Як Лукашэнка стаў палёнафобам?
Польшча для Лукашэнкі сёньня — вораг нумар адзін. Яна «прытуліла беглых», «выношвае пляны агрэсіі супраць Беларусі», а самі палякі — «ачумелыя», «селі на амэрыканскую кабылу» і ім трэба «абламаць рогі» (усё гэта — выразы зь нядаўніх выступаў Лукашэнкі). Выбар галоўнага ворага, відавочна, у пэўнай ступені падсьвядомы.
Тры дзесяцігодзьдзі таму, калі і Польшча, і Беларусь толькі пачыналі выкарасквацца з посткамуністычнай багны, стартавыя магчымасьці ў іх былі прыблізна аднолькавыя. Многія памятаюць, як у канцы 80-х многія палякі, каб зарабіць лішнюю капейку, цэлымі аўтобусамі выпраўляліся на рэчавыя рынкі Беларусі. На пачатку 90-х беларусы памяняліся зь імі ролямі: дакладна гэтак жа сама гандлявалі рознай драбязой на рынках Варшавы, Беластоку, Белай Падляскі. Так што стартавалі прыблізна з аднаго пункту. Вось толькі мадэлі будучыні выбралі зусім розныя.
Шкодны і небясьпечны ўзор для беларусаў
Сёньняшняя Польшча ўспрымаецца Лукашэнкам як варожая, агідная, непрыемная хоць бы таму, што яна жывы прыклад таго, якой пасьпяховай і заможнай магла быць Беларусь, калі б ня ён. З бурным эканамічным ростам, з выразнай эўрапейскай будучыняй, з утрая вышэйшымі, чым у беларусаў, заробкамі, з эфэктыўнай сельскай гаспадаркай, якая цалкам абапіраецца на фэрмэраў і цалкам адмовілася ад камуністычнай спадчыны ў выглядзе «дзяржгасаў».
Гэтак жа, як Пуціну доўгія гады муляла Ўкраіна зь ейнай свабодай, дэмакратыяй, незалежнай прэсай і зьмяняльнасьцю ўлады, Лукашэнку ўсе тры дзесяцігодзьдзі ягонага прэзыдэнцтва муляе Польшча. Яна для яго таксама своеасаблівая «анты-Беларусь» — шкодны і небясьпечны ўзор для ўласных падданых, дзе на выбарах лічаць галасы, прэзыдэнты мяняюцца кожныя чатыры гады, а людзі могуць свабодна гаварыць пра ўладу тое, што думаюць.
Была б гэтая Польшча дзе-небудзь за акіянам, Бог бы зь ёй. Але яна тут, за Бугам. Туды штодня дзясяткамі тысяч выпраўляюцца грамадзяне Беларусі — хто па таньнейшыя, чым у Беларусі, тавары, хто на заробкі (бо плацяць утрая болей, чым на радзіме), хто на вучобу (навучаньне ў дзяржаўных унівэрсытэтах, як правіла, бясплатнае, у тым ліку і для іншаземцаў). І вяртаюцца адтуль — з назіраньнямі, параўнаньнямі, а некаторыя і з высновамі. (А. Лукашэнка, 24 жніўня 2021 году: «Яны ім прамываюць мазгі і закідваюць да нас ужо як агентуру, з прамытымі мазгамі. Гэта ўжо ідэйныя, ну калі ня ворагі, то праціўнікі нашай дзяржавы. І нам даводзіцца зь імі змагацца. Яны ўжо цяжка перавыхоўваюцца»).
Гэтак жа, як Пуцін назваў тыдзень таму Ўкраіну «антырасейскім анклявам», дзеля зьнішчэньня якога распачатая вайна, Лукашэнка, відавочна, мог бы назваць Польшчу «антыбеларускім анклявам». З той толькі розьніцай, што накіраваць супраць яе танкі пакуль што боязна. Даводзіцца абмяжоўвацца «гібрыднымі» атакамі: то кідаючы на штурм беларуска-польскай мяжы натоўпы блізкаўсходніх мігрантаў, то закрываючы ў Беларусі польскія школы і арыштоўваючы польскіх актывістаў, то зьнішчаючы магілы польскіх жаўнераў Другой сусьветнай вайны.
Яшчэ адна, самая сьвежая ініцыятыва, агучаная днямі прапагандыстам Гігіным — запатрабаваць ад Польшчы рэпарацый (за 20-30-я гады, калі заходнебеларускія землі былі ў складзе Польшчы і толькі дзякуючы гэтаму тысячы мясцовых жыхароў пазьбеглі долі сваіх усходнебеларускіх супляменьнікаў, асуджаных сталінскім рэжымам на голад, калектывізацыю і палітычныя рэпрэсіі).
