Андрэй Лазар, «Таварыства кнігалюбаў»; Мінск, Рэгістр, 2016.
Тэатар, нібыта, пачынаецца зь вешалкі. Кніга пачынаецца з чаго заўгодна. «Таварыства кнігалюбаў» Андрэя Лазара пачынаецца з рэклямы. Прынамсі, некалькі асобнікаў дакладна б засталіся ляжаць у кнігарнях сьціплымі олдскульнымі тэчкамі, каб аўтар не парупіўся пра мозгавыносны прома-ролік. Напорыстасьць (амаль скандалы, інтрыгі, расьсьледаваньні) і фінальныя кадры, якія намякаюць пра здольнасьць да самаіроніі, ад пачатку задаюць двайную кадзіроўку. Гэтая кніга і так званаму шырокаму колу чытачоў, і таму, хто разумее.
Стратэгія выдатная. Рэалізацыя прымушае згадваць пра двух зайцаў, за якімі ніяк ня ўгнацца. Папраўдзе, вяртаюцца з паляваньня і з двума, і болей (грынпіс, даруй). Але справа тут менавіта ў тым, каб авалодаць тэхнікай. Недапрацаванасьць, што да ідэі і стылю, становіцца гібельнай і сур’ёзна абнуляе тыя высілкі, якія ў гэтую кнігу і ейнае суправаджэньне, відавочна, былі ўкладзеныя.
Андрэй Лазар піша такую сабе кніжную антыўтопію: сьвет будучыні, у якім утылізуюцца папяровыя кнігі, а мастацкая літаратура лічыцца анахранізмам. Наколькі неабходна тлумачыць трагічнасьць ці як мінімум — непрывабнасьць такой прышласьці чалавеку, што ўжо чытае, і не абы-што, а «Таварыства кнігалюбаў»? Аўтар на ўсялякі выпадак тлумачыць як можа — намёкамі і адкрытым тэкстам. І ўжо ўсе зразумелі, што чытаць карысна і прыемна і г.д. Але неяк адначасова становіцца ясна, што гэтая — хай сабе справядлівая — думка вельмі простая, каб не надакучыць пры шматразовым паўторы, і, папраўдзе, дастаткова банальная, ад чаго супраціўляецца ляканічным і ёмкім фармулёўкам. У кульмінацыі гэтая немагчымасьць выказацца становіцца сьвядомым ходам. І даволі нечаканым, калі не сказаць, спрэчным: разгортваньне сюжэту абяцала экшн і раскрыцьцё інтрыгі, а ніяк не няўдалую лекцыю — пра кнігу, натуральна.
Наогул любая чароўная дама ў лепшыя часы была б шчасьлівая такой рыцарскай вернасьці, як у аўтара да абранай тэмы (твор падбухторвае працягнуць «яе вялікасьці Кнігі» — як магу, супраціўляюся такой рыторыцы). Але ж і ад чытача патрабуецца прыкладна такая ж адданасьць, іначай цяжка не занудзіцца: пры ўсёй разнастайнасьці сюжэтаў занадта прадказальным становіцца, да чаго вядзе аўтар. Між тым, на гэтым шляху, ці дакладней, у гэтым кружляньні, ён раскідае патэнцыйна цікавыя сюжэты, зь якімі можна працаваць глыбей і болей. Напрыклад, канфлікт пакаленьняў у «Спадчыне» разгортваецца дастаткова нязмушана і ўрэшце выводзіцца ў сымбалі — традыцыя тут увасобленая ў артэфактах і ў літаратурнай клясыцы. І мараль зноўку відавочная, хоць, здаецца, застанься аўтар наўпрост са сваімі героямі, з іхным маладым цынізмам і абыякавасьцю, са старым цярплівым спакоем, якія выпісваюцца зусім ненавязьліва, пакуль справа не кранае сакральнага, — і нічога б апавяданьне ня страціла, і сэнс бы не зьмялеў.
