пасьля 1917 году. Гэта лягічная і рацыянальная зьява, якая была матываваная ідэалягічна. Бо для савецкай ўлады акт крэацыі дзяржавы адбываўся ў 1917 годзе.
Тое самае адбываецца ў Беларусі, вельмі часта ў больш карыкатурным рэчышчы, калі паходжаньне беларускай дзяржавы зводзілася да падзеяў 1917 году, у самых радыкальных вэрсіях увогуле да 1944 году, калі Менск быў вызвалены ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў.
Таму гэтыя сьвяты будуць існаваць роўна столькі ж, колькі будзе існаваць і публічна рэпрадукавацца гэтая анэкдатычная вэрсія паходжаньня беларускага грамадзтва, якая ўсе карані зводзіць да падзеяў першай траціны ці ўвогуле першых дзесяцігодзьдзяў ХХ стагодзьдзя.
Дракахруст: Валерыя, як вы як лічыце? Валер сказаў, што савецкія сьвяты сыдуць ў мінулае. Дык яны сыдуць самі па сабе ці іх трэба скінуць, адкінуць туды?
Касьцюгова: Думаю, што наўрад ці мне асабіста захочацца нават у дэмакратычнай Беларусі ўзьдзейнічаць на выбар сьвятаў. Але ў цэлым мне здаецца, што іх павінна быць шмат у нашай нязграбнай культуры баўленьня часу. Павінна быць шмат сьвятаў, каб людзі мелі афіцыйную нагоду сабрацца і расслабіцца. Таму што іншыя віды баўленьня часу проста неразьвітыя. І калі новыя ўлады захочуць на гэта ўзьдзейнічаць, ім давядзецца замяняць сьвяты на іншыя.
Дракахруст: Дык а ўсё ж замяняць на новыя ці часткова захоўваць і тыя, што цяпер ёсьць?
Касьцюгова: Ня ведаю. Напэўна, нейкія часткова пакінуць. Відавочна, што дзень 7 лістапада цяпер нават і афіцыйныя ўлады ўжо сьвяткуюць без асобага інтарэсу. А Новы год безумоўна застанецца, і правільна Валер кажа, што гэта ня толькі нашае сьвята, яго ўвесь сьвет адзначае зь вялікім задавальненьнем.
Дракахруст: А вось зараз пра другі бок гэтага ўраўненьня паліталягічнага. Бо мы больш гаворым пра нейкіх суб’ектаў, дэміюргаў — тых, хто прапаноўвае сьвяты ўсталяваць, скасаваць, пераасэнсаваць. Варта сказаць, што ў свой час бальшавікі спрабавалі напісаць гісторыю з чыстага аркушу, у тым ліку і ўсталёўваючы новыя сьвяты і касуючы ранейшыя. Тое самае, дарэчы, рабіла і француская рэвалюцыя — нават назвы месяцаў мяняла. У той самай Францыі нешта прыжылося, нешта потым было скасаванае, нешта, скасаванае рэвалюцыяй, аднавілася.
На нашых вачах адбылася сьмерць галоўнага савецкага сьвята 7 лістапада. У Беларусі яно і ў дзяржаўных сьвятах засталося, але мёртвае, людзі не сьвяткуюць, дый улады таксама. Вы, Валер, сказалі, што савецкія сьвяты сыдуць у мінулае, гэтае дакладна сышло. А Новы год — сьвяткуюць.
Наколькі гэты «ліст гісторыі» для новай, дэмакратычнай Беларусі чысты? А ўяўленьні народу — яны маюць нейкае значэньне? Ці што яму ўлады ці эліты загадаюць, пераканаюць сьвяткаваць — тое і будзе, як міленькі? Дораць цяпер беларускі сваім мужчынам-воінам шкарпэткі на 23 лютага, дык будуць дарыць на 8 верасьня? І забудуць, што раней дарылі ў лютым?
Касьцюгова: Я думаю, тут агульны прынцып не зусім працуе, бо ў агульным прынцыпе фармаваньня сьвята і захаваньні яго ў народнай самасьвядомасьці ўсё ж мае значэньне ўяўленьне людзей пра тое, што менавіта варта сьвяткаваць. Напрыклад, Вялікдзень сьвяткавалі ўвесь савецкі пэрыяд гісторыі многія, нягледзячы на тое, што на дзяржаўным узроўні гэта ніяк не віталася. Гэтыя сьвяты, пра якія мы цяпер гаворым — 23 лютага і 8 сакавіка, маюць нейкую дастаткова сур’ёзную функцыю ва ўмовах усеагульнай занятасьці і ў фармальнай абстаноўцы ў працоўных калектывах.
Гэта нейкая нагода выйсьці за межы гэтай фармальнай абстаноўкі, і пакуль яны патрэбныя, людзі іх будуць сьвяткаваць, нават калі іх адменяць. Але 14 лютага, маючы прыкладна такі самы сэнс, ужо цяпер паступова замяняе гэтыя сьвяты, выціскае іх для больш маладога пакаленьня. Так што тут таксама варта было б глядзець, наколькі важныя канкрэтныя даты.
Дракахруст: Я згодны, што сапраўды функцыянальна выглядае, што дзень ці воінаў, ці мужчынаў, патрэбны, ён будзе той або іншы, гэтак жа як і дзень жанчынаў, мацярок. Але, умоўна кажучы, сёньня гэта дзень 23 лютага, а калі заўтра ўлада ці эліты зробяць гэта, напрыклад, 8 верасьня, гэтае пераключэньне на іншы дзень таго самага сьвята, хоць можа і больш неяк угрунтаванага ва ўласна беларускую гісторыю, а ня толькі ў савецкую, гэта пройдзе лёгка?
