Усе выпадкі фіксуе Беларускі ПЭН. Пагаварылі зь яго старшынёй Тацянай Нядбай.
«Асноўная хваля такіх забаронаў была ў першыя месяцы вайны, цяпер спакайней»
— Беларускі ПЭН абвясьціў, што зьбірае інфармацыю пра адмовы беларускім дзеячам культуры ва ўдзеле ў міжнародных мерапрыемствах. Пра тое, што часьцяком не дапускаюць спартоўцаў да спаборніцтваў, чэмпіянатаў, мы чулі. А вось пра культуру — цішыня. Ці ёсьць такія прыклады? Ці шмат іх?
— Такія прыклады ёсьць, але яны ўсё ж ня носяць масавага характару. І што вельмі важна — такая дыскрымінацыя, як правіла, не зьяўляецца ўсьвядомленай палітыкай асобных дзяржаў, а рэалізуецца на ўзроўні асобных інстытуцый.
Прыкра, калі гэта робіцца з ініцыятывы і пад патранатам дзяржавы, пагатоў калі такое практыкуюць дэмакратычныя дзяржавы. Але добра, што ў такіх выпадках існуюць міжнародныя мэханізмы абароны правоў. Калі ж такія адмовы (па сутнасьці, дыскрымінацыя паводле пашпарта) — ініцыятыва асобных інстытуцый, то гэта значна менш уплывае на грамадзкую думку, мае меншы маштаб у сэнсе сеяньня варожасьці ў грамадзтве, для распальваньня якой, для ўздыму ксэнафобскіх настрояў звычайна і ня трэба шмат.
Зь іншага боку, кожны ўнёсак у ксэнафобію рыкашэтам можа прыляцець куды не чакаеш. На пачатку вайны мы сутыкаліся (у тым ліку з боку — падкрэсьлю — асобных украінскіх дзеячоў) з патрабаваньнямі «скасоўваньня» беларусаў. А сёньня ў Польшчы, напрыклад, ад кансэрватыўна арыентаваных людзей можна пачуць, мякка кажучы, нежаданьне бачыць украінцаў на польскіх вуліцах — здараюцца бойкі, высьвятленьні адносінаў.
Асноўная хваля такіх забаронаў была ў першыя месяцы вайны, цяпер спакайней.
— Каго гэта тычыцца: дзяржаўных, незалежных дзеячоў культуры?
— Самае прыкрае, калі гэта тычыцца незалежных дзеячоў культуры. Некаторыя зь іх прынцыпова застаюцца ў Беларусі, намагаюцца «не сьвяціцца», каб мець магчымасьць жыць і хай непублічна, але працаваць на Радзіме. А запрашэньні на ўдзел у міжнароднай культурніцкай імпрэзе ім скасоўваюць, бо ў іх беларускі пашпарт.
Калі забароны тычацца прапагандыстаў, то тут ключавое — ня пашпарт, а шкодная прапагандысцкая дзейнасьць, якую я для сябе прыраўноўваю да ваенных злачынстваў. Здаецца, гэтыя людзі не аддаюць і не выконваюць ваенных загадаў, але робяць усё, каб выкананьне такіх загадаў было магчымае, каб грамадзтва апраўдвала ваенныя злачынствы. Фактычна гэта ідэалягічны фронт вайны. На мой погляд, прапагандысты павінны адказваць у тым ліку за ваенныя злачынствы. Тое ж самае і з чыноўнікамі, якія зьяўляюцца функцыянальнай часткай рэпрэсіўнай сыстэмы.
Тых, хто ня мае дачыненьня да рэпрэсій, а тым больш незалежных актывістаў, дзеячоў культуры забароны не павінны датычыць, таму што адзіная лёгіка, якая тут уключаецца, — гэта лёгіка пашпарта. А гэта самая сапраўдная дыскрымінацыя паводле грамадзянства або нацыянальнай прыналежнасьці.
«Не заўсёды людзі хацелі б апублічваць свой выезд»
— Ці шмат дзеячоў культуры зьехала з краіны? Мы ведаем пра Сьвятлану Алексіевіч, Альгерда Бахарэвіча, яны фігуры публічныя. Нядаўна «засьвяцілася», прадставіўшы сваю новую песьню, Ганна Шаркунова. Хто яшчэ зь вядомых асобаў зьехаў за мяжу?
— Да згаданых вамі магу дадаць некалькі імёнаў з тых, пра каго вядома публічна: Юля Цімафеева, Андрэй Хадановіч, Вольга Шпарага, Сяргей Доўгушаў, істотная частка «Вольнага Хору» і незалежных «Купалаўцаў»…
На гэтае пытаньне мне адказаць і проста, і складана. Просты адказ — шмат (пры гэтым абавязкова адзначу, што шмат і засталося).
Беларускі ПЭН у сваім маніторынгу фіксуе вымушаны ад’езд дзеячоў культуры зь Беларусі. Але складана называць прозьвішчы і імёны: не заўсёды людзі хацелі б апублічваць свой выезд, або прынамсі абвяшчаюць пра гэта не адразу. Хтосьці ўспрымае гэты статус як паразу — псыхалягічная пастка, якая доўга замінае перастаць адчуваць віну за адʼезд.
