Кырсык

3-майда нөшөрлөп жааган жаандан Ош облусундагы үч райондо сел жүрдү. Табигый кырсыктан Алайдагы Корул айыл аймагында үйлөрдү суу каптап, автоунааларды, мал-жандыктарды агызып кеткен. Өзгөчө кырдаалдар министрлиги бир катар социалдык объектилер зыян тартканын, учурда тазалоо иштери жүрүп жатканын айтты.

Алай районунун Корул айыл өкмөтүндө нөшөрлөп жааган жаандан улам, сел каптады. Социалдык тармактарга тараган видеолордон турак үйлөргө суу кирип, автоунааларды, мал-жандыктарды агызып кеткенин көрүүгө болот.

Корулдун Тогуз-Булак айылынын тургуну, жети баланын энеси Гүлиза Салиева сарайдагы уйларын, жер төлөдөгү азык-түлүктөрүн суу алып кеткенин айтып кейиди.

"Бир күн мурда чоң энебиздин жылдыгын өткөрдүк эле. Андан ашкан беш-алты жандыгыбыз сарайда турган, аларды сел агызып кетти. Андан сырткары жер төлөдө жылдык мааракеден калган азык-түлүк, кир жууган машине, газ плита жана башка керектүү буюмдарыбыздын баарын агызып кетти. Жегенге тамак-ашыбыз калган жок. Сел 10 мүнөттүн ичинде келди. Балдарыбызды гана куткарып калдык. ӨКМден, айыл өкмөттөн келип, таркан зыяндын көлөмүн эсептеп кетишти. Болжол менен 1 млн. сомдук зыян тарткан экенбиз. Жети балам бар, азыр дагы кош бойлуумун. Күйөөм Орусияда иштейт".

Сел Корул айыл өкмөтүнөн Тогуз-Булак айылын да каптаган. Айыл тургуну Эсенаман Маматалиев мындай нөшөрдү биринчи жолу көргөнүн айтты:

"70ке чыгып калдым. Мындайды көргөн эмесмин. Кечээ бир ушундай алаамат болуп, жамгыр челек менен куйгандай төктү. Үйдөн чыга албай чыйылдап туруп калдык. Коргондорду бузуп, машиналарды агызып кетти. Короо чоң таштарга толуп калды".

Катуу жааган жаандын айынан Корул айыл өкмөтүндө 227 үйдүн короосун, жер төлөсүн суу каптаган. Андан тышкары Алай районунун борбору Гүлчө менен айылды байланыштырган көпүрө иштен чыккан.

Өзгөчө кырдаалдар министрлигинин Ош облусундагы башкармалыгынын башчысынын орун басары Максатбек Нурматов учурда тазалоо иштери жүрүп жатканын айтууда.

"2022-жылдын 3-майында 16.30дар чамасында жамгыр жаап, Алай районунун Гүлчө, Жошолу, Корул, Коңур-Дөбө айылдарында сел жүргөн. Азыркы учурда ӨКМдин 10 техникасы иштеп жатат. 227 үйдүн короосун, 32 үйдүн жер төлөсүн, бир ФАПты, бир мектепти суу каптаган. Сегиз бодо мал, үч жылкы, 15 кой агып кеткен. Үч жеңил автоунаа жабыркаган. Бактыга жараша адам өмүрүнө зыян келген жок".

Өзгөчө кырдаалдар министрлиги Кара-Кулжа районунда шейшембидеги сел ташкыны Чалма айыл өкмөтүнүн Буйга айылындагы көпүрөнү да алып кеткенин билдирди. Бул көпүрөнү 2020-жылы ӨКМ салган болчу.

Мындан тышкары Кара-Суу районундагы Папан айыл өкмөтүнө караштуу Ак-Терек айылында да сел жүрүп, жолду бөгөп калган. Кийин жол тазаланып, ачылганы маалым болду.

Дагы караңыз

Миң-Куш: урандын уусун эске салган жер көчкү

Учурда Корул айыл өкмөтүнө өзгөчө кырдаал режими киргизилгени маалым болду. Жарандык коргонуу комиссиясынын курамындагы 12 тиешелүү кызмат келтирилген чыгымдарды тактап жатат.

