Беларусь, дзякуй Богу, ня востраў. Пагатоў, ня "востраў Свабоды", зь якога штогод імкнуцца ўцячы тысячы кубінцаў. Плывуць морам на плытах, хаваюцца ў фюзэляжах самалётаў. І гінуць, гінуць тысячамі. А ў нас: сеў у цягнік, машыну ці аўтобус і перасёк сабе дзяржаўную мяжу.
Асабіста я перасякаў дзяржаўную мяжу і пешкі, і на ровары, і нават на байдарцы. Вядома, на падобную атракцыю мне пашанцавала на новых дзяржаўных межах: на поўначы й на ўсходзе Беларусі, дзе памежны кантроль альбо ня надта пільны, альбо адсутнічае ўвогуле. Што да заходняй мяжы, то цяпер да яе можна ўжываць слова “рубеж”. Рубеж – гэта і ўмацаваная лінія, і край, за якім ужо нічога няма.
Для савецкіх беларусаў за Бугам сапраўды нічога не было: нейкая фантастычная тэрыторыя, пра якую ведалі адно легенды з праграмы “Время” ды пачутыя ад рэдкіх шчасьліўцаў, якія пабывалі ў “гнілым капіталізьме” й нават далей. А звычайны чалавек ня меў надзеі перасекчы Буг і пабачыць новыя краіны: да вывучэньня замежных моваў ставіліся, як да непатрэбнай пакуты. А таму замежжа існавала ў сьвядомасьці, нібы тое залюстэр’е: як суцэльная ірэальнасьць. Ну хіба суседзі па сацлягеры ўспрымаліся не як прывіды – іх-такі бачылі з акна турыстычнага аўтобусу ці праз калючы дрот у часе службы ў Заходняй групоўцы савецкіх войскаў. “А Прага! Мой бацька быў там аднойчы – у 1968 годзе”, – жартавалі мае аднагодкі.
Цяперашнія маладыя беларусы ставяцца да дзяржаўнай мяжы без эмоцыяў: сеў ды паехаў. Але фармулёўка “сеў ды паехаў” была дзейсная для ўсіх без вынятку толькі на пачатку 1990-х. Да 1995 году. Палітыкі Зянон Пазьняк і Сямён Шарэцкі кожны ў свой час выяжджалі з краіны ў машынах з дыпляматычнымі нумарамі, на якія памежнікі ня маюць права дагляду. А вось паэт Славамір Адамовіч спрабаваў перасекчы кардон пешшу, пад выглядам грыбніка. Чаму б ім было ня ўзяць квіткоў на аўтобус альбо цягнік?
Пытаньне, на якое мы можам адшукаць адказ у 19 стагодзьдзі. Больш як сто гадоў таму царскія памежныя службы не пільнавалі наркотыкаў, атрутных рэчываў, антыкварыяту ды рэдкіх відаў расьлін і жывёл. Сярод звыклай эканамічнай кантрабанды шукалі больш небясьпечную – літаратуру. А таксама тых людзей, што пісалі й прадукавалі памянёную літаратуру: газэты, лістоўкі, брашуркі й нават паэтычныя зборнікі.
Чаму Францішак Багушэвіч выдаў сваю “Дудку беларускую” на тэрыторыі Аўстра-Вугоршчыны? А чаму першы нумар адноўленае газэты “Свабода” друкавалі ў Латвіі за часамі перабудовы?..
Але ўгледзімся ў сучасныя межы Рэспублікі Беларусь. Вунь на расейскай мяжы канфіскуюць сьвежы нумар “Белорусской деловой газеты”. А вунь здымачная група расейскага НТВ робіць сюжэт з польска-беларускай мяжы. Гэта закрытая газэта “Навінкі” выдала спэцвыпуск у Беластоку й дэманструе, як трэба правільна правозіць празь мяжу палітычную друкаваную прадукцыю. А вунь яшчэ адзін груз, ужо на літоўскай мяжы. Гэта цяперашнія кніганошы: вязуць кніжку самага вядомага беларускага пісьменьніка сучаснасьці, чые творы дзяржава адмовілася друкаваць…
Колішні рэдактар газэты “Наша Ніва” Сяргей Харэўскі з сумным сьмехам распавёў гісторыю. Зрабілі чарговы нумар газэты, а тут Харэўскага запрасілі на канфэрэнцыю ў Польшчу. Прыхапіў рэдактар дзясятак сьвежых нумароў – на прэзэнты. А берасьцейскія мытнікі сканфіскавалі: “А раптам?”
“Што “раптам?” – зьдзівіўся знаёмы чэх, у якога сканфіскавалі купу беларускіх газэт і брашур, назьбіраных у менскіх рэдакцыях і офісах грамадзкіх і палітычных арганізацыяў у часе камандыроўкі. Адказ і цяпер там – на берасьцейскай мытні, схаваны ў сакрэтных фармулярах і прыцемках сьвядомасьці мясцовых начальнікаў.
