Выданьне Politico апублікавала падрабязнасьці сьведчаньняў менскага дыспэтчара Алега Галегава датычна гісторыі самалёта з актывістам Раманам Пратасевічам, які прымусова пасадзілі ў Менску 18 траўня 2021 году.
Сьцьвярджаецца, што ў кабіне дыспэтчара пры перамовах з экіпажам самалёта знаходзіўся ня толькі супрацоўнік КДБ, але і генэральны дырэктар «Белаэранавігацыі» Леанід Чуро, супраць якога ў ЗША яшчэ раней выставілі абвінавачаньне.
Авіяцыйнае агенцтва ААН, Міжнародная арганізацыя цывільнай авіяцыі (ICAO) у студзені высьветлілі, што пагроза выбуху была «наўмысна лжывай». Цяпер расьсьледаваньне пашырылася ў сьвятле некаторых «адсутных фактаў», зьявіліся новыя дэталі. Сярод іх — сьведчаньні менскага авіядыспэтчара, які праводзіў пілёта Ryanair у беларускую сталіцу, і запіс размовы зь пілётам, зроблены ім на тэлефон.
У дакладзе, атрыманым Politico, у дэталях апісваецца тое, што адбылося ў той дзень. У інтэрвію агенцтву ААН кантралёр, які ў справаздачы застаецца ананімным, успамінае, што двое мужчын увайшлі ў дыспэтчарскі пункт Менску прыкладна праз паўгадзіны пасьля таго, як ён пачаў сваю зьмену.
У адным зь іх ён апазнаў Леаніда Чуро, генэральнага дырэктара РУП «Белаэранавігацыя». Другі, як ён падазраваў, працаваў на КДБ. Двое мужчын падышлі да дзяжурнага, які потым паведаміў дыспэтчару і яшчэ аднаму калегу аб пасажырскім самалёце Ryanair, які зьбіраўся ўвайсьці ў паветраную прастору Беларусі з боку Ўкраіны. Дзяжурны згадаў пра нібыта пагрозу выбуху супраць рэйсу і пра тое, што самалёт трэба накіраваць, але адгаварыў дыспэтчара інфармаваць Львоўскі дыспэтчарскі цэнтар у суседняй Украіне.
Тым часам у эўрапейскія аэрапорты, ад Сафіі да Бухарэсту, Атэнаў і Менску, ішоў шквал электронных лістоў. У кожным зь іх было аднолькавае паведамленьне пра «салдатаў ХАМАС» і папярэджаньне аб бомбе, якая ўзарвецца над Вільняй, калі патрабаваньні ня будуць выкананыя. Тэрарыстычная групоўка ХАМАС адразу зьняпраўдзіла сваю датычнасьць да гэтых лістоў.
Дыспэтчар дастаў тэлефон, каб запісаць размову зь пілётам Ryanair, бо баяўся, што звычайныя паведамленьні дыспэтчара могуць зьнішчыць. На запісе зафіксаваная ня толькі ягоная размова зь пілётам, але і бесьперапыннае ўмяшаньне кіраўніка і падазраванага супрацоўніка беларускіх спэцслужбаў, якія вучылі яго, што казаць на працягу 39-хвіліннай размовы з самалётам.
Стэнаграма, перададзеная журналістам, паказвае, што дыспэтчар практыкаваў паведамленьне, якое павінен быў перадаць пілётам на борце рэйсу 4978 — знак таго, што сказанае не было спантанным.
З зафіксаванага запісу тэлефона відаць, што тое, што гаварыў дыспэтчар, было інсцэнаваньнем:
«Скажыце „зь меркаваньняў бясьпекі“», — сказаў кіраўнік дыспэтчару перад тым, як зьвязацца зь пілётамі.
Пілёт, аднак, паставіўся да таго, што сказаў яму дыспэтчар, з падазрэньнем, і папрасіў дадатковую інфармацыю. «Бомба... паведамленьне з пагрозай, адкуль яно? Адкуль вы ўзялі пра гэта інфармацыю?».
Затым падазраваныя супрацоўнік КДБ і кантралёр перадавалі рэплікі дыспэтчару. Пасьля заблытанай размовы паміж трыма мужчынамі ў дыспэтчарскай вежы дыспэтчару загадалі сказаць Ryanair, што пагроза зыходзіць з электроннага ліста, дасланага ў дыспэтчарскую аэрапорту.
