1986-жылдын октябрь айында Кыргызстанга XX кылымдын көрүнүктүү ойчулдары келишти. Алар обол Бишкектин четиндеги “Ала-Арча” резиденциясында, андан соң касиеттүү Ысык-Көлдүн боюнда илимий-техникалык революция коштогон жаңы кылым адамзатка алып келчү албан проблемаларга каршы туруунун жолдорун талкуулашты.
Эгер 1985-жылы 11-мартта КПСС БКнын баш катчысы болуп калган Михаил Горбачев ачык-айкындык саясатын баштабаса, береги шерине өтпөй калмак эле. Себеби, америкалык изилдөөчү Жефф Лили жазгандай, Чыңгыз Айтматовдун ысымы дүйнөгө белгилүү интеллектуалдарды Ысык-Көлгө шеринеге чакыруусуна ал кездеги Мамлекеттик коопсуздук комитети - КГБ Ысык-Көлдө торпедолорду сыноочу жашыруун ишкана бар деп, кашайып каршы турган.
КГБнын каршылыгын жеңүү үчүн Айтматов “жогорку деңгээлдеги байланыштарына, анын ичинде Горбачевдун колдоосуна таянган”,-деп жазат Жефф Лили быйыл АКШда чыкан көлөмдүү китебинде (Have the Mountains Fallen? Two Journeys of Loss and Redemption in the Cold War?).
Ушундан уламбы, мартабалуу коноктордун Кыргызстандагы сапарын чагылдырарын эки апта мурда эшиткенин айтат Кыргыз Республикасынын маданиятына эмгек сиңирген ишмер Абды Сатаров.
- Бир жолу жетекчилик мени чакырып: “Чыңгыз Айтматов бир иш-чара өткөрөт экен, ошону чагылдырасың. Паспортуңду алып кел”, - деди. Бул форумдан эки жума мурда болду.
Ал кезде Кыргыз телевидениесинин адабият бөлүмүндө эмгектенген Абды Сатаров Ысык-Көл шеринесине келген конокторду “Манас” аэропортуна учуп келгенден баштап, кайра кетишкенче жандап жүргөн жападан жалгыз кыргыз журналисти болгон. Анын айтымында, конок ээси аэропортко бир аз саалгып келгенден улам, сыйлуу коноктор түшкөн самолетту абада кармоого туура келген экен.
- Биздин республиканын жетекчилери кандай иш-чара өткөрүлөрүнөн кабары жок экен. Коноктор келет деген күнү таңга маал саат 5:30да аэропортто болуп калдык. Келсек аэропортто күткөн эл көп экен. Ыраматылык Аман Токтогул да бар. Анан эле “Самолёт келип калды” дешти. Чыңгыз Төрөкулович кечигип жатты. Ал мезгилде чөнтөк телефондор жок. “Чыңгыз Айтматов келатат, аэропортко жакындап калды”,-деп айтышты. “Самолётту кондурбай шаардын үстүнөн бир айландырсын. Чыңгыз Төрөкулович келип, меймандарды өзү тоссун”,-деди. Самолёт бир айланып келгенче, Чыңгыз Төрөкулович келип калды жана ар кайсы өлкөлөрдөн келген коноктордун баарын өзү тосуп алды. Ал кезде азыркыдай кымбат машинелер жок. Эң жакшы деген машинелер “Волга” болчу. Министрлердин “Волгаларын” алышкан экен, конокторду аларга түшүрүп, резиденцияга алып барып жайгаштырышты.
Ошондо бүгүнкү Бишкек, ал кездеги Фрунзеге Чыңгыз Айтматовдун коногу катары кимдер келген эле?
Рим клубунун төрагасы, британ химиги Александр Кинг, испаниялык илимпоз жана коомдук ишмер Федерико Майор, италиялык илимпоз-педагог Аугусто Форти, америкалык белгилүү футуролог Элвин Тоффлер, анын жары, философ Хейди Тоффлер, жердештери: көрүнүктүү ынды кара жазуучу Жэймс Болдуин, драматург Артур Миллер, художник-фотограф Инга Миллер жана актер Дэвид Болдуин, британиялык актер жана жазуучу Питер Устинов, кубалык жазуучу-эстет Лисандро Отеро, Нобель сыйлыгынын лауреаты, француз жазуучусу Клод Симон, индиялык аалым-музыковед жана коомдук ишмер Нараяна Менон, эфиопиялык атактуу сүрөтчү Афеворк Текле, түркиялык жазуучу-романист Яшар Кемал жана композитор Зюльфю Ливанели.