Дарэчы, такое ж пачуцьцё віны маюць і многія ўкраінцы, якія выяжджалі ў заходнія (адносна бясьпечныя) вобласьці або за мяжу. Адчуваньне, нібыта ты пакідаеш поле бою, здаеш яго. Многія спраўляюцца з гэтым, знаходзячы для сябе адпаведныя фармулёўкі, якія найбольш дакладна вызначаюць сытуацыю: ня кажуць, што «зьехалі» (бо гэта як бы рух у адным кірунку), а кажуць «я ў дарозе», «я ў камандзіроўцы» — рытарычна такім чынам закладаючы абавязковае вяртаньне. Цяжка прымяраць да сябе ярлык эмігранта або дыяспары, калі ты за мяжой не па сваёй волі і часова.
Але насамрэч я б канцэнтравала ўвагу не на тым, хто выехаў, а на тым, што робяць дзеячы культуры па абодва бакі мяжы.
«У эміграцыі ўсё ўскладняецца неабходнасьцю выжываньня ў новай краіне, наладжваньня побыту з нуля»
— Як ім працуецца за мяжой? Шмат гадоў таму на некаторы час зьяжджалі за мяжу Васіль Быкаў, Алесь Разанаў, Уладзімер Някляеў — але гэта было іншае. Цяпер жа гэта вымушаная эміграцыя.
— Так, і ёсьць дзьве асноўныя прычыны такой вымушанай эміграцыі: меркаваньні бясьпекі (калі ёсьць або патэнцыйна могуць быць крымінальныя ці адміністрацыйныя артыкулы, ператрусы, выклікі на допыты) і забарона на прафэсію, немагчымасьць паўнавартасна займацца творчасьцю ў Беларусі.
Зразумела, што ў нашай сытуацыі часьцей за ўсё абедзьве гэтыя прычыны «спрацоўваюць». Згаданыя вамі пісьменьнікі добра вядомыя, а іх адʼезд адбываўся не ў кантэксьце масавай эміграцыі. Гэта паспрыяла таму, што выяжджалі яны не ў нікуды, а на міжнародныя праграмы, якія прапануюць стыпэндыі пісьменьнікам, якім пагражае небясьпека ў Беларусі.
Дарэчы, такія праграмы існуюць ня толькі для Беларусі. Яны для пісьменьнікаў з розных краін, шмат у якіх сытуацыя з правамі чалавека яшчэ горшая, а літаратараў за іх творчасьць могуць прыгаварыць да сьмяротнага пакараньня. Таму месцы разьмяркоўваюцца больш-менш раўнамерна, на Беларусь можа прыпасьці адно, максымум два месцы на год.
Зразумела, што ў нашай сытуацыі, калі вымушаны выезд закранае сотні дзеячоў культуры, гэта не вырашае праблемы. Ёсьць яшчэ сеткі творчых рэзыдэнцый, якія ад некалькіх тыдняў да некалькіх месяцаў прапануюць спрыяльныя ўмовы для творчасьці: стыпэндыю, пражываньне. Але тут кожны аўтар павінен сам паклапаціцца. У тэлеграм-канале Беларускага ПЭНа мы публікуем інфармацыю пра розныя магчымасьці для аўтараў.
Тым, хто ня трапіць на рэзыдэнцыю, зрэшты, як і ў Беларусі — даводзіцца займацца творчасьцю ў вольны ад працы час. Добра, калі гэтая праца блізкая да творчай, зьвязаная з культурніцкімі праектамі. Але, вядома, так атрымліваецца не заўжды.
Больш за тое, у эміграцыі ўсё ўскладняецца неабходнасьцю выжываньня ў новай краіне, наладжваньня побыту з нуля, вырашэньня пытаньняў зь дзіцячымі садкамі або школамі для дзяцей, вывучэньнем мовы — шмат усяго, што творчасьці замінае. Зь іншага боку, і гэты досьвед аўтар можа ператварыць у літаратуру.
— Ці ёсьць у Беларускага ПЭНа магчымасьць дапамагчы творчым асобам адаптавацца на новым месцы, падтрымаць?
— Мы перадусім арыентаваныя на падтрымку тых, хто знаходзіцца ў Беларусі. Але ад восені ў нас будзе магчымасьць прыняць на кароткачасовае пражываньне тых, хто мае неабходнасьць выехаць зь Беларусі і каму патрэбны дах і ложак на кароткую перадышку або каб знайсьці кватэру ў Польшчы.
— Ці засталіся наагул літаратары ў Беларусі?
— Вядома, і шмат.
699 парушэньняў культурных правоў, 19 «экстрэмістаў», 10 тэрарыстаў
— Вы лічыце колькасьць палітычна матываваных спраў супраць літаратараў, музыкаў, выканаўцаў? Колькі іх, па вашых падліках?
