Ідэя гэтага каляднага досьледу зьявілася ў часе вандроўкі ў Лідзе ў адзін зь перадсьвяточных дзён — ля гарадзкой біржы. Зайсьціся туды параілі знаёмыя — маўляў, убачыш невядомую Ліду.
…У прыцемках а 7-й раніцы стаялі дзясяткі людзей, чакаючы, каб падышлі працадаўцы — як правіла, зь якога сэзоннага прадпрыемства, дзе патрабуюцца рознарабочыя і могуць разьлічыць ужо ўвечары. Каб даведацца, хто і чаму ходзіць сюды штодзень на «дзікае» найманьне, падыходжу да аднае купкі.
Спадарства: «Мы беспрацоўныя, кашмар! (Шум, сьмех.) Мужчын забіраюць на разгрузку фур, на будаўніцтва, жанчынам цяжэй… Я гандлем займалася за мяжой, калі яшчэ „чаўнакі“ былі — стала нявыгадна… Я да прыватніка езьдзіла — больш стабільна, кожны дзень па 100–120 тысяч, на біржы не рэгістравалася, бо перадпэнсійны ўзрост… І я на біржу не спадзяюся…
Я Дзяніс, мне 19 — зьбіваў паддоны на „лякафарбах“, але дамову заключылі на тры месяцы, скончылася… Тут хто па скарачэньні, хто як…»
Карэспандэнт: «І скажыце, колькі вам год, як завуць — прозьвішчаў ня трэба…»
Спадарства: «48 — Лена… 54 — Наташа…64 — Зоя…»
З раніцы іду да біржавых чыноўнікаў. З карэспандэнтам «Свабоды» гутарыць адмаўляюцца.
Спадарыня: «Я сама ня буду размаўляць — я ня маю права, да начальніка!»
Не для мікрафона кажуць, што працы багата, але нізкааплатнай ды цяжкай фізычна. Сапраўдную ж колькасьць беспрацоўных вызначыць немагчыма — ня лічаць неабходным рэгістравацца, каб атрымаць мізэрную дапамогу. Зрэшты, ля стэндаў з аб’явамі — двое мужчын сярэдняга веку.
Карэспандэнт: «Даўно бяз працы?»
Спадар: «Са жніўня — працаваў на „бусе“, машыны пастаяннай не было. Шэф мяняў-мяняў, дык што — сядзець на „яме“ за 70 тысяч у дзень?»
Карэспандэнт: «А вас які б заробак задаволіў?»
Спадар: «Чым болей, тым лепей! (Сьмяецца.) Хаця б два мільёны было…»
Спадар: «А я працую — гляджу на будучыню — усё можа быць…»
Валер Сьліўкін
Мой даўні знаёмы, краязнаўца ды гісторык Валерый Сьліўкін пракамэнтаваў пасьля:
«Прафэсійная Ліда сплывае туды, дзе можна добра зарабіць. Быў у мяне знаёмы экскаватаршчык, які каўшом захопліваў карабок запалак — цэлымі заставаліся і запалкі, і карабок. Рабіў ва ўпраўленьні мэханізацыі будаўніча-мантажных прац. Сустрэў нядаўна — як жывеш? О, зьехаў на Русь, працую ў Ніжнім Ноўгарадзе, зарабляю 120 тысяч рублёў. У мяне вочы на лоб — гэта ж каля 4 тысяч даляраў, дырэктары столькі не зарабляюць! Кажа, спачатку паклалі 50 тысяч, потым я ім катлаван як гахнуў за 12 машын, які яны мусілі за тры месяцы выкапаць, а я за два тыдні зрабіў — яны мне спачатку 80, а зараз 120 тысяч расейскіх рублёў. І старыя мае прыяцелі, якія кваліфікаваныя, пачынаюць са мной езьдзіць і па 40–50 тысяч зарабляюць…»
Вырашаю абысьці асноўныя прадпрыемствы гораду, каб зразумець, на якім рэальным сьвеце жывуць і працуюць мясцовыя на пачатку 2013-га, што іх чакае. Пачаў з гарадзкой ускраіны, дзе месьціцца некалі элітны «Оптык». Электраманцёрам пажарна-ахоўнай сыгналізацыі тут працуе 30-гадовы Сяргей Сідарэнка, дарэчы, сябра «Моладзі БНФ» — вось ягоныя расповед ды ацэнкі.