Палякі ў імпэрыі — людзі другога гатунку
Палёнафобія Лукашэнкі і ягоных памагатых мае глыбокія гістарычныя карані.
Вугольле антыпольскіх настрояў у Расейскай імпэрыі тлела заўсёды і разьдзьмухвалася дзяржаўнай прапагандай у залежнасьці ад палітычнай каньюнктуры. На тэрыторыі беларускіх губэрняў гэта адбывалася з асаблівым імпэтам: на працягу ўсяго ХІХ стагодзьдзя царскі рэжым вынішчаў «польскасьць», каб назаўсёды далучыць землі былога Вялікага Княства Літоўскага да «русского мира».
Асабліва інтэнсіўная русыфікацыя разгарнулася пасьля паўстаньня 1863-1864 гадоў. Органы ўлады, адміністрацыя, суды былі цалкам пераведзеныя на расейскую мову. Польскую мову забаранілі ў школах. Размаўляць на ёй нельга было ў публічных месцах, нават на вуліцы ці ў карчме. Палякам на тэрыторыі Беларусі забаранялася купляць маёнткі (можна было толькі атрымліваць іх у спадчыну). Землі, што заставаліся ў руках палякаў, былі абкладзены кантрыбуцыяй у 10 працэнтаў ад даходу. Нерасейцы ня мелі доступу да многіх дзяржаўных пасадаў. Паляк у Расейскай імпэрыі адчуваў сябе чалавекам другога гатунку.
Гэта ня значыць, што беларусы на тэрыторыі Беларусі адчувалі сябе ў той пэрыяд лепш. Друк і распаўсюджваньне друкаваных матэрыялаў на беларускай мове ў імпэрыі былі забаронены. Адукацыі на роднай мове не існавала. У 1859 годзе ў Вільні быў зьнішчаны ўвесь наклад беларускага выданьня міцкевічаўскага «Пана Тадэвуша» ў перакладзе Дуніна-Марцінкевіча. І што меў на ўвазе Лукашэнка, калі ў сваім нядаўнім «адкрытым уроку» 1 верасьня хваліў Расейскую імпэрыю за тое, што «менавіта ў гэтай дзяржаве беларусы сфармаваліся як нацыя» і што яны былі «часткай трыадзінага дзяржаваўтваральнага народу»?
«Панской Польши нету больше...»
Разгул антыпольскай прапаганды ў сталінскім СССР — другая палова 30-х гадоў. «Панская Польшча» для чырвонай сталінскай імпэрыі — вораг нумар адзін. У БССР галоўным дзяржаўным сьвятам абвешчаны дзень 11 ліпеня («гадавіна вызваленьня Беларусі ад белапалякаў у 1920 годзе»). Дзяцей у беларускіх школах вучаць на патрыятычных прыкладах дзеда Талаша з аповесьці Якуба Коласа «Дрыгва» ці «Палескіх рабінзонаў» Янкі Маўра. Першы змагаецца зь «белапалякамі» ў партызанах і супрацоўнічае з ГПУ; другія выкрываюць польскіх шпіёнаў і кантрабандыстаў.
Зрэшты, у 20-я і на пачатку 30-х гадоў камуністычны рэжым рабіў пэўныя рэвэрансы ў бок польскай меншасьці. Польская мова нейкі час фармальна была абвешчана адной зь дзяржаўных моў у БССР. Працавалі польскія школы, існаваў Дзяржаўны польскі тэатар (у будынку Чырвонага касьцёла). Было некалькі польскіх нацыянальных сельсаветаў і нават адзін польскі нацыянальны раён (Дзяржынскі, ён жа Койданаўскі).
У другой палове 30-х усё гэта было вынішчана. Практычна ўсіх кіраўнікоў польскіх арганізацый і ўстаноў (а гэта былі, як правіла, ідэйныя камуністы) прызналі «ворагамі народу», расстралялі ці кінулі ў ГУЛАГ. Нацыянальнасьць «паляк» амаль аўтаматычна азначала абвінавачаньне ў шпіянажы на карысьць панскай Польшчы. У Сібір і Казахстан палякаў ссылалі цэлымі вёскамі. Адначасова была распачатая барацьба з Каталіцкай царквой, якая асацыявалася з польскім уплывам і культурай. Напрыканцы 20-х гадоў ва ўсім СССР застаўся толькі адзін дзейны касьцёл — у Маскве.
