Бишкек мэриясы Киргизия конушундагы "кызыл сызыкка" чыгып кетти делген үйлөрдүн короолорун буза баштады. Жогорку Кеңеште бир топ депутат Министрлер кабинетин жана жергиликтүү бийликти мыйзамсыз делген курулуштарды бузуу ишинде этият болууга чакырды. Украина Орусия тарапта согушкан казакстандыктардын тизмесин жарыялады. Анда 600 казакстандыктын аты-жөнү көрсөтүлгөн. Өкмөт чакан жана орто бизнеске патент системасын кайра кайтарууда. Өткөн жылы салык саясаты өзгөрүп, патент жоюлуп, көзөмөл-кассалык машинени милдеттүү колдонуу тартиби кирген эле.
Борбор Азия
шаршемби 2 Апрель 2025
Негизги байлыгын Казакстанда жыйнаган, тунгуч президент Нурсултан Назарбаевге жакын адамдардын бири болгону айтылган теги кыргызстандык миллиардер Александр Машкевич деген ким?
Олигарх Машкевич 22-мартта узакка созулган оорудан улам 72 жаш курагында дүйнө салды. Анын туулуп-өскөн мекенинде расмий, ачык ири бизнестери болбосо дагы, өлкөгө чоң инвестиция салбаса деле ысымы Бишкек жылуулук электр борборуна көмүр ташуудагы чыр-чатак, коррупция, кен тармагындагы күмөндүү жагдайларда аталып келген.
Машкевич менен бизнестеги жакын өнөктөштөрүнүн шайлоо өңдүү саясий жараяндарда кайсы бир саясатчыларды, партияларды колдогону тууралуу сөздөр чыккан.
Кыргызстанда туулуп-өсүп, 1980-жылдардын аягына чейин Бишкекте жашаган Александр Машкевич ишкерликке илим-билим чөйрөсүнөн келген жана бизнесин негизинен Казакстанда жүргүзгөн.
Ал 1970-жылы ошол кездеги Кыргыз мамлекеттик университеттин филология факультетине тапшырган. 1981-жылы педагогика илими боюнча кандидаттыгын жактап, ал кезде СССРде өз адистигинде илимдин эң жаш кандидаты болуп калган. Кийин Бишкектеги педагогика институтунда декандык кызматты аркалаган.
Маалыматтарга караганда, ал бизнеске 1980-жылдардын аягынан тарта эле аралаша баштаган жана Казакстанга 1995-жылы биротоло көчүп кеткен.
Башында Машкевич"Кумтөргө" байланыштуу сүйлөшүү жүргүзгөн атактуу Борис Бирштейндин "Сиабеко" компаниясы менен кызматташып жүрүп, Казакстанда ири ишкер долбоорлорго киришкен.
Машкевич Израилдин дагы жарандыгын алган.
"Евразиялык үчилтик"
Александр Машкевичтин бизнестеги жакын өнөктөштөрү Алижан Ибрагимов менен Патох Шодиев болгон. Алар Соколов-Сарбай тоо-кен ишканасы, “Казакстан алюминийи”, "Казхром" сыяктуу бир нече ишканалардын башын кошкон, дүйнөнүн 14 өлкөсүндө тоо-кен тармагы жаатында иш алып барган “Eurasian Resources Group” (ERG) компаниясынын негизги акционерлери болушкан. Бул компаниянын 40% казак өкмөтүнө таандык.
Машкевич, Алижанов жана Шодиевди бизнес коомчулукта "евразиялык үчилтик" деп тергешчү. Алардын "Евразиялык финансылык компания", "Евразиялык өндүрүш компания" жана "Евразиялык өнөр жай коммпанияда" бирдей үлүштөрү болгон.
Өзбекстанда туулган, кийин Кыргызстандын Токмок шаарына көчүп келген Алижан Ибрагимов "токмоктук граф" деген каймана ат менен белгилүү болчу жана 90-жылдары бул шаардагы токтоп калган бир катар ишканаларды менчиктештирип алганы айтылган.