Белгилей кетели, аталган конокторду шеринеге чакыруу - ал кездеги Советтер Союзундагы жаран демилгечиси болгон биринчи эл аралык деңгээлдеги интеллектуалдык жыйын болчу.
Чыңгыз Айтматовдун конокторунун көпчүлүгүнүн ысымы дүйнөгө таанымал экенине карабай, Москвадан аларды жандап келген КГБнын кызматкери бир ууч журналисттерге интервью алганга тыюу салат.
- Бизге “Чолпон-Атага бара бергиле, коноктор бүгүн кечинде учак менен барат” деп айтылды. Биз да (Москвадан келген 15 чакты журналист жана Кыргызстандан жалгыз журналист мен элем) коноктор сыяктуу эле резиденцияга жайгаштык. Конокторду коштоп жүргөн адам - Мамлекеттик коопсуздук кызматынан окшойт - “Эч кимиңер интервью албайсыңар! Коноктордун тынчын албайсыңар! Алар бүгүн эс алат. Эгерде бирөөңөр аларга жакындап, интервью ала турган болсоңор, анда артка кайтарабыз!” деди.
Бирок да Абды Сатаров москвалык кабарчылар менен биргеликте Александр Кингден котормочунун жардамы менен интервью алышат.
- Биз ага караган жокпуз. Александр Кинг жашаган жайды таап, ал жердеги балдар менен сүйлөшүп, камераны орнотуп, залда күтүп турдук. Кинг жарык берчү аппараттарды, камераларды жана отургучтарды көргөндө эле биздин интервью ала турганыбызды түшүндү. Кингдин котормочусу аркылуу камдаган бир-экиден суроолорубузду узаттык. Ал киши суроолорго 15 мүнөттөй жооп берди.
Ысык-Көлдөгү шеринеге ал кездеги Кыргыз Советтик Социалисттик Республикасынан бир гана телекабарчы барып, партиянын көзөмөлү астындагы “Советтик Кыргызстан”, “Советская Киргизия”, “Ленинчил жаш”, “Комсомолец Киргизии”, “Кыргызстан маданияты” сыяктуу көп нускалуу гезиттерден корреспонденттер барган эмес. Эмне үчүн? Бул суроого ошо кезде “Кыргызстан маданияты” жумалыгында иштеген Абибилла Пазыловдун кеби:
- Ошол учурдагы шартка ылайык, чет өлкөлүк жарандар менен биздин жарандардын, жазуучулар менен жазуучулардын же окумуштуулар менен окумуштуулардын түздөн түз сүйлөшүүсүн каалабаган саясаттын, деги эле ошол убактагы чектөөлөрдүн кесепетинен ушундай болду го деп ойлойм. Себеби андай деңгээлдеги жыйын азыр болсо, ал жөнүндө маалымат абдан көп тарамак. Алар басма сөз конференциясын өткөрмөк. Бир топ маектер теледе, радиодо, гезит-журналдарда чыкмак. Бирок андай болгон эмес. Экинчи жактан, коноктордун да убактысы тар болушу мүмкүн.
Дүйнөлүк интеллектуалдардын Чолпон-Атадагы өкмөттүк резиденцияда өткөн жыйынын “шерине” деп абал Чыңгыз Айтматов өзү форумдагы сөзүндө атаганын белгиледи Абды Сатаров.
- Чолпон-Атадагы отурум негизинен абдан эркин болду. Анткени Чыңгыз Төрөкулович жолгушуунун башында эле: “Менин сиздерди чакырган жөн-жайым: бизде, кыргыздарда, байыртан бери келаткан “шерине” деген салт бар. Бул шеринде жакшы санаалаштар дасторкон үстүндө пикирлешип отуруп, айрым бир маселелер боюнча ээн-эркин маек курушат. Ушундай максатта сиздерди чакырдым. Муну силер Чыңгыз Айтматовдун шеринеси деп койсоңор да болот”,-деп айтты.
Коноктор Ысык-Көлдө бир түнөп, Бишкекке кайтып келишкен соң мурдагы Өкмөт үйүндө чыгармачыл интеллигенциянын өкүлдөрү менен жолугушат жана сыйлуу меймандарга Фрунзе шаарынын “Ардактуу жараны” наамы берилет.