Яшчэ адна гісторыя, якая рупіць аўтару і якую ён пасьпяхова раскрывае ў аповесьці і пакідае ў згорнутым выглядзе ў некаторых апавяданьнях, — гісторыя чалавека ў футарале, які наважваецца на бунт, на ўласны голас. І вось тут ужо і пэўная нетрывіяльнасьць, і прадуманасьць ад пачатку да канца, і псыхалягічная матываванасьць. Менавіта такі герой — кволы рамантык і крыху няўдачнік — мусіць пайсьці на рыцарскі высакародны чын у імя сваіх ідэалаў. Хай сабе ў яго геройстве акажацца ня так шмат сэнсу, і збоку ўсё гэта будзе выглядаць недарэчнымі танцамі на стале. Ды і сам ён будзе здавацца падкрэсьлена старамодным — хоць у нашым часе, хоць у той далёкай будучыні, якую аўтар абраў у якасьці дэкарацый.
І акурат на дэкарацыях тут яўна зэканомлена. 2100-я гг. нам прапануецца ўявіць праз прыстаўкі най-, высока-, супэр-. Зьнікнуць кнігі, а ўсё астатняе застанецца ранейшым, толькі стане найноўшым. І вось усе гэтыя «супэркампутары» і «навамодныя сталы», старасьвецкія і наіўна разгорнутыя вызначэньні «сусьветная сетка», «мабільнае прыстасаваньне», «інтэрнэт-партал» (кожнае лёгка замяняецца аднаслоўным адпаведнікам) не даюць ні пагружэньня ў прыдуманую рэальнасьць, ні веры ў век «высокіх тэхналёгій». Прасьцей уявіць, што ўсе гэтыя цуды тэхнікі толькі-толькі зьявіліся, і пакуль немагчыма ня ставіцца да іх з піетэтам і асьцярогай.
Падаецца, праблема б вырашылася рэдактурай. Канешне, добра, каб і сам аўтар зірнуў на свой твор крытычным вокам. Але па факту відавочна, што нехта мусіў бы дапамагчы выкарчаваць стылістычныя недарэчнасьці, жорсткую канцыляршчыну, пазбавіць тэкст збыткоўнасьці і ўрэшце патлумачыць, што апісаньні кшталту: «Горад майго дзяцінства і юнацтва быў сярэднім па памеры. У ім расло даволі шмат дрэў, у ім заўсёды было чыста і прыгожа», — занадта агульныя і нічога не апісваюць. Бо пакуль аўтар носіць мову як цеснаваты дзелавы гарнітур, зашпілены на ўсе гузікі, наўрад ці яго тэкст надта пацешыць інтэлектуальнага чытача, якому анатацыя абяцае раман-рэбус. (У дужках хочацца зазначыць, што, здаецца, і не раман — аповесьць, і ня рэбус, а проста твор з рэбусамі). А таму чытачу, якога заманьваюць дэтэктыўным сюжэтам і таямнічымі героямі, ня хопіць дынамікі. Стрэл прагучаў, але, на жаль, гэта быў стрэл ухаластую.
Аднак чытаць гэтую кнігу цікава хаця б дзеля новага імя ці дзеля магчымасьці назіраць спробу інтэлігентна выйсьці ў масавую літаратуру (або тую, што прынята называць мідл-). І ў гэтай справе сапраўды каштоўным бачыцца ўменьне аўтара прадумваць канцэпцыю і трымацца яе. У ідэале добра было б помніць пра тое, што намаляваная, гатовая ўжо схема патрабуе крыху больш карпатлівага запаўненьня, але дазваляе крыху менш пэдантычнасьці. І тады будзе прасьцей трапіць у сваю аўдыторыю. А пакуль гэтую кнігу можна раіць самым рамантычным чытачам ці зьнявераным у маладых аўтарах: нібыта яны спрэс цынікі, і няма ў іх творчасьці былой чысьціні і ўзьнёсласьці. Аж не, жыве рамантычная традыцыяналісцкая плынь. І ўжо ідзе нас ратаваць. Няхай бы нават у яе атрымалася. Толькі каб са стылем крыху вальней, і з маральлю танчэй.
