Літаратар, гісторык, журналіст, былы палітычны вязень Алесь Кіркевіч расказвае пра сямейную гісторыю з Васілём Быкавым, ягоны ўплыў на свой сьветагляд і пра тое, чаму, на ягоную думку, творам народнага пісьменьніка няма месца ў «чырвона-зялёнай» школе.
— Ці можаце вы назваць сябе літаратарам, на якога паўплывала творчасьць Васіля Быкава?
— Калі пра Быкава, то тут яшчэ сямейная гісторыя: мой дзядуля Аляксандар з бабуляй Нінай зь ім таварышавалі. Дзядуля з Быкавым працавалі разам у канцы 1940-х у «Гродзенскай праўдзе» і нават заляцаліся да той самай дзяўчыны: тая дзяўчына пасьля стала першай жонкай будучага пісьменьніка.
На мяне моцна паўплывала разуменьне, што большая палова таго пакаленьня беларускай інтэлігенцыі прайшла праз вайну, турмы, іншыя злыбеды. Быкаў пісаў пра тое, што сам бачыў, прапусьціў празь сябе. Гэта набор сюжэтаў і экзыстэнцыйных выбараў, зь якімі чалавек можа ніколі не сутыкнуцца ў цывільным жыцьці. Такая проза і чытаецца па-іншаму — яна праўдзівая, нават калі героі выдуманыя.
— А калі ўпершыню прачыталі нешта зь ягоных твораў, што гэта было і якое ўражаньне зрабіла?
— Не прыгадаю, але памятаю, што добрая частка старых быкаўскіх выданьняў дома былі з аўтографамі. Самі назвы з вокладак і карэньчыкаў — «Трэцяя ракета», «Сотнікаў», «Круглянскі мост»... мелі такое сабе магічнае адценьне. За імі хавалася нейкая прыгода, моцнае перажываньне.
«На чорных лядах» прачытаў ужо ў ліцэі. Гэта быў ужо іншы, але адначасна — той самы Быкаў. Моцнае ўражаньне на мяне зрабіла інтэрвію з Быкавым 1990-х, якое нам паказвалі неяк на ўроку беларускай літаратуры: там пісьменьнік кажа, што ў часе Другой сусьветнай на Беларусі была грамадзянская вайна. Вось гэта мяне моцна зачапіла: пісьменьнік сказаў тое, на што не хапіла адвагі ў гісторыкаў ці палітыкаў.
— Ці чытаюць цяпер кнігі Васіля Быкава вашы сябры-раўналеткі?
— Яшчэ ў «Маладым фронце» гадоў 12 таму пачуў ад дзяўчыны, якая шмат чаго перацярпела і бачыла, што чытаць Быкава — немагчыма. Бо гэтыя сюжэты надалей скрозь разьлітыя ў рэальнасьці. Мы жывем у іх. Чытаць Быкава трэба, але выдаваць яго, на маю думку, варта з прадмовамі і тлумачэньнямі: шмат усяго зьела цэнзура, а некаторыя моманты, думаю, і самацэнзура — куды больш пашыраная зьява ў таталітарных сыстэмах.
— А якая ваша любімая кніга Васіля Быкава і чаму менавіта яна?
— На гэтае пытаньне адкажу, калі будзе змога на сьвежую галаву перачытаць тую ж «Альпійскую баляду» ці «Ў тумане». Не магу, на жаль, дабрацца да «Доўгай дарогі дадому» і двухтомніка Сяргея Шапрана пра самога Быкава — часу няма. Адкладаю на больш спакойныя часы.
— Ваенная проза Васіля Быкава вельмі моцна ўразіла ягоных чытачоў сваёй бескампраміснай праўдай пра бесчалавечнасьць і бессэнсоўнасьць чалавеказабойчых мэтадаў вырашэньня міждзяржаўных канфліктаў. Здавалася б, многія зразумелі гэта, і забойствы, прынамсі на тэрыторыі, дзе пралівалася кроў мільёнаў у часе Другой усясьветнай, спыняцца назаўсёды. Аднак мы з вамі сталі сьведкамі новай жахлівай вайны. Ці можа таленавітая антываенная літаратура навучыць урэшце палітыкаў спрачацца мірнымі спосабамі?
— Я б не назваў прозу Быкава «антываеннай», бо войны ня спыняцца ніколі. Гісторыя і літаратура, на жаль, ня вучаць. І Быкаў, думаю, гэта цудоўна разумеў. Такі чалавек: ягоная натура экспансіўная. Іншая справа, што гэтую экспансію і канкурэнцыю ў рэальнасьці свабоды і дэмакратыі можна рэалізаваць у бізнэсе, творчасьці ды іншых сфэрах. У таталітарызьме — толькі праз гвалт і падаўленьне.
Важным і каштоўным мне бачыцца тое, што, пішучы пра перажытае (нават раскладаючы па выдуманых героях, перапакоўваючы), Быкаў займаўся таксама самарэфлексіяй. Асабістай псыхалягічнай тэрапіяй. Для тых, хто цяпер у падобным памежным стане ці быў у ім раней, гэта можа стаць адзіным выйсьцем: напісаць, раскласьці па палічках. Нешта адпусьціць, у нечым замірыцца з сабою.
Патасу тут не застанецца месца. Толькі праўда — як у псыхатэрапэўта. Быкаў пастараўся зрабіць такую тэрапію і для сябе, і для ўсёй нацыі. Усё, што беларусы перажываюць пасьля 2020-га, пасьля 2022-га і яшчэ перажывуць, таксама трэба будзе неяк укласьці ў літаратуру. Каб не звар’яцець. Патлумачыць сабе і іншым, што гэта было.
— Зь бібліятэк Беларусі цяпер на загад дзяржаўных чыноўнікаў прыбіраюць творы Васіля Быкава. Прынамсі, дакладна вядома пра такое распараджэньне адносна непадцэнзурных выданьняў пісьменьніка. Як думаеце, чаму ідэалягічныя цэнзары хочуць пазбавіць жыхароў краіны магчымасьці чытаць кнігі Васіля Быкава? Чым яны страшныя цяперашняй уладзе краіны?
— Праўладная літаратура ў Беларусі — гэта зэро, пустка, набор макулятуры. І гэтая пустка ня можа вытрымаць суседзтва з аўтарамі ўзроўню Быкава. Ну і, зразумела, некаторых рэчаў Быкаву яны ня могуць прабачыць: у іхным разуменьні ён здраднік, які пісаў пра вайну, а пасьля хадзіў на мітынгі з Пазьняком, стаў «бэчэбэшнікам».
Ня бачу трагедыі ў гэтых забаронах: на шчасьце, школьная праграма сёньня — не асноўная крыніца, зь якой моладзь можа атрымліваць інфармацыю. Куды горш было б, каб імем Быкава называлі атрады БРСМ, нейкія іхныя прэміі і конкурсы. А так — усё правільна, лягічна. Быкаву ў іхнай чырвона-зялёнай школе сапраўды ня месца.
З прозай Быкава і ягоным імем у вольнай Беларусі ўсё будзе добра.