Ибрагимов 2021-жылдын башында 67 жаш курагында коронавирустан каза тапкан. Анын сөөгү Токмокто жерге берилген, тажыясына Кыргызстандын, Казакстандын аттуу-баштуу адамдары, аткаминерлер, депутаттар барган. Арасында Машкевич менен Шодиев дагы болгон. Тажыяда Касым-Жомарт Токаевдин, Нурсултан Назарбаевдин көңүл айтуу каты окулган.
Forbes басылмасы 2023-жылы Машкевичти Казакстандагы чириген байлар тизмесинде 6-орунга жайгаштырган жана жергиликтүү басылмалар ал өлкөнүн тунгуч президенти Нурсултан Назарбаевдин жакын адамдарынын бири экенин жазып келишкен.
Көмүр чыры, саясаттагы, кен тармагындагы кызыкчылыктар
Кыргызстанда Машкевичтин аты ириде Бишкек жылуулук электр борборун (ЖЭБ) көмүр менен камсыз кылуудагы чыр-чатактар, коррупциялык схемаларга байланыштуу аталган. Энергетика маселелери боюнча эксперт Расул Умбеталиев буга байланыштуу такай комментарий берип келген.
"Александр Машкевич, Потах Шодиев жана "токмоктук граф" деген Алижан Ибрагимов Казакстандагы "Шабыркөл" көмүр ишканасынын негиздөөчүлөрү болгон. Алар көп жылдар бою кыргызстандык компаниялар аркылуу ар кандай күмөндүү жолдор менен көмүр алып келчү. Бул боюнча көп сөз, чыр-чатактар болгон. Мен бул тууралуу көп жолу айткам, көп жолу маек бергем. Булар Казакстанда бир топ компанияга ээ болуп, эбегейсиз байлык топтогон. "Шабыркөлдүн" көмүрүн Бишкек ЖЭБине 2010-жылдан баштап 10-15 жылдай кыргызстандык компания аркылуу алып келип жүрүшкөн. Ал компания Болот Абировго, (Бишкек шаардык кеңешинин депутаты Жаныбек Абировдун атасы - ред.) таандык болгон. Алар ошо Машкевич, Ибрагимов менен бирге иштеген. Сапатсыз көмүрдү ал жактан арзан алып, бул жакта кымбат саткан чоң коррупциялык иштер болгон".
Машкевич тууралуу анын бизнес-өнөктөштөрүнүн бири, чеченстандык миллионер Муса Бажаев жана анын Кыргызстандагы бизнес кызыкчылыгына байланыштуу дагы сөз болгон.
Убагында Таластагы Жерүй алтын кенинин лицензиясы колдон-колго өтүп, чыр-чатак, күмөндүү жагдайлар менен коштолгон жана аны Бажаевге таандык экени айтылган "Альянс-Алтын" компаниясы алып, азыр иштетип жатат. Азыр анын Директорлор кеңешинин башчысы Ахмед Бажаев тууралуу жана анын Муса Бажаев менен кандай туугандыгы бар экени боюнча ачык маалыматтар жок.
Кыргызстанда шайлоо өңдүү саясий жараяндарда Машкевич өңдүү олигархтардын таасири, салымы тууралуу маал-маалы менен маселе көтөрүлчү.
2010-жылдагы парламенттик шайлоодо Машкевич "Ар намыс" партиясын колдоп, каржылык жардам көрсөткөнү тууралуу сөздөр чыккан. Партиянын лидери Феликс Кулов болсо мындай сөздөрдү жокко чыгарды.
"Машкевич менен андай болгон эмес. Ушундай болбогон сөздөр айтылган. Аны менен мамилем болгон эмес. Ошондой ар кандай сөздөр болгон".