Берасьцейская мытня хіба самая вясёлая. Па-першае, тут ходзіць дызэль “Берасьце-Тэрэспаль”, вядомы пад назвай “сьпіртавоз”, бо ім карыстаюцца кантрабандысты: цёткі-дзядзькі, што нелегальна правозяць сьпірытус і цыгарэты. А па-другое, ідзе цягнік “Менск-Варшава”, вядомы ў народзе як цягнік “Жыве Беларусь!” Бо ці не штодня рэйсам карыстаюцца беларускія грамадзкія дзеячы, мастакі, музыкі, літаратары, навукоўцы, бізнэсмэны, а таксама нелегальныя работнікі ў Польшчы. Хтосьці едзе на канфэрэнцыю, хтосьці на канцэрт, хтосьці на вучобу, а хтосьці на цяжкую фізычную працу будаўніка ці гандляра на варшаўскім стадыёне. І вядома, кантрабандысты, якія мусяць быць вельмі ўдзячныя палітыкам і грамадзкім дзеячам.
Як і за часамі Францішка Багушэвіча, менавіта неляяльныя да ўлады людзі найперш цікавяць памежныя службы. Менавіта спэцыяльныя “чорныя сьпісы” падказваюць мытнікам, каго трэба даглядаць з асаблівай пільнасьцю.
Зрэшты, перасячэньне дзяржаўнае мяжы для беларуса можа ператварыцца й у вясёлы пэрформанс. А беларускія памежнікі могуць падацца ледзь не сябрамі дзяцінства.
Некалькі гадоў таму мне пашчасьціла паехаць разам з гуртамі “Новае Неба” й “Уліс” на гастролі ў Заходняй Украіне. Мы спыніліся на памежным аўтапераходзе ў Берасьцейскім раёне. Лідэр “Новага Неба” Кася Камоцкая хвалявалася. Кася ўзяла разам з сабою непаўнагадовую на той час дачку. Але праблема была ў тым, што Кася-малодшая была ўпісана ў пашпарт з “Пагоняй”, тады ўжо нібыта ня дзейсны. А Кася-старэйшая ехала па старым савецкім замежным, яшчэ дзейсным. Вось так з двума пашпартамі й дваццацідаляравай купюрай Кася Камоцкая рушыла да памежнікаў – дамаўляцца.
Праз паўгадзіны вярнулася шчасьлівая. “Мне кажуць, што пашпарт з “Пагоняй” ня дзейсны”, – распавядае Кася. – А я ім: “Гэта вам Лукашэнка сказаў? Вы што, яго так любіце?” Памежнік сумяўся ды й адказвае: “Што ён, красна-дзевіца, каб яго любіць”. І прапусьціў!
“Малойцы ўкраінцы”, – з уздыхам дадала Кася.
“Дык гэта ж – нашы!”, – хорам адказалі мы.
Асабіста я перасякаў дзяржаўную мяжу і пешкі, і на ровары, і нават на байдарцы. Вядома, на падобную атракцыю мне пашанцавала на новых дзяржаўных межах: на поўначы й на ўсходзе Беларусі, дзе памежны кантроль альбо ня надта пільны, альбо адсутнічае ўвогуле. Што да заходняй мяжы, то цяпер да яе можна ўжываць слова “рубеж”. Рубеж – гэта і ўмацаваная лінія, і край, за якім ужо нічога няма.
Для савецкіх беларусаў за Бугам сапраўды нічога не было: нейкая фантастычная тэрыторыя, пра якую ведалі адно легенды з праграмы “Время” ды пачутыя ад рэдкіх шчасьліўцаў, якія пабывалі ў “гнілым капіталізьме” й нават далей. А звычайны чалавек ня меў надзеі перасекчы Буг і пабачыць новыя краіны: да вывучэньня замежных моваў ставіліся, як да непатрэбнай пакуты. А таму замежжа існавала ў сьвядомасьці, нібы тое залюстэр’е: як суцэльная ірэальнасьць. Ну хіба суседзі па сацлягеры ўспрымаліся не як прывіды – іх-такі бачылі з акна турыстычнага аўтобусу ці праз калючы дрот у часе службы ў Заходняй групоўцы савецкіх войскаў. “А Прага! Мой бацька быў там аднойчы – у 1968 годзе”, – жартавалі мае аднагодкі.
Цяперашнія маладыя беларусы ставяцца да дзяржаўнай мяжы без эмоцыяў: сеў ды паехаў. Але фармулёўка “сеў ды паехаў” была дзейсная для ўсіх без вынятку толькі на пачатку 1990-х. Да 1995 году. Палітыкі Зянон Пазьняк і Сямён Шарэцкі кожны ў свой час выяжджалі з краіны ў машынах з дыпляматычнымі нумарамі, на якія памежнікі ня маюць права дагляду. А вось паэт Славамір Адамовіч спрабаваў перасекчы кардон пешшу, пад выглядам грыбніка. Чаму б ім было ня ўзяць квіткоў на аўтобус альбо цягнік?
