پس از برگشت طالبان به قدرت در افغانستان در بیش از دو سال گذشته، یک اصطلاح که بیشتر از مدافعان حقوق بشر به ویژه حقوق زنان شنیده می‌شود، آپارتاید جنسیتی است.
این مدافعان می‌خواهند که آپارتاید جنسیتی در افغانستان تحت حاکمیت طالبان مانند آپارتاید که یک جنایت بین‌المللی مبتنی بر نژاد است، به عنوان جنایت قابل پیگرد در قوانین بین‌المللی درج شود. اما اول بیایید نگاهی بیندازیم به شرح اصطلاح آپارتاید.
- آپارتاید چیست؟
در زبان آفریکانس، که یکی از زبان‌های رسمی افریقای جنوبی است، آپارتاید به معنای جداسازی است.
آپارتاید به سیستمی گفته می‌شود که در آن تفکیک نژادی و تبعیض نهادینه شده است.
این سیستم تقریباً سه سال پس از جنگ جهانی دوم تا اوائل دهه نود میلادی در افریقای جنوبی تطبیق می‌شد.
آپارتاید مبتنی بر این باور بود که نژادهای مختلف باید جدا و نابرابر نگه داشته شوند و سفید پوستان در مقایسه با سیاه پوستان و سایر گروه‌های غیر سفید پوست از حقوق و امتیازات برتر برخوردار باشند.
رژیم آپارتاید مناطق و امکانات جداگانه‌ای را برای گروه‌های نژادی مختلف ایجاد کرده بود، از جمله مناطق مسکونی، مکاتب و شفاخانه‌های جداگانه.
اما این پالیسی هم در افریقای جنوبی و هم در سطح بین المللی با انتقاد گسترده مواجه شد و در نهایت با آزادی نیلسون ماندیلا از زندان و ایجاد یک دولت دموکراتیک در نیمه اول دهه نود میلادی به پایان رسید.
ماندیلا از چهره‌های سرشناس مخالف آپارتاید بود که در نهایت به عنوان نخستین رئیس جمهور سیاه پوست افریقای جنوبی برگزیده شد.
- آپارتاید جنسیتی چیست؟
نسیمه جامع یک فعال زن می‌گوید که آپارتاید جنسیتی به نظامی گفته می‌شود که در آن به طور سیستماتیک به مرد‌ها نسبت به زنان برتری داده شود.
او به سخنانش چنین ادامه می‌دهد:
"آپارتاید جنسیتی عموماً به تبعیض علیه زنان و دختران اشاره می‌کند و این سیستم می‌تواند که در مسائل حقوقی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی حقوق افراد را تحت تاثیر قرار بدهد و منجر به نابرابری و نارضایتی افراد یک جامعه شود. آپارتاید جنسیتی باعث می‌شود که صلح و ثبات یک جامعه از بین برود و آن جامعه را به سوی خشونت و فلاکت بکشاند."
هدا خموش فعال حقوق زن و بنیان گذار جنبش زنان عدالتخواه افغانستان است.
او به رادیو آزادی می‌گوید که نمونه‌های آشکار به گفته او آپارتاید جنسیتی در افغانستان زیر سلطه طالبان دیده می‌شود:
"آپارتاید جنسیتی اکنون در داخل افغانستان به صورت واضح و آشکار به اجرا گذاشته شده است. برتری هایی که به مردان داده شده است می‌تواند خشونت‌ها را افزایش دهد، همچنان با اعلامیه‌های متعدد و احکام مختلف و روش‌های سیستماتیک زن را از جامعه افغانستان از حق فردی، اجتماعی، تحصیل و آزادی کنار گذاشته و در گوشه خانه قرار داده که این همه روش‌ها را می‌توان آپارتاید جنسیتی خواند."
ریچارد بنت گزارشگر ویژه سازمان ملل متحد در امور حقوق بشر افغانستان در گزارش تازه خود گفته است که حضور زنان و دختران از زندگی عمومی در افغانستان زیر سلطه طالبان حذف می‌شوند.
در مصاحبه اختصاصی اخیر از بنت پرسیدیم که آیا وضعیت در افغانستان امروز مصداق آپارتاید جنسیتی است؟
او چنین توضیح می‌دهد:
"در گزارش‌های قبلی من و در گزارش مشترک با گروه کاری سازمان ملل متحد در مورد تبعیض علیه زنان و دختران، گفته ایم که اگر در اساسنامه روم که اساسنامه محکمه جزایی بین‌المللی را تشکیل می‌دهد، واژه جنسیت جایگزین واژه نژاد شود، در آن صورت به نظر می‌رسد که وضعیت در افغانستان مصداق پیدا می‌کند، زیرا در آنجا تلاشی سیستماتیک برای تسلط کامل یک جنسیت توسط جنسیت دیگر در جریان است؛ یعنی تسلط مردان بر زنان."
- کارزار به طرفداری از به رسمیت شناسی آپارتاید جنسیتی
در حال حاضر امکان تعقیب جزایی افراد به دلیل جرم آزار جنسیتی وجود دارد، اما هنوز این امکان برای تعقیب افراد به جرم آپارتاید جنسیتی وجود ندارد.
اما کارزاری به طرفداری از درج شدن واژه آپارتاید جنسیتی در قوانین بین المللی شکل گرفته است.