Сідарэнка: «На „Оптыцы“ ў савецкія часы працавала каля 4 тысяч чалавек, цяпер засталося каля 800 — бягуць людзі, хоць на кантракты падвесілі і не даюць звольніцца. Кідаюць працоўныя кніжкі ды едуць партыямі ў Расею, ня стрымлівае ўжо нічога. У мяне пахвілінная тарыфікацыя, але выходзіць на рукі паўтара мільёна…»
Карэспандэнт: «Кантракты заключаюцца ня меней, чым на год, і заробкі — прыблізна як у цябе?»
Сідарэнка: «Так, адміністрацыя маніпулюе людзьмі хітра: знаходзіш на замену спэцыяліста — і звальняйся…»
Карэспандэнт: «Раней „Оптыка“ вырабляла высакаякасныя лінзы для танкаў, цяпер — што?»
Сідарэнка: «Цяпер таксама на ўзбраеньне — біноклі, прыборы для начнога назіраньня. На 90% усё ідзе на Расею. Калі мінімальны заробак мільён — нашто табе плаціць болей, калі ты ўсё роўна будзеш хадзіць-працаваць? Дый гастарбайтэрства — паўбяды. У асноўным моладзь едзе. Становяцца рабамі, сюды прыяжджаюць сьпітыя ды паўзабытыя. А там ніхто табе не дае ані жыльля, ані добра зарабіць, таму што без кваліфікацыі. Рэжым у іх зьнішчыў палітычную ініцыятыву і прадпрымальніцкую: а нашто мне напружвацца, калі за гэта нічога ня будзе?!»
* * *
Акурат напярэдадні 2013-га ў друку абвясьцілі пра пачатак будаўніцтва сумесна зь Літвой заводу кармавых дадаткаў. Той жа Сяргей Сідарэнка падвёў мяне да раскапаных на палетках траншэяў ды канаў.
Сідарэнка: «З будаўніцтвам заводу пачалі тут рабіць дарогу напрасткі зь Менску ў Вільню ў аб’езд Ліды. Пачалі капаць, і толькі тады заўважылі, што там ёсьць траншэя з трубой газу высокага ціску. Пад нізам яе не пракладзеш, бо машыны праломяць, і збоку — не, таму што зроблена праектна-каштарысная дакумэнтацыя. І цяпер яны перарабляюць, а стала холадна…»
Увогуле, раён ля «Оптыкі» ў Лідзе нашумелы ў друку. Тут нядаўна адчыніўся завод гарачага ацынкоўваньня. Пакуль ён будаваўся, супраць яго зьяўленьня тут былі сабраныя дзясяткі тысяч подпісаў лідчукоў, якія баяліся магчымых брудных выкідаў. На прахадной гутару з кантралёркай Сьвятланай Манько.
Манько: «Працуе завод у дзьве зьмены, амаль 130 чалавек. У мінулым месяцы выканалі плян — заказы пайшлі. Прывозяць чорны мэтал — слупы ліхтарныя для ацынкоўкі зь Менску, Расеі, Літвы. Рабочыя 3 мільёны зь лішнім і 4 маюць…»
Ля ўваходу стаяў намесьнік дырэктара па ідэалёгіі Міхаіл Урбановіч.
Урбановіч: «Яны за што змагаліся — дабіліся! Ваду правялі, паклалі дарогі па вёсках, рэчку ў бэтон забралі, асфальт праклалі — за кошт свабоднай эканамічнай зоны. Тэрыторыя яе будзе разьвівацца — жыльлё будавацца, участкі даваць. Нашым рабочым плянуецца, але спачатку трэба аддаць крэдыты…» (Сьмяецца.)
Падарожжа працягваю ў цэнтры Ліды, ля заводу харчовых канцэнтратаў. З прахадной выходзіць рознарабочая, спадарыня Надзея Савасьцюк:
«Я працую на паўтары стаўкі — паўтара мільёна. А куды ж дзецца — не 15–20 год, да пэнсіі 4 гады. А ў Лідзе больш ня плацяць — 32 гады адпрацавала, ніхто старых ня хоча…»
Прадукцыю абутковай фабрыкі Ліды ў часы СССР літаральна расхоплівалі. Цяпер у фірмовай краме — нуль наведнікаў. Я ж знаёмлюся з 47-гадовай вартаўніцай Алай.
Ала: «Вартаўніком гады тры — мільённы заробак чыстымі пасьля падаходных. А працаваць з васьмі да без дваццаці пяць…»
Карэспандэнт: «І як у 100-тысячным горадзе на мільён можна пражыць?!»