Пытаньне, на якое мы можам адшукаць адказ у 19 стагодзьдзі. Больш як сто гадоў таму царскія памежныя службы не пільнавалі наркотыкаў, атрутных рэчываў, антыкварыяту ды рэдкіх відаў расьлін і жывёл. Сярод звыклай эканамічнай кантрабанды шукалі больш небясьпечную – літаратуру. А таксама тых людзей, што пісалі й прадукавалі памянёную літаратуру: газэты, лістоўкі, брашуркі й нават паэтычныя зборнікі.
Чаму Францішак Багушэвіч выдаў сваю “Дудку беларускую” на тэрыторыі Аўстра-Вугоршчыны? А чаму першы нумар адноўленае газэты “Свабода” друкавалі ў Латвіі за часамі перабудовы?..
Але ўгледзімся ў сучасныя межы Рэспублікі Беларусь. Вунь на расейскай мяжы канфіскуюць сьвежы нумар “Белорусской деловой газеты”. А вунь здымачная група расейскага НТВ робіць сюжэт з польска-беларускай мяжы. Гэта закрытая газэта “Навінкі” выдала спэцвыпуск у Беластоку й дэманструе, як трэба правільна правозіць празь мяжу палітычную друкаваную прадукцыю. А вунь яшчэ адзін груз, ужо на літоўскай мяжы. Гэта цяперашнія кніганошы: вязуць кніжку самага вядомага беларускага пісьменьніка сучаснасьці, чые творы дзяржава адмовілася друкаваць…
Колішні рэдактар газэты “Наша Ніва” Сяргей Харэўскі з сумным сьмехам распавёў гісторыю. Зрабілі чарговы нумар газэты, а тут Харэўскага запрасілі на канфэрэнцыю ў Польшчу. Прыхапіў рэдактар дзясятак сьвежых нумароў – на прэзэнты. А берасьцейскія мытнікі сканфіскавалі: “А раптам?”
“Што “раптам?” – зьдзівіўся знаёмы чэх, у якога сканфіскавалі купу беларускіх газэт і брашур, назьбіраных у менскіх рэдакцыях і офісах грамадзкіх і палітычных арганізацыяў у часе камандыроўкі. Адказ і цяпер там – на берасьцейскай мытні, схаваны ў сакрэтных фармулярах і прыцемках сьвядомасьці мясцовых начальнікаў.
Берасьцейская мытня хіба самая вясёлая. Па-першае, тут ходзіць дызэль “Берасьце-Тэрэспаль”, вядомы пад назвай “сьпіртавоз”, бо ім карыстаюцца кантрабандысты: цёткі-дзядзькі, што нелегальна правозяць сьпірытус і цыгарэты. А па-другое, ідзе цягнік “Менск-Варшава”, вядомы ў народзе як цягнік “Жыве Беларусь!” Бо ці не штодня рэйсам карыстаюцца беларускія грамадзкія дзеячы, мастакі, музыкі, літаратары, навукоўцы, бізнэсмэны, а таксама нелегальныя работнікі ў Польшчы. Хтосьці едзе на канфэрэнцыю, хтосьці на канцэрт, хтосьці на вучобу, а хтосьці на цяжкую фізычную працу будаўніка ці гандляра на варшаўскім стадыёне. І вядома, кантрабандысты, якія мусяць быць вельмі ўдзячныя палітыкам і грамадзкім дзеячам.
Як і за часамі Францішка Багушэвіча, менавіта неляяльныя да ўлады людзі найперш цікавяць памежныя службы. Менавіта спэцыяльныя “чорныя сьпісы” падказваюць мытнікам, каго трэба даглядаць з асаблівай пільнасьцю.
Зрэшты, перасячэньне дзяржаўнае мяжы для беларуса можа ператварыцца й у вясёлы пэрформанс. А беларускія памежнікі могуць падацца ледзь не сябрамі дзяцінства.
Некалькі гадоў таму мне пашчасьціла паехаць разам з гуртамі “Новае Неба” й “Уліс” на гастролі ў Заходняй Украіне. Мы спыніліся на памежным аўтапераходзе ў Берасьцейскім раёне. Лідэр “Новага Неба” Кася Камоцкая хвалявалася. Кася ўзяла разам з сабою непаўнагадовую на той час дачку. Але праблема была ў тым, што Кася-малодшая была ўпісана ў пашпарт з “Пагоняй”, тады ўжо нібыта ня дзейсны. А Кася-старэйшая ехала па старым савецкім замежным, яшчэ дзейсным. Вось так з двума пашпартамі й дваццацідаляравай купюрай Кася Камоцкая рушыла да памежнікаў – дамаўляцца.
Праз паўгадзіны вярнулася шчасьлівая. “Мне кажуць, што пашпарт з “Пагоняй” ня дзейсны”, – распавядае Кася. – А я ім: “Гэта вам Лукашэнка сказаў? Вы што, яго так любіце?” Памежнік сумяўся ды й адказвае: “Што ён, красна-дзевіца, каб яго любіць”. І прапусьціў!
“Малойцы ўкраінцы”, – з уздыхам дадала Кася.
“Дык гэта ж – нашы!”, – хорам адказалі мы.