Президенттин Ош облусундагы өкүлүнүн орун басары Бактыбек Алайчиев жабыркагандарга кандай жардам көрсөтүлөрү эми чечилерин айтты.

"Бардык кызматтар өз жумушун жасап жатат. Ал жерде ишти этап менен алып барабыз. Азыр 32 үйдүн жер төлөсүнө кирген ылайды тазалап жатат. Сел агызган эки көпүрө эки күндүн ичинде калыбына келет. Селден кийин кан басымы көтөрүлгөн адамдарга медициналык жардам берилип жатат. Бүгүн Коргоо министрлигинен аскерлер келип, тазалоо ишине кол кабыш кылат. Жарандык коргонуу комиссиянын жыйынтыгы менен чыгымдар тууралуу маалыматты жакын арада жарыялайбыз. Жабыркаган үй-бүлөлөргө кандай жардам берилери ошондо чечилет".

Өзгөчө кырдаалдар министрлиги 4-6-майда өлкө аймагында мезгил-мезгили менен жаан жаай турганын эскертти. Бийик тоолуу райондордо кар жаап, 5-майда түнкүсүн Чүй, Ош, Жалал-Абад, Баткен облустарынын кээ бир райондорунда жаан-чачын катуу жаашы мүмкүн.

Былтыр жазында да Кыргызстанда нөшөрлөгөн жаандын айынан айрым айылдарда катуу сел жүргөн. Там-таш, мал-жандыктарды агызгандан тышкары ондой кишинин өмүрүн алган. Адистер соңку жылдары Кыргызстанда табигый кырсыктардын көбөйүшүнө климаттык өзгөрүүлөр таасир этип жатканын белгилешет.

Жумгалдын Миң-Куш айылынын кире беришине жер көчкү түшүп, үч күндөн бери жабык турган жол 3-майда бир тараптуу ачылды. Өзгөчө кырдаалдар министрлиги жаан-чачын дагы улана берсе, мындан чоң көчкү жүрүшү ыктымалдыгын эскертти.

Кыштакта уран калдыгы сакталган төрт аймак бардыгы экологиялык кооптонууну да жаратууда.

Деңиз деңгээлинен 2000 метрден жогору Миң-Куш айылынын жолун бөгөп калган көчкү кыштакка кире бериштеги кууш капчыгайга түшкөн. Анын айынан миңкуштуктар үч күн бою сырткы дүйнөдөн бөлүнүп калды.

4 миңдей эл жашаган айылдын тургуну Айбек өтө зарыл иштери барлар тоо боору менен жөө-жалаңдап көчкү түшкөн жерден өтүүгө аракет кылып жатканын айтты.

“Өтө зарыл иш барлар көчкүнүн ары жагындагы айылдардан машине чакыртып жатышат. Өздөрү тоо менен жөө басып, эптеп өтүп жатканын көрдүк. Так эле ушул жерге мурда көчкү түшкөн. Ошондо жакшы жасабай коюшкан окшойт. Көчкү жүрүү коркунучу азыр да бар. Эми ишти чала бүтүрбөсө экен деп тиленип отурабыз”.

Өзгөчө кырдаалдар министрлиги капчыгайга 15 миң метр куб көчкү түшкөнүн эсептеген. Көчкү Миң-Куш дарыясынын агымын бөгөп калган. Андан улам суу ташып, жолдун 35-40 метрдей жерин жеп кеткен. Аймакта кооптуу абал жаралганына байланыштуу жол убактылуу жабылды.

Дарыянын нугун тазалап, жолду ачууга министрликтин жана жол тейлөө ишканасынын тийиштүү техникасы тартылган. Миң-Куштагы көмүр казган компаниялардын оор техникасы да жардамга келип үч күн дегенде жол бир тараптуу ачылды.

