Цяпер былая палітзьняволеная Валерыя ўжо ў бясьпецы і пагадзілася расказаць «Вясьне» пра ўражаньні, якія засталіся ў яе пасьля затрыманьня і побыту ў камэры 8-3.
«На „Валадарцы“, куды я трапіла якраз у „Ноч расстраляных паэтаў“, мяне адразу ўразіла, што пры паступленьні супрацоўнікі СІЗА самі гаварылі, што вось гэты і гэты праходзіць па „народным артыкуле“, — кажа Валерыя Чарнаморцава. — Камэра, у якой я правяла тры месяцы да суду, была разьлічаная на восем чалавек, знаходзіцца яна ў будынку старой стайні.
Яна амаль увесь час была поўная. Большасьць „сядзелі“ па палітычных артыкулах. Тыя жанчыны, якіх пераводзілі сюды з Жодзіна ці Гомля, казалі, што тут трохі лягчэй, чым у іншых месцах. Адзіная бяда — спрадвечная нястача сьвежага паветра з прычыны слабога праветрываньня, высокай вільготнасьці, ды яшчэ тытунёвага дыму».
Па словах Валерыі, за кратамі многія хварэлі:
«І я ў тым ліку, бо маю свой букет хваробаў: і тахікардыя, і дыябэт... Але ў добрай кампаніі хвароба пераносіцца лягчэй. Трохі далі ўзяць з сабой пігулак. Ды яшчэ добрая лекарка, таксама па „народным“, у камэры з намі нейкі час была, то дапамагала. Дарэчы, ейны муж таксама сядзеў, у іншым блёку. У камэры ў нас быў таномэтар, і гэта многім дапамагала, бо сярод нас былі жанчыны, якім за шэсьцьдзесят, і яны мелі праблемы зь ціскам...»
Валерыя Чарнаморцава адзначае, што на „Валадарцы“ шмат хто сядзіць пад сьледзтвам цэлымі сем’ямі, пераважна муж і жонка. Звычайна гэта 342 артыкул КК. Хоць былі жанчыны і па «эканамічных» артыкулах, але калі разабраліся, то і там быў відаць палітычны падтэкст.
Валерыя ўспамінае, што больш за ўсё сядзельцаў нэрвавалі пэрыядычныя праверкі.
«Памятаю найбольш брутальны навагодні шмон, у ноч на 30 сьнежня. Мы ведалі пра яго, рыхтаваліся, але не чакалі такога маштабу. З камэры вынесьлі ўсё, раскацілі на калідоры матрацы, перакапалі ўсе кешары, ну і асабовы надгляд. Пасьля такой праверкі яшчэ доўгі час не змаглі разабрацца, дзе што знаходзіцца. Увогуле гэтыя праверкі ладзіліся перад усімі сьвятамі. Аднойчы пазрывалі калядныя зорачкі, выцінанкі, што дасылалі з волі, парвалі іх.
Яшчэ адна непрыемнасьць — ехаць на суд. Мала таго, што падымацца трэба рана, то і ў адстойніку трымаюць па некалькі гадзін у кайданках. Ад гэтага пачалі зьяўляцца панічныя атакі».
Марфа «адпускала» ад сябе рэчы, на якія паўплываць не магла
Валерыя Чарнаморцава расказала таксама пра свае сустрэчы зь іншымі зьняволенымі, і ў першую чаргу — пра Марфу (Марыю) Рабкову, зь якой ёй давялося правесьці ў камэры тры месяцы.
«Марыя — гэта проста крэмень. Увесь час вельмі сабраная, усё рабіла па сваім унутраным раскладзе. Кожную раніцу прачыналася крыху раней за асноўны пад’ём, за 5-10 хвілін прыводзіла сябе ў парадак і рабіла для нас кіпень. Калі нешта не залежала ад яе і паўплываць на сытуацыю было немагчыма, яна „адпускала“ гэта ўсё. Яшчэ яна, калі трэба, прасіла сукамэрніц, каб не выказваліся нецэнзурна.
А яшчэ хачу адзначыць, што Марыя вельмі любіць сьвежае паветра і неба, вельмі перажывала, калі ішоў дождж і прагулка адмянялася. Бо калі хто з камэры адмаўляўся ад прагулкі, то на яе нікога не выводзілі».
Валерыя прыгадвае, што толькі двойчы Марфа выходзіла з унутранай раўнавагі: калі даведалася пра затрыманьне мужа Вадзіма Жаромскага і калі атрымала вестку, што затрымалі праваабаронцу Насту Лойку. Дарэчы, як затрымалі Вадзіма, Марфе перадалі адразу некалькі лістоў ад розных людзей, а звычайна толькі ад сястры перадавалі.
«Марыя старалася тым, хто трапляў у камэру ўпершыню, неяк дапамагчы, праявіць клопат, нешта параіць, падзяліцца сваім. Памятаю, першае, што яна зрабіла, убачыўшы мяне, — прапанавала беларускія часопісы. Можа, вось гэтае нераўнадушнае стаўленьне да чужых клопатаў і дапамагае ёй там».
Валерыя расказала, што яны з Марыяй розныя заявы ды рапарты аб дзяжурстве рабілі па-беларуску, і адміністрацыя мусіла з гэтым мірыцца, бо такой колькасьці беларускамоўных зьняволеных раней „Валадарка“ ня ведала.
«Трывогу ва ўсіх нас выклікаў стан здароўя Рабковай. Адзін час сытуацыя палепшылася, і ёй зрабілі УЗІ, аднак на старым недасканалым апараце. А ёй тэрмінова патрэбна сур’ёзнае дасьледаваньне. Мы ўсе бачылі, у якім яна стане».
Яшчэ Чарнаморцава марыла сустрэцца з праваабаронцам і нобэлеўскім ляўрэатам Алесем Бяляцкім. І аднойчы ёй гэта ўдалося.
«Камэра Алеся знаходзілася каля самага душу, блізка каля жаночага крыла сьледчага ізалятара. Аднойчы на калідоры пабачыла, як калёнай па адной вялі некуды сем зьняволеных жанчын. А першым вялі Бяляцкага».
Перасьлед Валерыі Чарнаморцавай
Арганізатарку вандровак і дасьледчыцу гісторыі беларускіх вязьняў ГУЛАГу Валерыю Чарнаморцаву затрымалі 18 кастрычніка 2022 году ў Менску пасьля ператрусу ў кватэры. Спачатку быў арышт на 10 дзён, пасьля — «Валадарка» і крымінальная справа паводле «народнага» 342 артыкула. Праз тры месяцы суд Савецкага раёну Менску прызначыў Валерыі 2,5 года абмежаваньня волі без накіраваньня ў папраўчую ўстанову адкрытага тыпу («хатнюю хімію»).
Цяпер Валерыя Чарнаморцава адаптуецца на новым месцы. Кажа, што часу «разварушвацца» ў яе няма, трэба хутчэй брацца за справу.