Касьцюгова: Ня ведаю, мне здаецца, так. Дастаткова проста.
Дракахруст: Валер, ці мае значэньне вернасьць людзей пэўным сьвятам або воля дзяржавы можа гэта даволі лёгка мяняць? Вось, напрыклад, Вялікдзень ці Каляды нават у самыя жахлівыя савецкія часы многімі адзначаліся. Гэта было сьвята, якое не адменіш загадам найвышэйшай улады. А іншыя? Ці можна іх перасунуць або ўвогуле скасаваць?
Булгакаў: Я хацеў бы па-філязофску паразважаць і пачаць з таго, што ў савецкія часы дзяржава была вельмі магутная, прынамсі ў сваім разуменьні, вельмі рэпрэсіўная, яна старалася кантраляваць грамадзтва, і досыць эфэктыўна гэта рабіла цягам дзесяцігодзьдзяў. Цяпер сытуацыя памянялася, хочам мы таго або не.
Гэта значыць, звычкі, традыцыі, сьвяты людзей вызначае ня толькі дзяржава, але таксама і рэлігія, тут я цалкам з Валерыяй згодны, і хачу падкрэсьліць, што я згодны наконт сьвята Сьвятога Валянціна. Гэта абсалютна новы фэномэн постсавецкай капіталістычнай Беларусі, калі сьвята, фактычна, цалкам імпартаванае і створанае на Захадзе масавай індустрыяй, паціху прыжываецца ў Беларусі, асабліва калі браць пад увагу маладое пакаленьне.
Больш за тое, некаторыя палітычныя акцыі, у тым ліку ачоленыя Паўлам Севярынцам, прымяркоўваюцца менавіта да гэтага сьвята, што абсалютна новы фэномэн. Гэта значыць маркетынг, індустрыя, масавая культура гэтыя сьвяты папросту здолела прышчапіць ужо ў поўнай ступені і ў Беларусі. Мы ў Беларусі ўжо цяпер назіраем дэ-факта сытуацыю канкурэнцыі розных цэнтраў уплыву на грамадзтва. Гэта значыць, ня толькі дзяржаўная машына і ідэалёгія могуць вызначаць зьмест сьвятаў на агульнадзяржаўным узроўні. Гэтак сама і іншыя цэнтры могуць, чый уплыў яшчэ 50-70 гадоў таму на грамадзтва быў ніякі альбо вельмі абмежаваны. Гэта першы тэзіс.
Другі — тое, што савецкая дзяржава мела пэўны ідэалягічны культ. Яна ўслаўляла маскуліннасьць, ваяўнічасьць, маладосьць, клясычныя формы. Яна ўслаўляла вартасьці, якія былі спэцыфічнай спадчынай таго часу, калі акурат гэтыя каштоўнасьці чамусьці ў нашай частцы Эўропы ўспрымаліся як важныя і грамадзка-карысныя.
Дракахруст: Мы цяпер часам не ўсьведамляем, што савецкае грамадзтва, у тым ліку і беларускае, было вельмі маладое. Значна больш маладое, чым цяперашняе.
Булгакаў: Але я трохі да іншага хілю. Нейкая такая візуалізацыя савецкага чалавека 30-х гадоў — гэта малады сталявар, мускулісты стаханавец, вельмі часта воін, у вайсковай экіпіроўцы. Менавіта гэтаму пэрсанажу было прысьвечанае сьвята Савецкай Арміі. Параўнайце армію Савецкага Саюзу, якая ў часы свайго росквіту налічвала амаль10 мільёнаў байцоў, і армію незалежнай Беларусі, якая круці-не круці, а зводзіцца да пэўных дэкаратыўных функцыяў і безумоўна ў нейкіх глябальных вайсковых канфліктах ня мае ніякіх шанцаў.
Таму папросту ўвогуле зьмяняецца сьветапоглядная, ідэалягічная сытуацыя. І будзе адбывацца эрозія гэтых сьвятаў як сьвятаў нейкай гендэрнай ідэнтычнасьці. Я да таго, што ўжо цяпер, калі прыгледзецца вельмі пільна, ёсьць пэўная неадэкватнасьць паміж так званай рэальнай ідэалёгіяй беларускай дзяржавы і гэтым афіцыйным каляндарным іканастасам. Таму хутчэй за ўсё такая эрозія можа мець непрадказальныя наступствы і будзе адбывацца.
Гэта значыць, што будзе адбывацца экспансія сьвятаў накшталт Сьвятога Валянціна, якое мы ўвогуле ня ведалі як прадстаўнікі позьнесавецкага пакаленьня. Не было нічога такога ў 80-я гады ў Савецкім Саюзе. З другога боку, будзе проста адбывацца пераасэнсаваньне акцэнтаў, бо для беларусаў важны цяпер ня воін-вызваліцель, а сям’я, сямейныя каштоўнасьці. Ня проста жанчына, але маці. І праблема савецкай эпохі была ў тым, што роля маці зноў-такі зводзілася да рытуальна-ваяўнічага аспэкту, гэта маці-гераіня або маці героя Савецкага Саюзу. Маці як утрымальніца сямейных каштоўнасьцяў была на заднім пляне, калі наогул была, бо савецкая дзяржаўная машына ня мела патрэбы ў такіх вартасьцях. Усё гэта мы мусім мець на ўвазе, калі гаворым пра працэсы, якія ў афіцыйным і грамадзкім календары будуць адбывацца ў найбліжэйшыя часы.