“Каттам ачылды. Жол коопсуздугун камсыздоо үчүн тиешелүү иштер жүрүп жатат. Түшкөн көчкүнүн кесепетинен бөгөлүп калган суунун нугу түздөлдү. Мындан аркы ишти жолчулар алып барат. Алдыдагы күндөрдө жаайт деп күтүлүп жаткан жаан-чачын нормадан ашык болсо, дагы 20 миң метр кубдан көбүрөөк көчкү түшүшү мүмкүн. Муну биздин адистер изилдеп чыкты. Кыртыш канчалык нымдашкан сайын жер көчкү жүрүү коркунучу активдеше берет. Анын алдын алуу мүмкүн эмес. Бир гана жолу айылга барчу альтернативдүү жолду куруу маселесин карап чыгуу керек”, - деди ӨКМдин Нарындагы башкармалыгынын адиси Мырзабек Арыкчиев.

Совет маалында ураны менен атагы чыккан Миң-Кушта азыр экология маселеси курч. Ушул тапта жети компания тынымсыз көмүр казып иштейт. Айылдыктар көмүр ташыган "КамАЗдар" жолду бузуп жатканына нааразы.

2007-жылы да аймакта жер көчкү жүрүп, анда да 75 миң метрдей топурак-таш так эле ушул жолду жаап калган.

Альтернативдүү жол салууга келгенде адистердин пикири ар кандай. Жумгал райондук жол тейлөө ишканасынын жетекчиси Жаңыбай Арыков айланма жол куруу маселеси ишке ашпайт деген ойдо.

“Ал жерге айланма жол салганга болбойт. Көчкү түшкөн тилкени кеңейтип эле коюш керек. Анткени ал жолдон быйыл Росатом уран калдыктарын ташый баштайт. Бул иш башталса, жолдун баары жасалышы керек. Азыркы жаралган кырдаалдын кесепетин жоюуга ӨКМ жана биздин мекеме жооптуу”.

Миң-Куштагы уран калдыктарын көчүрүүнү орусиялык "Росатом" компаниясы ишке ашырат. Алар эки жылдан бери аймакта иштеп жатат. Долбоордо компанияга жол салуу милдети да жүктөлгөн.

Президенттин Нарындагы өкүлүнүн орун басары Адыл Сапаров буларга токтолду.

“Жолду кеңейтип, көчкүнүн кесепетин жоюу иштерин "Росатомду" карабай эле жүргүзө беребиз. Алар жол салат деген экинчи маселе. Учурда элдин коопсуздугун сактоого аракет кылып жатабыз. Колдогу бардык мүмкүнчүлүктөрдү колдонобуз. Азыр мониторинг жүргүзгөн топ иштеп жатат. Алардын жыйынтыгы менен чечимдерди кабыл алабыз”.

Миң-Куш айылында 4 миңге жакын киши жашайт. Ал жерде уран калдыгы сакталган төрт аймак бар. 2004-жылы жер титирөөдөн кийин тоо этегиндеги жарака беш метрге жетип, коркунуч туудурган.

450 миң тонна уран калдыгын көчүрүүгө кеткен чыгымды Борбор Азиядагы төрт мамлекет көтөрөт. Анын 75% Орусия мойнуна алган. Калганын Кыргызстан, Казакстан жана Тажикстан чыгармай болгон.

Уран - Менделеевдин мезгилдик системасында актиноиддер тобуна кирет. Радиоактивдүү, күмүш түстүү, оор металл. Уран жана анын бирикмелери негизинен атом электр станцияларында реактор отуну катары жана өзөктүк куралда, бомба жасоодо дүрмөт катары колдонулат. Мындан сырткары металлургияда, геологияда да иштетилет.

Эл аралык рынокто уран таза үлгүдө сатылбайт. Өндүрүүчүлөр аны чала тазаланган же толук тазаланбаган (закись-окись урана) формада сатышат.

Уран дүйнөдө көбүнчө Казакстанда (жылына 23 миң тонна), Канадада (жылына 13 миң тонна), Австралияда (жылына 5-6 миң тонна), Намибияда (жылына 3-4 миң тонна), Орусияда (жылына 5-6 миң тонна) жана башка өлкөлөрдө өндүрүлөт. Коңшу Өзбекстанда деле жылына 2-3 миң тоннадай уран чыгарылганын маалыматтардан табууга болот.

Кыргызстанда кезинде Кажы-Сайда, Майлуу-Сууда, Шекафтарда, Миң-Кушта, Төө-Моюнда жана башка жайларда уран казылган. Азыр өлкө боюнча урандын калдыктарын сактоочу 23 жай бар.