Ала: «Так і жывём — я яшчэ шматдзетная маці. Чацьвёра. Маім дзяўчаткам адной 15, другой 16 — я на іх дапамогу не атрымліваю, бо вучацца ў Горадні ў вучэльні. Атрымліваю на двух хлопчыкаў — адзін ходзіць у восьмы, другі ў чацьвёрты…»
Карэспандэнт: «Алачка, кошты, камуналка будуць расьці, а заробак на месцы…»
Ала: «Нам не прывыкаць ужо зубы на паліцу класьці — тыя, якіх няма! (Сьмяецца.) А ў іншы цэх пераходзіць — дык мільёны два, бо пасьля палучкі ідуць злыя, мацюкаюцца. І дзесьці 500 звольнілася за апошнія гады…»
Карэспандэнт: «А абутак ваш дрэнны стаў — расклейваецца хутка…»
Ала: «Клей прывазны — Лукашэнка ж імпарт забараніў… Мне „па дзецях“ з наступнага году на пэнсію ісьці можна…»
50-гадовы Зьміцер Зыбайла працуе наладчыкам на камбінаце хлебапрадуктаў.
Зыбайла: «Заробак у мяне мільёны два — не хапае аніяк! Каб не бацькі старыя, ня выжыў бы! Пры тым, што жыву адзін: трусы, штаны купіш — і няма тых „лімонаў“! Я спэцыяліст па вытворчасьці палімэрных плёнак — у Лідзе, як я, чалавекі два-тры. У Менску кватэра — дорага, у Расеі плацяць ад тысячы да паўтары даляраў. Каб было канкрэтнае месца, я б паехаў — у „запасьніку“ трымаю…»
Праходжу побач з адзіным тэхнічным каледжам. У часе пярэрвы пасмаліць вываліла купка навучэнцаў.
Карэспандэнт: «Вы ведаеце, што прадпрыемствы лідзкія на лапатках, мала плацяць?»
Хлопцы: «Так… так!.. У нас платнае аддзяленьне, таму разьмеркаваньне свабоднае… Можна і ў Менск — сталіца!»
Уразіла гісторыя 21-гадовага Ўлада — прозьвішча папрасіў не называць.
Улад: «У 2012-м скончыў каледж і па разьмеркаваньні нас накіравалі на „Лідааграпраммаш“ — я токар 3 разраду. Тарыфная стаўка ў нас там 790 тысяч. Мы лаяліся-лаяліся, нам даплацілі да мільёна. Працуем па 8 гадзін 5 дзён на тыдзень…»
Карэспандэнт: «Але ж менш за мільён ня маюць права плаціць?!»
Улад: «Работнікам, якія выконваюць усе нормы. А там няма інструмэнтаў, і нам даюць для апрацоўкі самыя танныя дэталі. Я хадзіў на кірмаш набыць сабе разцы, каб наагул не сядзець бяз справы…»
Карэспандэнт: «І колькі там вас такіх?»
Улад: «Утрох. Дваіх узялі у войска, адзін перавёўся, мяне не адпусьцілі — хацеў да прыватніка, які абяцаў паўтара мільёна. Мне яшчэ засталося адпрацоўваць 9 месяцаў. І яны маюць права нас проста не адпускаць, пакуль у іх не адпрацуем…»
Карэспандэнт: «А як ты думаеш пражыць наступныя месяцы на 780 рублёў?!»
Улад: «Дзякуй Богу — адзін, гэта мяне брацікі будуць карміць…» (Сьмяецца.)
Карэспандэнт: «Што ты думаеш рабіць у 2013-м, калі не адпусьцяць?»
Улад: «Можна напісаць адмову ад адпрацоўкі за вучобу — заплаціць каледжу 6 мільёнаў, калі перайду не па спэцыяльнасьці. Тым, каму 3 гады адпрацоўкі, трэба 24 мільёны, каб свабодным чалавекам стаць…»
Над сытуацыяй разважаем з Уладзімірам Круцікавым, старшым майстрам заводу «Лідзкія аўтобусы». Дарэчы, ён займаў шэраг кіраўнічых вытворчых пасадаў на розных прадпрыемствах.
