Шушкевіч: “Гэта быў камуністычны рэванш, пераварот, які хацелі ажыцьцявіць цемрашалы”

19 гадоў таму пачаўся жнівеньскі путч у Маскве, быў створаны так званы ГКЧП — Дзяржаўны камітэт у надзвычайным становішчы. Ён меў на мэце спыніць перабудову і рэанімаваць савецкую імпэрыю.

За выключэньнем Міхаіла Гарбачова, у склад ГКЧП увайшлі амаль усе першыя асобы савецкай дзяржавы: віцэ-прэзыдэнт Генадзь Янаеў, старшыня Кабінэту міністраў Валянцін Паўлаў, намесьнік старшыні Савету абароны Алег Бакланаў, кіраўнік міністэрства абароны Дзьмітры Язаў, міністар унутраных спраў Барыс Пуга, старшыня КДБ Уладзімер Кручкоў, кіраўнік Асацыяцыі прамысловых прадпрыемстваў Аляксандар Цізякоў і старшыня Аграрнага саюзу Васіль Старадубцаў. У Беларусі жнівеньскі путч актыўна падтрымала тагачаснае камуністычнае кіраўніцтва Беларусі. Як хто зь сёньняшніх палітыкаў рэагаваў на ГКЧП?

Тагачасны першы намесьнік старшыні Вярхоўнага Савету Станіслаў Шушкевіч згадвае, што ў той час, 19 жніўня, ён знаходзіўся на сваім лецішчы, бо акурат былі парлямэнцкія канікулы. Падрабязную інфармацыю пра маскоўскія падзеі пачуў з радыё "Свабода" і адразу ж паехаў у Менск.

"Я сеў у свае "Жыгулі" і паехаў у Вярхоўны савет сказаць, што гэта камуністычны рэванш, пераварот, які хочуць ажыцьцявіць цемрашалы. Вось я паехаў і сказаў Дземянцею, што трэба склікаць сэсію, а ён кажа: "Не, я тэлефанаваў Лук'янаву, усё ў парадку, усё добра". Пасьля там шмат дэпутатаў зьявілася, зьявіўся Зянон Пазьняк у Вярхоўным Савеце, мы зь ім зайшлі да Дземянцея і запатрабавалі склікаць сэсію. Ён катэгарычна адмовіўся. Ну зьбіраліся, абмяркоўвалі, зрабілі заяву, як мы гэта разумеем, а потым працэс пайшоў так, што сэсію склікалі 26-га, але дагэтуль ужо ГКЧП прыкрыўся".

Ніводзін з апытаных былых дэпутатаў Вярхоўнага Савету ня бачыў у той час Аляксандра Лукашэнку ў Вярхоўным Савеце і не памятае, як ён потым рэагаваў падчас сэсіі. Алег Трусаў згадвае:

"У часы путчу я яго ў Менску ня бачыў. Я ня ведаю, дзе ён быў, але яго я ня бачыў дакладна. Я як даведаўся? Мне патэлефанавалі ў 6 раніцы, кажуць: пераварот! Вырашыў ісьці ў Вярхоўны Савет, і нас там сабралася з апазыцыі можа чалавек дванаццаць. І мы пачалі дзейнічаць, зварот да народа прымаць. Потым недзе ў абед Пазьняк прыйшоў. І мы тры дні сядзелі ў Вярхоўным Савеце, наладзілі кантакт зь Ельцыным, мітынгі праводзілі на плошчы. То бок змагаліся з путчам, як маглі. Шушкевіч нас тады падтрымаў, павёў сябе вельмі мужна. Шушкевіч тады вылучыўся на першыя ролі, не схаваўся, не ўцёк. Астатняя маса наогул не зьяўлялася, пакуль сэсію ня склікалі. Дземянцей, паколькі ён ня выступіў супраць ГКЧП, таму і мусіў пайсьці ў адстаўку. Вось тады якраз зорка Шушкевіча і ўзышла. Дзякуючы перамозе над путчыстамі Шушкевіч стаў кіраўніком беларускай дзяржавы".

Мечыслаў Грыб, які на той час кіраваў дэпутацкай камісіяй па нацыянальнай бясьпецы, згадвае пра разгубленасьць.

"Ужо ўзялі накірунак на новы лад жыцьця, на дэмакратыю. А тут зварот назад. Гэта было ад чаго разгубіцца. Гэта была вельмі складаная сытуацыя. Але хто тут быў на месцы пабеглі ў Вярхоўны Савет. Старшыня Вярхоўнага Савета, здавалася, што ён нібыта за ГКЧП. Зразумела, апазыцыя, БНФ былі катэгарычна супраць. Наконт Лукашэнкі — ня бачыў я яго тады. Не магу нічога сказаць. Я тады не зьвяртаў на яго ўвагі".

Мікола Статкевіч на той час падпалкоўнік войска згадвае:

"Мы дамовіліся сустрэцца з калегамі па Грамадзе і зь іншымі прадстаўнікамі апазыцыі. Увечары 19-га мы сабраліся ў музэі Багдановіча. Я сустрэўся з вайскоўцамі запасу, якія былі ў розных партыях, і мы дамовіліся, што мы аб'явім аб стварэньні арганізацыі беларускіх афіцэраў і паспрабуем нешта зрабіць. Назаўтра я выступіў па радыё да вайскоўцаў Беларускай ваеннай акругі з заклікам не страляць у свой народ. Я выступіў на плошчы незалежнасьці перад людзьмі, якія там сабраліся, са зваротам створанай арганізацыі Беларускага згуртаваньня вайскоўцаў".