Вяршыня антыпольскай кампаніі — верасень 1939-га, калі ў выніку змовы паміж гітлераўскай Нямеччынай і сталінскім СССР Польшча чарговы раз была сьцёртая з мапы сьвету. Сталінскі наркам Молатаў 31 кастрычніка 1939 хваліўся сілай нямецкай і савецкай зброі: «Выявілася, дастаткова кароткага ўдару па Польшчы з боку спачатку германскай арміі, а потым Чырвонай арміі, каб нічога не засталося ад гэтага выродлівага дзецішча Вэрсальскай дамовы».
У савецкіх газэтах у тыя дні друкаваліся прасякнутыя нянавісьцю да Польшчы вершыкі накшталт гэтага, аўтарства сталінскага вершаскладальніка Лебедзева-Кумача:
Панской Польши нету больше,
Хитрой ведьмы нет в живых,
Не захватит в лапы Польша
Наших братьев трудовых!
Па падручніках Абэцэдарскага
Пасьля Другой сусьветнай вайны, калі Польшча трапіла ў сфэру дамінаваньня Масквы і ўвайшла ў «сацыялістычны лягер», напал антыпольскай прапаганды ў СССР, зразумела, быў аслаблены. Праўда, час ад часу зьяўляліся кнігі ці фільмы кшталту беларускай кінастужкі 1956 года «Чырвонае лісьце» рэжысэра Корш-Сабліна, у якім гераічныя камуністы-падпольшчыкі на тэрыторыі Заходняй Беларусі змагаюцца зь ненавіснымі польскімі панамі. Але гэта хутчэй было выключэньнем. Савецкая прапаганда ў той пэрыяд імкнулася не акцэнтаваць увагі на супярэчнасьцях расейска-польскай гісторыі. І нават дату 17 верасьня 1939 года, каб не дражніць палякаў, у СССР асабліва не афішавалі. Прынамсі, сьвятам гэты дзень не лічыўся.
Лукашэнка-школьнік і Лукашэнка-студэнт навучаўся «правільнай савецкай гісторыі», як і ўся беларуская моладзь у той час, па падручніках пасьлядоўнага прарасейскага гісторыка Лаўрэнція Абэцэдарскага, многія тэзы зь якіх ён дагэтуль пераказвае ў сваіх публічных выступах. Напрыклад, пра тое, што беларусы ў складзе Рэчы Паспалітай пакутавалі ад прыгнёту польскіх фэадалаў і толькі і марылі, каб хутчэй трапіць у прыгон да расейскіх памешчыкаў. Праўда, нават Абэцэдарскі не дадумаўся да таго, каб ганьбіць памяць пра Кастуся Каліноўскага як «змагара за польскія інтарэсы» ці ўслаўляць ролю Расейскай імпэрыі ў прагрэсіўным разьвіцьці беларускай нацыі.
«Мае палякі»
У Лукашэнкі-прэзыдэнта здаўна, яшчэ з 1994 года, былі падставы зь недаверам ставіцца да Горадзеншчыны, рэгіёну з самай высокай у Беларусі канцэнтрацыяй польскага насельніцтва. На тых выбарах, калі яшчэ лічылі галасы, у Горадзенскай вобласьці ў яго была найменшая падтрымка.
А ў траўматычным для дыктатара 2020 годзе менавіта ў Горадні адбыліся найбольш масавыя (пасьля Менску) грамадзкія пратэсты супраць сфальшаваных ім выбараў. Тады ў нейкі момант нават здавалася, што пратэст у Горадні перамог: мясцовая ўлада пайшла на саступкі людзям, адпусьціла затрыманых, дазволіла праводзіць мітынгі на цэнтральных плошчах. Апазыцыйныя пратэсты трансьляваліся ў жывым эфіры на адным зь мясцовых тэлеканалаў (зьява нечуваная ў Беларусі пасьля 1994 года). Нічога падобнага ў іншых рэгіёнах Беларусі не было. І Лукашэнка гэта гарадзенцам яўна не дараваў.
Пра беларускіх палякаў Лукашэнка звычайна кажа гэтак жа, як у ХІХ стагодзьдзі гаварыў які-небудзь расейскі магнат пра сваіх прыгонных халопаў: «мае палякі» (апошні раз — у інтэрвію AFP 21 ліпеня 2022 г: «У нас ёсьць палякі этнічныя, але гэта мае палякі»).