Сапраўднае паходжаньне лістоў незразумелае. У справаздачы ICAO гаворыцца, што ліст у Менск ня быў адпраўлены, пакуль самалёт не пачаў зьніжацца ў аэрапорт.
Пілёт Ryanair шукаў дадатковую інфармацыю пра электронны ліст, перш чым спытаць, як яму накіраваць самалёт. Гэта прывяло да яшчэ адной дылемы, каб высьветліць, як рэагаваць на дыспэтчарскай вежы.
Урэшце пілёт спытаў: «Я павінен задаць вам пытаньне, які код пагрозы... ён зялёны, жоўты, бурштынавы або чырвоны?»
«Ён пытаецца, код паведамленьня жоўты ці чырвоны?» — спытаў у двух мужчын кантралёр.
Невядомы на запісе кажа: «Ну хай будзе чырвоны. Чырвоны».
Пакуль пілёт Ryanair узважваў свой наступны крок, у стэнаграме відаць, што ў цэнтры кіраваньня яшчэ больш бурна гучаць дыскусіі, калі самалёт зьбіраўся перасячы мяжу зь Беларусьсю і ўвайсьці ў паветраную прастору Літвы.
Падазраваны супрацоўнік службы бясьпекі сказаў: «Так, [імя не паведамляецца]. Ён яшчэ не прыняў [рашэньне], да выхаду з нашай зоны засталося пару хвілін... каля дзяржаўнай мяжы. Ну так, пілёт пытаецца, які колер, жоўты ці чырвоны, ну [колер] небясьпекі. Дыспэтчар кажа „чырвоны“. Пакуль што пілёт прымае рашэньне... Ну... ну... ну, магчыма, яны [экіпаж Ryanair] наўмысна цягнуць час, хто ведае».
Але ўрэшце пілёт паверыў у тое, што казала дыспэтчарская вежа ў Менску, і заявіў: «МЭЙДЭЙ, МЭЙДЭЙ, МЭЙДЭЙ... нашы намеры палягаюць у тым, каб накіравацца ў менскі аэрапорт». Ужо неўзабаве борт сеў у Беларусі.
Што адбылося потым?
Ryanair тэлефанавала ўладам Беларусі 12 разоў за дзьве гадзіны да і пасьля прызямленьня самалёта, каб паспрабаваць атрымаць дадатковую інфармацыю аб пагрозе, у тым ліку з просьбай даць копію электроннага ліста. Копію так і ня выдалі.
Улады затым дазволілі экіпажу і пасажырам вярнуцца на борт самалёта, каб працягваць палёт. Але пасьпелі не ўсе. Перад узьлётам экіпаж правёў пералік пасажыраў і выявіў, што пяцёра зьніклі. Але ніякіх тлумачэньняў экіпажу Ryanair супрацоўнікі аэрапорту ў Менску не далі, і самалёт паляцеў, пакінуўшы пяцёх пасажыраў. Сярод іх былі беларускі журналіст Раман Пратасевіч і студэнтка Соф’я Сапега.
У справаздачы не ідэнтыфікуюцца астатнія тры пасажыры — за выключэньнем таго, што зь пяці трое былі беларусамі, адзін — расейцам і адзін — грэкам, але бос Ryanair Майкл О’Ліры адразу пасьля гэтага заявіў, што мяркуе, што ў самалёце ляцелі супрацоўнікі КДБ Беларусі, якія высадзіліся ў аэрапорце.
У рамках расьсьледаваньня ICAO не атрымала асаблівай дапамогі ад беларускіх уладаў. Сьледчым перадалі вельмі мала відэаматэрыялаў пасажыраў, якія выходзяць з рэйсу або знаходзяцца ў аэрапорце. Улады заявілі, што гэта таму, што відэаархіў нібыта захоўваецца толькі 30 дзён.
Але на відэазапісах, зробленых пасажырамі, відаць чалавек, які прысутнічае на пандусе, пакуль пасажыры высаджваюцца. Авіядыспэтчар апазнаў яго як таго самага супрацоўніка КДБ.