این کارزار در هشتم ماه مارچ ۲۰۲۳ به مناسبت روز جهانی زن آغاز شد که بر اساس آن عده‌ای از زنان در افغانستان، ایران و سایر کشورها، مدافعان حقوق زنان و کارشناسان حقوقی برای به رسمیت شناختن آپارتاید جنسیتی فعال شدند.
حکومت طالبان مدعی است که همه حقوق به گفته طالبان شرعی زنان تامین شده است و این که طالبان در چارچوب به گفته آنان عنعنات افغانستان و دین اسلام به حقوق زنان ارج می گذارند.
اما پس از برگشت به قدرت در اگست ۲۰۲۱، طالبان محدودیت هایی دست و پاگیری را بر دختران و زنان در افغانستان وضع کرده اند از جمله مکاتب بالاتر از صنف ششم را به روی دختران بستند و همچنان آنها را از رفتن به نهادهای تحصیلات عالی منع کردند.
نمی دانم چرا افغانستان کشوری است که دختران و زنان از همه چیز محروم هستند
دختران و زنان در حال حاضر از کار در بیشتر اداره‌های دولتی و همۀ اداره‌های غیردولتی داخلی و خارجی منع شده اند و همچنان آنها اجازه رفتن به باشگاه‌های ورزشی، پارک‌های تفریحی، حمام‌های زنانه و سفر بدون محرم در مسیر‌های طولانی را ندارند.
یکی از دختران محروم از آموزش در افغانستان که به دلیل ترس از مجازات احتمالی طالبان نخواست نامش در گزارش گرفته شود می گوید که حکومت طالبان بین زنان و مردان فرق قائل است و به گفته او این وضعیت زنان و دختران را بسیار مایوس کرده است:
"زیادتر دختران افسردگی پیدا کرده اند. نمی دانم چرا افغانستان کشوری است که دختران و زنان از همه چیز محروم هستند؛ اما مردان می‌توانند درس بخوانند و کار کنند پس چرا زنان و دختران اجازه ندارند، زن و مرد هر دو را خداوند آفریده است."
اگر آپارتاید جنسیتی به رسمیت شناخته شود، برای افغانستان زیر سلطه طالبان چه معنایی خواهد داشت؟
هدا خموش چنین پاسخ می دهد:
"اگر آپارتاید جنسیتی به رسمیت شناخته شود، می‌تواند که پایانی برای تمام خشونت‌ها در افغانستان شود و قوانین بین‌المللی را برای باز کردن پرونده علیه این روش‌ها ایجاد کند و مواردی را در این مورد بررسی جدی کند و همچنان مسئولین را، مقتولین را و هر کسی را که عامل خشونت و محدودیت علیه زنان می‌شوند را پاسخگو قرار دهد."
هیدر بار مسئول بخش زنان دیدبان حقوق بشر به رادیو آزادی می گوید که این ممکن است که طالبان به دلیل محدودیت‌های شدید علیه زنان در افغانستان به محکمه بین‌المللی کشانده شوند.
او گفت که در این باره زنان افغان تنها نیستند:
"این ممکن است و این فقط زنان افغان نیستند که می‌گویند. افرادی مانند گزارشگر ویژه وضعیت حقوق بشر در افغانستان، مدیر اجرایی بخش زنان سازمان ملل متحد، این اصطلاح را سرمنشی سازمان ملل متحد و بسیاری دیگر از دیپلمات‌ها و کارشناسان به کار برده اند و دلیل این که این بحث به ویژه در حال حاضر مهم است این است که فرصت خاصی برای تغییر و تقویت قوانین بین‌المللی وجود دارد تا آپارتاید جنسیتی به عنوان یک جنایت بین‌المللی مبدل شود، و این فرصت از طریق پروسه‌ای است که در حال حاضر در سازمان ملل متحد در جریان است، جایی که کشورها در حال بررسی پیش نویس معاهده‌ای در مورد جنایات علیه بشریت هستند."
خانم بار در مورد این پیش نویس بیشتر می گوید:
"این پیش نویس معاهده، همانطور که در حال حاضر وجود دارد، شامل جنایت آپارتاید است، اما از همان زبانی استفاده می‌کند که در کنوانسیون آپارتاید و سپس در اساسنامه روم که محکمه بین‌المللی جزایی را ایجاد کرد، استفاده شده بود. تعریف فعلی فقط آپارتاید را عملی توصیف می‌کند که می‌تواند بر اساس نژاد انجام شود. اما آنچه که این فعالان افغان و دیگر کارشناسان حقوقی که با آنها کار می‌کنند از آن حمایت می‌کنند، اصلاح این تعریف است تا گفته شود که افزون بر نژاد، آپارتاید می‌تواند بر اساس جنسیت نیز انجام شود و این، طبق قوانین بین‌المللی جرم است."
خانم بار افزود که، یک جلسه مهم در ماه اپریل در سازمان ملل متحد در مورد این پیش نویس معاهده در تشکلی به نام کمیته ششم برگزار خواهد شد و به گفته او بسیار محتمل به نظر می‌رسد که برخی کشورها از این تغییر برای اضافه کردن جنسیت به تعریف آپارتاید دفاع کنند.
نصیر احمد اندیشه، نماینده دایمی افغانستان در شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد در ۵۵مین نشست این شورا در ۲۶ فبروری ۲۰۲۴ گفت که آنچه در افغانستان می گذرد ممکن است به آپارتاید جنسیتی مبدل شود.