«Мае» — гэта, відаць, павінна азначаць «паслухмяныя, бязмоўныя, прыхільнікі дыктатуры», зусім не такія, як іхныя суродзічы за Бугам. «Маім палякам» не патрэбныя нацыянальныя польскія школы (сёлета на загад рэжыму ўсе іх зьліквідавалі); яны моўчкі пагаджаюцца, калі арыштоўваюць актывістаў польскіх арганізацый (Анджэй Пачобут дагэтуль у турме, а Анжаліка Борыс — пад хатнім арыштам); нарэшце, іх не павінна хваляваць тое, што рэжым вырашыў зьнішчыць магілы іхных герояў, якія змагаліся за незалежнасьць Польшчы. Адзінае, за што можна хваліць «маіх палякаў» — за працавітасьць: за парадак на палетках і высокія ўраджаі.
«Найлепшая вобласьць у СССР»
І тут важна адзначыць адну істотную дэталь зь біяграфіі Лукашэнкі. Да свайго прэзыдэнцтва ён заўсёды зайздросьціў калегам — калгасным кіраўнікам Горадзеншчыны. Пра гэта ён і цяпер заўсёды ўспамінае, наведваючы Панямоньне. (Апошні раз — 18 жніўня 2022 году: «Гэта была найлепшая вобласьць у Савецкім Саюзе. Я захапляўся вамі, як вы працуеце. І спрабаваў перацягнуць гэта на самы ўсход. Я вучыўся тут, у Горадзенскай вобласьці»).
Ці была тады, у 70-80-я гады, гэтая зайздрасьць «белаю», пытаньне спрэчнае. На горадзенскія калгасы-мільянэры і на іхных кіраўнікоў у тыя гады сыпаўся залаты дождж — ордэнаў, прэмій, фондаў, дэфіцытных тады тэхнікі і будматэрыялаў. Магілёўшчына ж заўсёды была ў аўтсайдэрах — з адсталымі калгасамі, нізкімі ўраджаямі, занядбанымі вёскамі. Малады і амбітны дырэктар шклоўскага саўгасу «Гарадзец» Аляксандар Лукашэнка, як ні вучыўся ў гарадзенцаў і як ні спрабаваў «перацягнуць гэта на самы ўсход», ніякіх асаблівых посьпехаў не дасягнуў. «Перацягваць» давялося б не «перадавы досьвед», не тэхналёгіі і не чыноўнікаў-кіраўнікоў, а стаўленьне саміх мясцовых жыхароў да зямлі, да працы, да сваёй будучыні.
Малады шклоўскі дырэктар ня мог ня ведаць: усе самыя перадавыя горадзенскія калгасы-мільянэры канцэнтраваліся пераважна ў паўночна-ўсходніх раёнах вобласьці, дзе доля польскага насельніцтва складала ад 35 да 80 працэнтаў. Ну і другі істотны фактар: гэтыя тэрыторыі, адрозна ад Магілёўшчыны, ня зьведалі калектывізацыі 30-х, на два дзесяцігодзьдзі пазьней перайшлі на «савецкія» рэйкі гаспадараньня. Там яшчэ памяталі, што такое свая ўласная зямля і праца на ёй.
Да Лукашэнкі доля польскага насельніцтва ў Горадзенскай вобласьці даходзіла да 30 працэнтаў — перавышала 300 000 чалавек. Пры Лукашэнку палякаў на Горадзеншчыне стала меней на 70 тысяч чалавек і іхная колькасьць працягвае зьніжацца. Усе дзесяцігодзьдзі свайго прэзыдэнцтва Лукашэнка актыўна перамяшчаў на Горадзеншчыну на кіраўнічыя пасады сваіх землякоў — «вертыкальшчыкаў» з Магілёўшчыны.
Адно з апошніх ягоных даручэньняў, датычных беларускіх палякаў — «разабрацца» з уладальнікамі «карты паляка» (а значыць, дыскрымінаваць амаль палову польскага насельніцтва: такую карту ў Беларусі атрымалі звыш 140 000 чалавек, і, мяркуючы па апошніх камэнтарах міністра Кубракова, усе яны павінны стаць на ўлік у «кампэтэнтных органах» і будуць абмежаваныя ў правах).
Няма сумневу, што «дэпалянізацыі» Беларусі гэта моцна паспрыяе. Працэс перасяленьня беларускіх палякаў у Польшчу (і без таго актыўны) толькі ўзмацніцца. Тады, відавочна, і ажыцьцявіцца старая мара шклоўскага дырэктара: Магілёўшчына нічым ня будзе адрозьнівацца ад Горадзеншчыны. Ад Горадні да Шклова спрэс будзе адна вялікая Магілёўшчына.
Думкі, выказаныя ў блогах, перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.