У другой стэнаграме справаздачы ICAO, атрыманай Politico, зафіксаваная размова намесьніка генэральнага дырэктара «Белаэранавігацыі», дзяжурнага начальніка і дыспэтчара праз тыдзень пасьля вымушанай пасадкі. У рамках гэтага намесьнік кіраўніка органа заклікае пару ўнесьці некаторыя «карэкціроўкі» ў свае справаздачы аб інцыдэнтах.
У выніку ICAO прызнала, што перанакіраваньне рэйсу з боку Беларусі было «актам незаконнага ўмяшаньня», наўмысна лжывым, якое пагражала бясьпецы рэйсу Ryanair.
Улады ў Беларусі раскрытыкавалі даклад, заявіўшы, што ён «не вытрымлівае крытыкі». Яны і прадстаўнікі Расеі — дзяржавы-хаўрусьніцы — таксама выказалі сумневы ў сапраўднасьці інфармацыі, перададзенай авіядыспэтчарам.
Інцыдэнт з самалётам Ryanair, затрыманьне блогера Пратасевіча і рэакцыя ў сьвеце
- 23 траўня прыкладна пасьля 14:00 беларускага часу ў прэс-службе Менскага аэрапорту заявілі пра тэрміновую пасадку самалёта Ryanair, які рухаўся маршрутам Атэны — Вільня.
- Паводле FlightRadar, самалёт праляцеў амаль над усёй тэрыторыяй заходняй часткі Беларусі і недалёка ад мяжы зь Літвой павярнуў у бок Менску.
- Згодна з інфармацыяй прэс-службы аэрапорту, пілёты паведамілі пра мінаваньне. Самалёт пасьпяхова прызямліўся. Сьледчы камітэт Беларусі пачаў крымінальную справу за заведама ілжывае паведамленьне пра небясьпеку.
- Апэратар міжнародных аэрапортаў Літвы паведаміў, што самалёт зьдзейсьніў тэрміновую пасадку з прычыны канфлікту паміж пасажырам і адным з чальцоў экіпажу.
- Пазьней Ryanair заявіла, што атрымала наказ пасадзіць лайнэр у Менску ад беларускіх дыспэтчараў. У прэс-службе Нацыянальнага аэрапорту Менск пацьвердзілі, што пра пагрозу на борце экіпажу Ryanair паведаміла «Белаэранавігацыя».
- На распараджэньне Аляксандра Лукашэнкі дзеля суправаджэньня самалёта ў неба паднялі вайсковы зьнішчальнік МіГ-29. Пазьней галоўная дарадца прэзыдэнта Літвы ў замежнай палітыцы паведаміла, што беларускія ўлады таксама паднялі гелікоптэр Мі-24.
- У Менскім аэрапорце паведамілі, што на борце знаходзіліся 123 пасажыры. Пазьней стала вядома, што было яшчэ некалькі пасажыраў, якія пасьля экстранай пасадкі засталіся ў Беларусі і не паляцелі далей у Вільню.
- Сярод пасажыраў самалёта быў блогер, аўтар тэлеграм-каналу «Беларусь головного мозга» і былы галоўны рэдактар каналаў Nexta Раман Пратасевіч, якога ўлады Беларусі ўнесьлі ў «сьпіс тэрарыстаў» за «арганізацыю масавых беспарадкаў».
- Пратасевіча, які пісаў пра меркаванае сачэньне за ім у аэрапорце Атэнаў, затрымалі ў Менску.
- У МЗС Літвы выклікалі часовага паверанага ў справах Беларусі ў Літве. Прэзыдэнт Літвы Гітанас Наўседа заявіў, што самалёт прымусілі да пасадкі ў Менску.
- Дзеяньні ўладаў Беларусі асудзілі многія эўрапейскія лідэры, прыгразілі сур’ёзнымі наступствамі.
- Пасьля больш як 7 гадзінаў чаканьня каля 20:17 самалёт вылецеў зь Менску ў Вільню і каля 21:30 прызямліўся ў Вільні.
- Разам з Пратасевічам у Менску затрымалі ягоную дзяўчыну, грамадзянку Расеі.
- 24 траўня саміт Эўразьвязу запатрабаваў новых эканамічных санкцый супраць уладаў Беларусі і забароны палётаў
- Увечары 24 траўня дзяржаўныя тэлеканалы Беларусі паказалі Рамана Пратасевіча, які кажа пра сваю віну ў арганізацыі масавых акцый у Менску. Сваякі і сябры журналіста адразу зьвярнулі ўвагу на сінякі на яго твары і неўласьцівую інтанацыю, што можа сьведчыць пра магчымыя доўгія катаваньні.
