У фільме «Сярожа» ёсьць адзін матыў, які робіць гэтую стужку «палітычна непажаданай» у сёньняшняй Польшчы. Гэты матыў датычыць расстрэлу і спаленьня беларускіх вёсак на Падляшшы польскім антыкамуністычным падпольлем у 1946 годзе.
Беластоцкі дакумэнталіст Юры Каліна пачаў здымаць «Сярожу» для Белсату пры ўладзе Грамадзянскай плятформы, а закончыў працу тады, калі Польшчай стала кіраваць партыя Права і справядлівасьць. У палітыкаў Права і справядлівасьці — крыху іншае бачаньне найноўшай польскай гісторыі, чым у папярэдняй кіроўнай каманды, ня кажучы ўжо пра бачаньне гэтай гісторыі беларускай нацыянальнай меншасьцю на Падляшшы. Адсюль і нявыкрутка для цяперашняга кіраўніцтва публічнай польскай тэлевізіі: што рабіць з «палітычна няправільнай» стужкай, зьнятай за дзяржаўныя грошы? Забараніць як быццам не выпадае, бо гэта занадта нагадвала б камуністычную эпоху, але і паказваць неахвота.
Я ня ўпэўнены, ці пасьля сваёй прэм’еры на Белсаце фільм «Сярожа» паказалі яшчэ на нейкім канале польскай тэлевізіі. На ўсякі выпадак Юры Каліна цяпер езьдзіць са стужкай па Падляшшы і паказвае яе там, дзе можна і дзе яго запрашаюць свае, беларусы.
Герой фільму, Сяргей Нічыпарук — загалоўны Сярожа — нарадзіўся ў сям’і, якая пацярпела ў пацыфікацыі вёскі Залешаны. 29 студзеня 1946 году аддзел Рамуальда Райса-«Бурага» спаліў гэтую вёску, забіваючы ў ёй 16 чалавек. У палаючай хаце згарэлі тры браты спадара Нічыпарука (адзін зь іх — ва ўлоньні маці). Ягоны бацька пасьля трагедыі ажаніўся паўторна, і Сярожа нарадзіўся ўжо з гэтага другога шлюбу.
Памяць пра трагедыю Залешанаў — важны матыў у фільме, але не галоўны. Фільм у асноўным распавядае пра даволі незвычайны жыцьцёвы лёс падляскага беларуса, які ў маладосьці быў перакананым камуністам, потым расчараваўся ў камунізьме, паступіў у праваслаўную духоўную сэмінарыю, як адзін зь нешматлікіх беларусаў на Беласточчыне стаў актывістам «Салідарнасьці» у 1980-м годзе, а ў посткамуністычным пэрыядзе зрабіўся «індывідуальным прадпрымальнікам» — набыў гаспадарку пасярод Беларускай пушчы і абсталяваў там нешта накшталт турыстычнай базы разам з музэем народнага побыту.
Расповед пра жыцьцё Сяргея Нічыпарука вядзецца ў форме журналісцкага дасьледаваньня: рэжысэр і сцэнарыст Юры Каліна запрасіў калегу, беластоцкага радыёжурналіста Яраслава Іванюка, паўдзельнічаць у фільме на правах дасьледчыка-актора і суразмоўніка галоўнага героя стужкі. Гэты ход дазволіў аўтару фільму пашырыць расповед пра Сярожу «пабочнымі» сюжэтамі і тэмамі: размовамі Яраслава Іванюка з гісторыкам Яўгенам Мірановічам, сьледчым Інстытуту нацыянальнай памяці ў Беластоку Дарыюшам Альшэўскім, дырэктарам Беластоцкага дзяржаўнага архіву Марэкам Кетлінскім, колішнімі таварышамі Сяргея Нічыпарука зь ячэйкі «Салідарнасьці» ў Дубічах-Царкоўных.
Фільм шчодра — мабыць, упершыню ў такім маштабе ў гісторыі польскага кінэматографу — адлюстроўвае падляскі моўны «міш-маш»: галоўны герой ды жыхары Залешанаў і Дубіч-Царкоўных размаўляюць на сваёй падляскай гаворцы; гісторык Мірановіч па-беларуску; пракурор Альшэўскі і дырэктар Кетлінскі па-польску; Яраслаў Іванюк, у залежнасьці ад сытуацыі, адзываецца на гэтых трох мовах; падляскія бацюшкі карыстаюцца мовай, калі не памыляюся, набліжанай некаторымі лексычнымі рысамі да расейскай ХІХ стагодзьдзя. Cinéma vérité падляскага разьліву...
Да таго яшчэ ў стужцы бачым Белавескую пушчу ў розныя поры году, зубры, алені, лася, бабра, дзятла, працэс вэнджаньня каўбас. Бадай, толькі самагону не хапае. Ну і, як у большасьці фільмаў Юрыя Каліны — у гэтай стужцы мноства царкоўнага: асьвячэньне «пасхі» на Вялікдзень, частаваньне «манастырскім супам» ў дзень Сьв. Дзьмітрыя ў манастыры ў Саках ды іншыя маленьні, пропаведзі і асьвячэньні, на якія ў маёй галаве няма і назваў. Беларуская праваслаўная кропля, якая распускаецца ў польскай каталіцкай бочцы...
У фільме вельмі прыемна глядзяцца кадры аэраздымкі — ня выключана, што аўтары фільму карысталіся дронамі. Трэба спэцыяльна адзначыць выдатную працу апэратара Кшыштафа Вянцкоўскага. Калі Сяргей Нічыпарук кажа ў стужцы, што месца, дзе ён жыве, гэта «кавалачак раю на зямлі», глядач верыць яму безагаворачна. Я, шчыра кажучы, ня бачыў ніякага іншага настолькі маляўніча-прыгожага фільму пра сваю родную зямлю, як «Сярожа»...
Карацей, будзе вельмі шкада, калі польская тэлевізія не наважыцца паказаць гэты фільм ня толькі для рэгіянальнай падляскай аўдыторыі, але і для агульнапольскай. Бо «Сярожа» — фільм не пра беларускае бачаньне польскай гісторыі, не пра беларускую праўду і крыўду, а заклік да міжнацыянальнага паяднаньня і паразуменьня, да ўзаемнага прабачэньня мінулых крыўдаў і несправядлівасьці ў імя справядлівай і лепшай будучыні, дзеля захаваньня супольнага «зямнога раю».
Вось што кажа Сяргей Нічыпарук пад канец фільму, тлумачачы, дзеля чаго беларусам і палякам трэба бараніць свой «кавалачак раю»:
«Usiê povidny moliti Boha, žeb odohnav z našych serdeć tuju nenavisť. Ja dumaju, že vže čas zabuti ob obidach, že vže čas odvołatiś do rozumu. Bo jak my znov začynajem dilitiś na odnych i druhich, to tak jakby my opjať siêjali zerno zła.»
Перакладаць на беларускую ня буду. Калі каму незразумела, можа паглядзець гэтую стужку з ангельскімі тытрамі.