2011-жылдагы президенттик шайлоонун алдында дагы Машкевич тууралуу сөздөр болгон. Ошол кезде бир катар жергиликтүү басылмалар Ысык-Көлдүн жээгиндеги эс алуу үйлөрүнүн бирине Ибрагимов, Машкевич, Шодиев жана Бажаев сыяктуу эл аралык магнаттар баштаган ишкер чөйрөнүн өкүлдөрү чогулганын жазышкан. Анда Кыргызстандагы президенттик жарышка чыккан кайсы бир талапкерге колдоо көрсөтүү маселеси талкууга алынып, чечилгени баяндалган.
Байкоочулар бул олигархтардын баарынын тең Кыргызстанда бизнес кызыкчылыгы бар экенин, айрымдары Таластагы, Чаткалдагы жана Ала-Букадагы алтын кендерин иштетсе, кээ бирлери сейрек кездешүүчү металлдарды казып алуу үчүн Кыргызстанда чалгындоо иштерин эми гана жүргүзүп баштаганын айтышкан.
Деген менен Тоо-кенчилер бирлигинин азыркы жетекчиси Дүйшөнбек Камчыбеков Машкевичтин түз долбоорлору болбогонун айтууда.
"Ал Кыргызстан менен түз деле иштеген жок. Бир долбоорлорго түз байланышы болсо билинип эле калмак да. Казакстанда президент менен жакын мамиледе болуп, кара май, кенге байланыштуу иштерди жүргүзгөнүн билем.Кыршызстандык ишкерлер менен "токмоктук гарф" деген Алижанов чогуу иштешип калган. Алижан Ибрагимов болсо башында түз Жерүй менен иштебедиби. Анын 60% Муса Бажаевдики, калган 40% Алижановдуку болгон, кийин өзүнүн үлүшүнүн баары Бажаевдерге сатып жиберди деп уккам. Учурунда Жерүйдө Бажаевдерден мурун Березовский иштейм деп аракет кылган".
Талдоочу Орозбек Молдалиевдин пикиринде, бизнес кызыкчылыктан улам кайсы бир саясатчыларды, топторду, партияларды каржылаган болушу мүмкүн.
"Машкевичти бир эле жолу көргөм. Алижан Ибрагимов мени бир жолу Токмокко ооз ачарга чакырганда ошондо Машкевич баштаган адамдар Алматыдан келишкен. Ал кийинки жылдары көмүр бизнесине аралашып, биз жакта андай болуп жатат, мындай болуп жатат деген нааразылыктар чыккан да. Буга байланыштуу сөздөр канчалык чындыкка жакын ошо энергетика тармагына жакындар эле билбесе. Ошондуктан бул жактагы айрым саясатчыларды, партияларды деле каржылаган болушу мүмкүн. Бул жакта көмүрүн сатканга, бизнесин жүргүзүүгө партиялардын депутаттардын колдоосу болбосо жөн эле келип таасирин көрсөтө албайт да".
2016-жылдагы Көчмөндөр оюндарынан кийин ошол кезде коомдук ишмер, саясатчы болгон Министрлер кабинетинин төрагасынын азыркы орун басары Эдил Байсалов бул ишкерлердин Кыргызстан менен эбактан бери эле байланышы бар экенин айтканы бар:
"Олигархтардын тобу 2016-жылдагы Көчмөндөр оюнуна келишкен. Андан соң президент Алмазбек Атамбаевдин 60 жылдык мааракесине катышкан. Машкевич Алмазбек Атамбаев президент болуп шайланганда куттуктап келип, керек болсо Атамбаевге өтө кымбат баалуу саат тартуу кылган. Аны көргөн күбөлөр бар. Бирок Атамбаев саатты кабыл алуудан баш тартып, Түркияда элчи болуп турган Ибрагим Жунусовго тапшырып койгон. Муса Бажаев менен Алижан Ибрагимовго болсо Жерүй алтын кени Атамбаевдин доорунда берилди. Алижан Ибрагимов болсо Бишкек жылуулук берүү борборуна көмүр жеткирүү боюнча жылына 20-30 миллион долларлык келишимдерди утуп алат", - деген Байсалов.