- Шэраг дзяржаў і авіякампаній забаранілі палёты ў Беларусь і ў беларускай паветранай прасторы пасьля захопу Рамана Пратасевіча. Яны заяўляюць, што падобныя захады прымаюцца дзеля бясьпекі ўласных грамадзян.
- 28 траўня Пратасевіча зьмясьцілі ў СІЗА КДБ. Таксама там знаходзіцца і дзяўчына журналіста Соф’я Сапега, якую абвінавачваюць у «распальваньні варожасьці». Адвакат толькі на пяты дзень здолела трапіць да Рамана. Зь яе ўзялі падпіску аб неразгалошваньні дэталяў.
- Таксама 28 траўня генэральны сакратар NATO Енс Столтэнбэрг заявіў пра магчымую датычнасьць Масквы да згону самалёту. 31 траўня Паўночнаатлянтычны альянс абмежаваў доступ у сваю штаб-кватэру ў Брусэлі 5 акрэдытаваным беларускім дыпляматам.
- Міжнародная арганізацыя цывільнай авіяцыі (ICAO) заявіла пра пачатак уласнага расьсьледаваньня інцыдэнту.
- 29 траўня ЗША прыпынілі пагадненьне пра авіязносіны зь Беларусьсю і заявілі пра падрыхтоўку новых санкцый супраць Лукашэнкі і ягонага атачэньня.
- Паштовы сэрвіс Proton зьняпраўдзіў вэрсію, высунутую афіцыйным Менскам аб лістах з інфармацыяй пра ілжывае мініраваньне, якія нібыта даслалі са швэйцарскіх сэрвэраў у некалькі аэрапортаў. Ліст быў толькі адзін. Раней сваю датычнасьць да пагроз выбуху абверг палестынскі блёк ХАМАС, а СМІ высьветлілі, што ліст з пагрозамі прыйшоў толькі праз 24 хвіліны пасьля папярэджаньня дыспэтчара.
- Пасьля шэрагу забарон колькасьць палётаў «Белавія» за тыдзень упала адразу на 80,5%. Дзяржаўная кампанія-манапаліст на рынку авіяперавозак імкнецца заняць рэзкі недахоп новымі рэйсамі ў Расею.
- 4 чэрвеня Эўрапейскі зьвяз забараніў палёты ў паветранай прасторы ЭЗ а таксама доступ да аэрапортаў ЭЗ усім беларускіх авіякампаніям.
- У пачатку чэрвеня дзяржаўны тэлеканал АНТ паказаў Рамана Пратасевіча ў праграме начальніка каналу Марата Маркава, якая называецца «Марков. Ничего личного». Радыё Свабода не публікуе фрагмэнты з гэтага інтэрвію, бо невядома, пры якіх абставінах запісвалася гутарка і ці мог Пратасевіч адмовіцца адказваць на пытаньні, якія яму задалі. Экспэрты гавораць пра высокі ўзровень стрэсу блогера, страху і магчымым ціску, а паплечнікі і родныя лічаць, што «інтэрвію» запісана пад катаваньнямі або пагрозай катаваньняў.
- 8 чэрвеня, праз 11 дзён адсутнасьці, да Пратасевіча пусьцілі адваката Інэсу Аленскую. Над ім праводзілі сьледчыя дзеяньні, падчас якіх 7 гадзін не адпускалі нават у прыбіральню. Раман за кратамі перахварэў на танзыліт.
- 14 чэрвеня Пратасевіча прывялі на сустрэчу МЗС Беларусі з журналістамі. Многія журналісты заявілі, што ня вераць таму, што Пратасевіч прамаўляе свае словы добраахвотна. Журналіст BBC Джон Фішэр пакінуў залю, напісаўшы, што затрыманы відавочна будзе гаварыць пад прымусам, а журналістка БелаПАН Тацяна Каравянкова заявіла, што ня верыць нічому з сказанага, і выказала спачуваньне вязьню.
- 15 чэрвеня дырэктар Ryanair расказаў, як улады Беларусі ціснулі на капітана самалёта і экіпаж.