- Ысык-Көл шеринесинин катышуучулары ал кездеги Бишкектин, деги эле Кыргызстандын илимий-көркөм зыялылары менен мурдагы Өкмөт үйүнүн Чоң залында жолугушуу өткөрдү. Ага “Кыргызстан маданияты” жумалыгынан барган алты кызматкердин бири мен элем. Менин байкашымда, зыялылардын жолугушуусуна Ысык-Көл шеринесинин катышуучуларынын толук курамы келген. Балким бир-эки киши жок болгондур. Себеби кийин жарыяланган сүрөттөрдөн көргөн кишилердин баарын ошол жерден көргөнбүз. Жолугушууну, албетте, Чыңгыз Айтматов өзү ачкан. Андан кийин ошол кездеги Фрунзе аткомунун төрагасы Салават Исхаков шеринеге катышкан бардык чет өлкөлүк интеллектуал инсандарга “Фрунзе шаарынын ардактуу атуулу” деген наамды тапшырып: “Мына, сиздер, биздин ардактуу атуулдар болуп калдыңыздар”,-деп, аларга өз каалосун жана куттуктоосун айтып, баарынын моюнуна лента илген. Бул жолугушуу көпкө созулбады, кеңири пикир алмашуу болгон эмес. Сыртка чыкканда Түгөлбай Сыдыкбеков баш болгон чоң жазуучулар Түркиядан келген калемгер Яшар Кемал менен сүрөткө түшүшкөн.
Ысык-Көл шеринесинин катышуучулары Бишкектен Москвага учуп барышкандан кийин, 20-октябрда аларды КПСС БКнын баш катчысы М. Горбачёв кабыл алат. Бул жолугушуу СССРдин адыйынын күн тартибине кезексиз киргизилген сыяктуу. Антпесе, меймандарды Бишкекте дагы бир күн кармап турууну өтүнүп, Ч. Айтматовго КПСС БКнын таасирдүү секретары Е. Лигачёв телефон чалбас эместир. Мындай телефон сүйлөшүүгө Абды Сатаров күбө болгон.
- Узатуу салтанаты болду да. Чыңгыз Төрөкулович дасторкондон фойеге чыгып, эс алганы отурган. Мен жанында тургам. Бир убакта ал кишини телефонго чакырып атат деп калышты. Телефон жаныбызда эле турган экен. Көрсө, Москвадан Е. Лигачёв чалган экен. Ал идеология боюнча КПСС БКнын секретары эмес беле. Алардын сүйлөшкөнүн угуп турдум. “Михаил Сергеевич Горбачёв ушундай иш-чара болуп жатат. Коноктор дагы бир күн калса жакшы болот”, - деп айтты эле, Ч. Айтматов: “Конокторго биз сый тамагын бердик. Аларга кулактандырып койдук. Бардыгы даяр. Эртең саат 11:00де Москвага учабыз”,-деди. Ошондо саат түнкү 11ден өтүп калган. Алар эртеси учушмак. Эртеси саат 11:00де биз бардык конокторду Москвага аэропорттон узатып койдук.
Горбачев СССРди тыш дүйнөгө ачык деп жарыялаганы менен система дале жабык бойдон калганын бул факт ырастайт. Бул чоң проблема экенин шеринедеги сөзүндө Жеймс Болдуин өтө сыпаа тилде айткан: “Бүгүнкү күндө улуттук чек аралар, улуттук стереотиптер менен байланышкан чектөөлөрдөн...; учурубуздагы саясаттын жана социалдык системалардын тилинде кабыл алынган чектөөлөрдөн өтүү мүмкүнчүлүгүнөн жогору турган маанилүү проблема жок”.
Кызыгы, Ысык-Көл шеринеси Чыңгыз Айтматовдун катышуусунда канча жолу өткөнүн жана 1986-жылкы форумга келген коноктор Кыргызстанда канча күн болгонун интернет булактарынан так аныктай албадым. Мендеги маалыматтар боюнча, 2-шерине Испанияда, 4-шерине Месикада, акыркысы 1997-жылы Бишкекте өткөн.
1989-жылы Мехикодо болгон шеринеге Чыңгыз Айтматов өзү маанилүү себептерден улам бара албай калып, кайрылуу катын жибергенин форумдун стенограммасы күбөлөйт.