"Кыргызстан ага кичинелик кылган"
Деген менен Машкевич Кыргызстанда ачык ири долбоорлорду баштап, инвестиция салган эмес.
Курманбек Бакиев президент болуп турганда анын менен Бишкекте жолуккан жана ошол кезде эле сөз болуп жаткан Кытай-Кыргызстан-Өзбекстан темир жолунун курулушуна инвестиция салууга чакырган. Ошондой эле кыргыз өкмөтү менен энергетика тармагындагы долбоорлорду чогуу ишке ашырууга үндөгөн. 2008-жылы Жогорку Кеңеште Кыргызстандагы электр энергиясын бөлүштүрүүчү компанияларды Машкевич сатып алып жатат деген маселе дагы көтөрүлгөн.
Талдоочу Турат Акимов пикиринде, Кыргызстан Машкевичтин бизнестери, ири инвестициясы үчүн кичинелик кылган.
"Анын аймакта таасири чоң болгон. Кыргызстан менен Казакстандын ортосундагы глобалдык долбоорлор боюнча жакшы иштеди. Көмүр, ал-булардын баары ошол Машкевичтики болчу да. Биздин ЖЭБге бир канча жыл бою ошол кишинин фирмасы көмүр ташып жатты. Тендерге ар кайсы ишканалар катышкан, бирок Шабыркөлдүн ээси Машкевич болчу. Миллиондогон долларлык көмүр ташууну жылдар бою Машкевич ишке ашырып келген. Аны менен биздин бийликтегилердин көбү эле жакшы болуп келген. Ошол эле Данияр Үсөнөв, ошол эле Өмүрбек Бабановдун аракеттери көп болду. Бабановдун байлыгы 1 миллиард 300 миллион долларга жеткенде Машкевич аны өзү куттуктап, "Миллиардерлер клубуна" кабыл алып, Түркияда кымбат баалуу баржада, кемеде той өткөрүлгөн. Стамбулда Кыргызстан менен Казакстандан чыккан олигархтардын тобу үч күн бою майрамдашканы тууралуу сөздөр чыккан. Ошондой атайын топ бар болчу. Темир, күйүүчү майга байланыштуу чоң-чоң келишимдер болгон да, анан мамлекеттен кеткен каржылоону булар жакшы иштетип келишчү. Менин билишимче, Машкевичтин "Казкомерцбанкы" бул жакта иштеп жатты. Анын акчасы Кыргызстан үчүн көптүк кылып калды. Кыргызстан ага кызык болбой калган. Ошондуктан ал Казакстанга көчүп, Казакстан, Өзбекстан жана Кыргызстанда чогуу болгон долбоорлорду иштетип жатты. Анын капиталынын көлөмү чон болгондуктан, ал чоң рынокко чыгып кеткен. Бизде мамлкекеттик буйрутма менен иштеген мекемелер аз да. Болгону ЖЭБ, Канттагы цемент-шыйпыр ишканасы, Жалал-Абаддагы мунай чыгарган завод эле калган. Калганынын баары ыдырап-ыдырап жок болгон. Чоң мамлекеттик буйрутмалар жок болчу, инвесторлор дагы аз келчү. Мисалы Кумтөргө эле чоң инвесторлор келди. Ошондуктан булар казактын темирин, алюминийин, көмүрүн, Орусиянын токоюн, никелдеринин баарын "Евразиялык топ" алган да".
Машкевичтин аты 2010-жылы Түркияда качандыр бир кезде Ататүрккө таандык болгон яхтадагы чуулгандуу окуяда да аталган. Түрк басылмалары полиция сойкулукка, адам сатууга каршы рейд жүргөнүн, яхтада жашы жете элек кыздар болгонун, бул окуяга байланыштуу кармалган Казакстандын, Орусиянын жана Кыргызстандын ишкерлери, аттуу-баштуу адамдардын арасында Машкевич дагы болгонун, алар көп өтпөй кое берилгенин жазышкан.