- 16 чэрвеня расейскія СМІ паведамілі аб тым, што «Генэральная пракуратура ЛНР» падзякавала Лукашэнку за магчымасьць правядзеньня сьледчых дзеяньняў з Раманам Пратасевічам". Украіна ў адказ на гэта заявіла, што гэта інтрыгі Крамля, паколькі «фактычны кантроль на часова акупаваных тэрыторыях ажыцьцяўляе акупацыйная адміністрацыя РФ». Міністэрства замежных справаў Украіны запатрабавала ад уладаў Беларусі пракамэнтаваць інфармацыю пра візыт у Менск так званай «пракуратуры» самаабвешчанай рэспублікі.
- 25 чэрвеня Рамана Пратасевіча і Софʼю Сапегу перавялі пад хатні арышт.
- 17 студзеня 2022 году ІCАО накіравала ўладам усіх краін-удзельніц арганізацыі справаздачу пра інцыдэнт пасьля некалькіх пераносаў тэрміну.
- Тэкст справаздачы зьмясьціўся на 30 старонках. Сярод іншага, яна ўключае расшыфроўкі перамоваў экіпажу самалёта з дыспэтчарамі і схему палёту самалёта над Беларусьсю з аналізам адлегласьці паміж пасажырскім лайнэрам і зьнішчальнікам ВПС Беларусі.
- «Улады Беларусі не прадставілі неабходнай інфармацыі», — гаворыцца ў справаздачы расьсьледаваньня ІCАО пра пасадку Ryanair у Менску.
- 20 студзеня ў ЗША выставілі завочныя абвінавачаньні кіраўніку «Белаэранавігацыі» Леаніду Чуро, ягонаму намесьніку Алегу Казючыцу і двум супрацоўнікам КДБ у змове з мэтай зьдзяйсьненьня авіяцыйнага пірацтва. Абвінаваўчае заключэньне пададзена ў Фэдэральны акруговы суд Паўднёвай акругі Нью-Ёрку. Паводле яго, пагражае ад 20 гадоў пазбаўленьня волі да пажыцьцёвага зьняволеньня.
- Мін'юст ЗША прыйшоў да высновы, што беларускія чыноўнікі выкарысталі фальшывае паведамленьне пра бомбу на борце для таго, каб змусіць прызямліцца ў Менску самалёт, на якім сярод іншых пасажыраў знаходзіліся чацьвёра грамадзянаў ЗША. Паводле абвінаваўцаў, гэта было неабходна для арышту апазыцыйнага блогера Рамана Пратасевіча.
- Прадстаўнік «Белаэранавігацыі» Алег Казючыц заявіў у адказ, што выстаўленьне амэрыканскімі пракурорамі абвінавачаньня ў паветраным пірацтве супраць кіраўнікоў іх прадпрыемства можа быць інструмэнтам ціску або правакацыяй перад пасяджэньнем ICAO, на якім будзе разглядацца даклад аб інцыдэнце з рэйсам Ryanair Афіны — Вільня.
- 20 ліпеня ICAO апублікавала афіцыйную справаздачу пра здарэньне, у якім заявіла, што беларуская вэрсія падзей не атрымала ніякага пацьверджаньня, відэа- і аўдыязапісы карэктаваліся і выдаляліся, а расшыфроўка размоў паказала, што дыспэтчару каманды да экіпажу самалёта дыктавалі спэцслужбы. Мінаваньне самалёта было ілжывым.
- У канцы кастрычніка 2022 з расшыфроўкі новых паказаньняў менскага авіядыспэтчара Алега Галегава стала вядома, што пры перамовах з экіпажам самалёта ў памяшканьні знаходзіўся ня толькі супрацоўнік КДБ, але і гендырэктар «Белаэранавігацыі» Леанід Чуро, супраць якога ў ЗША яшчэ раней выставілі абвінавачаньне. Яны падышлі да дзяжурнага, які потым паведаміў дыспэтчару і яшчэ аднаму калегу аб пасажырскім самалёце Ryanair, які зьбіраўся ўвайсьці ў паветраную прастору Беларусі з боку Ўкраіны. Дзяжурны згадаў пра нібыта пагрозу выбуху супраць рэйсу і пра тое, што самалёт трэба накіраваць, але адгаварыў дыспэтчара інфармаваць Львоўскі дыспэтчарскі цэнтар у суседняй Украіне.