Усе лідзкія прадпрыемствы стратныя, усе існуюць за кошт дзярждатацыяў. І нават іх ня могуць добра выкарыстаць
Круцікаў: «Усе лідзкія прадпрыемствы стратныя, усе існуюць за кошт дзярждатацыяў. І нават іх ня могуць добра выкарыстаць. Я выдатна ведаю, што на мясакамбінаце так і засталася стаяць мясарубка на паўтары тысячы тон кумпячыны італьянская. На абутковай фабрыцы не выкарыстоўваюцца швачныя машынкі з праграмным кіраваньнем, купленыя ў самой Нямеччыне. Яны стаяць і старэюць — на абутковай 6 год, на мясакамбінаце 3 гады будзе. Зараз плата за ацяпленьне, за газ і ўсё будзе атрымлівацца па нулях…»
Карэспандэнт: «А экспартныя магчымасьці ў лідзкай прамысловасьці ёсьць?»
Круцікаў: «З састарэлым абсталяваньнем ніякіх няма магчымасьцяў!»
Карэспандэнт: «Што Ліду чакае ў 2013-м — насельніцтва павялічылася амаль да 100 тысяч?»
Круцікаў: «Дык гэта за кошт таго, што зь вёсак зьбягаюць. А моладзь — да мяне, напрыклад, з ПТВ прыходзіць з 3 разрадам. Ну, дзяржава даплачвае да мільёна, але ж гэта ня грошы. І хлопец думае, як уцячы. Але я спадзяюся на лепшае — прыйдзецца рэформы правесьці, людзям сваю ініцыятыву праяўляць. Будзе цяжка, але ж Беларусі нікуды ня дзецца…»
Ілюстрацыя да сказанага — праца вядомага далёка за межамі краіны Лідзкага піўзаводу. Цяпер ён належыць беларуска-фінскаму УП. Мне ўдалося сустрэцца з намесьніцай дырэктара па эканоміцы, спадарыняй Інай Назарук.
Назарук: «Працуем зь вялікай інтэнсіўнасьцю — ня толькі паводле беларускага працоўнага заканадаўства, але і міжнароднага, там іншы падыход. Пасядзець, гарбату папіць у нас проста немагчыма. Калі дазволіў сабе ў часе працы бытавыя праблемы рашыць, прыйдзецца заставацца пасьля. Людзі трымаюцца і за кошт таго, што падвышаць сваю кваліфікацыю вітаецца. Галоўны тэхноляг адвучыўся ў Акадэміі піваварэньня ў Галяндыі, начальнік варачнага цэху едзе ў Нямеччыну на паўгода…»
Карэспандэнт: «Па заробках — ніжэйшая і вышэйшая плянка?»
Назарук: «Магу сярэднюю па заводзе — 4 мільёны 700, у сэзон 5000–5200. Выжываюць мацнейшыя — хто жадае вучыцца. Інжынэр па ўкараненьні новых праграм, дырэктар па маркетынгу — свабоднае валоданьне ангельскай мовай, паехалі стажыравацца ў Лёндан. Хто жадае адседзецца — не атрымліваецца…»
Карэспандэнт: «Супрацоўнікаў Лідзкага піўзаводу можна віншаваць са шчасьлівымі Калядамі, бо ёсьць гарантаваная будучыня?»
Назарук: «Так, посьпехі добрыя, будзем жыць лепш, стабільна…»
На Лідчыне традыцыйна моцная беларускасьць, тут выпускаецца газэта ТБМ «Наша слова». Рэдактар Станіслаў Суднік распавёў пра змаганьне за беларусіфікацыю Ліды.
Станіслаў Суднік
Суднік: «Уяжджаючы са слаўнага Менску, першае, што вы ўбачыце — крыж Эўфрасіньні Полацкай. Такі самы крыж убачыце, калі будзеце выяжджаць у бок Гародні — Ліда ім пачынаецца і заканчваецца. Узьнікалі новыя вуліцы — Грунвальдзкая, Замкавая, бульвар Князя Гедыміна. Былі спачатку павешаны шыльды на расейскай мове. Калі мной у выканкаме было зададзена пытаньне, чаму так, адказ прагучаў — „Лахануліся“. Усе шыльды былі замененыя на беларускія. Каб беларускасьці было больш, трэба, каб больш беларусаў знаходзілася ва ўсіх органчыках улады — камунальных службах, сельсаветах. Няма на Лідчыне праціўнікаў беларускай мовы — ёсьць тыя, хто „за“ і каму „ўсё роўна“. Зайшоў на пошту паглядзець каталёгі, сустракаю вучаніцу, якая са мной заўжды гутарыць па-беларуску. І раптам апэратарка кажа — „Калі ласка, вось ваш каталёг!“ Інакш кажучы, калі зьяўляюцца два беларускамоўныя, будзе трэці, чацьвёрты. І задача — знайсьці двух, і каб яны не маўчалі!» (Сьмяецца.)