— Беларускі ПЭН сыстэматычна зьбірае зьвесткі пра парушэньні культурных правоў і правоў чалавека ў дачыненьні да дзеячоў культуры. Вынікі гэтай працы ёсьць на нашым сайце. Гэта хронікі, якія публікуюцца раз на два тыдні на беларускай і ангельскай мовах. Да таго ж мы рыхтуем аналітычныя справаздачы (на беларускай, ангельскай і расейскай мовах), і ў іх ужо ёсьць статыстыка за пэўны пэрыяд.
За студзень — чэрвень 2022 году зафіксавана 699 парушэньняў культурных правоў у дачыненьні да дзеячоў культуры.
Сярод іх:
- 529 парушэньняў у дачыненьні да 322 дзеячоў культуры і асоб, чые культурныя правы былі парушаныя;
- 111 парушэньняў у дачыненьні да 96 арганізацый і супольнасьцяў;
- 41 парушэньне ў дачыненьні да аб’ектаў культурна-гістарычнай спадчыны і беларускай мовы (на нацыянальным узроўні);
- у агульны ўлік таксама ўнесеныя 18 матэрыялаў, якія прызнаныя Міністэрствам інфармацыі экстрэмісцкімі.
Акрамя таго:
- 19 дзеячоў культуры прызнаныя «экстрэмістамі»;
- 5 творчых ініцыятыў, мэдыя, у тым ліку з кантэнтам культурнай тэматыкі, прызнаныя «экстрэмісцкімі фармаваньнямі»;
- 10 дзеячоў культуры — «тэрарыстамі».
Зафіксаваныя 37 парушэньняў права на ліставаньне ў пэнітэнцыярных установах рознага ўзроўню.
33 вобшукі праведзеныя ў дзеячоў культуры і юрыдычных асоб сфэры культуры.
Больш падрабязна (а гэта грунтоўны дакумэнт, у якім шмат статыстыкі і падлікаў паводле разнастайных крытэраў, аналіз дзяржаўнай палітыкі ў сфэры культуры, нэгатыўных трэндаў і г.д.) можна пачытаць на сайце ПЭНа.
Акрамя таго, мы ўважліва сочым за тымі, хто працуе са словам — на сайце ПЭНа ёсьць асобная старонка зь «Людзьмі Слова», якія знаходзяцца ў няволі.
Таксама мы робім асобныя тэматычныя дасьледаваньні. Напрыклад, неўзабаве зьявіцца аналітычны матэрыял па сытуацыі зь беларускай мовай, а літаральна толькі што зьявіўся тэкст пра «Схаваныя формы рэпрэсій».
Усе выпадкі парушэньняў правоў мы фіксуем адмысловым чынам, максымальна намагаючыся клясыфікаваць і тыпізаваць парушаныя правы і віды рэпрэсій. Але некаторыя формы ціску і прымусу завуаляваныя. Да прыкладу, адміністрацыя імкнецца не звальняць працаўнікоў, а дамагчыся «пагадненьня бакоў», або элемэнтарна чакае, калі скончыцца кантракт. Таксама фармальна звальняюць не за пазыцыю, а за «парушэньні правілаў працоўнага распарадку», «неадпаведнасьць займанай пасадзе», «грубае парушэньне працоўнай дысцыпліны». Мы паспрабавалі разабрацца ў пытаньні схаваных рэпрэсій і вылучыць, «падсьвятліць» тыповыя сытуацыі і мэханізмы, вартыя асобнай увагі. Бо часта бывае, што пакуль гэтага не назавеш і не накіруеш пражэктар, то яно заціраецца прывычнасьцю рэальнасьці, у якой мы ўсе існуем.
Я вельмі ўдзячная сваім калегам, дзякуючы якім мы можам утрымліваць інтэнсіўны тэмп працы. Дарэчы, кожны можа зрабіць свой унёсак, каб маніторынгавая дзейнасьць, як, зрэшты, і актыўнасьць ПЭНа па творчым напрамку, магла працягвацца. Мы завялі Patreon, у якім прапануем разнастайныя «лоты», па ключавых актыўнасьцях, і будзем удзячныя за падтрымку. Гэта бясьпечна для тых, хто знаходзіцца ў Беларусі: банкі будуць бачыць, што вы афармляеце плацёж на Patreon, але на які менавіта праект прызначаюцца вашы сродкі, дзяржава ведаць ня будзе.
«Я намагаюся падтрымліваць у сабе пастаянны градус нязгоды»
— Якія самыя абсурдныя справы, на ваш погляд?
— У 2020 годзе нас дзівіла і сьмяшыла, што могуць затрымліваць за бел-чырвона-белую бялізну або за белыя аркушы на вокнах. Цяпер ня дзівіць, прывыклі, але ж абсурдным гэта быць не перастала.
Затое цяпер могуць затрымліваць за размову на беларускай мове на вуліцы: зразумела, што гэта не забаронена, але асабліва руплівыя сілавікі выхавалі ў сябе рэакцыю на беларускае як на варожае. Таксама ж абсурд — дзяржаўная мова! Сытуацыя з «Кнігаўкай», калі адкрыцьцё кнігарні наведалі і прапагандысты, і сілавікі. Можна было б сьмяяцца, калі б не ператрусы, выняцьце кніг, прызнаньне кніг экстрэмісцкімі, адміністрацыйныя справы ў дачыненьні да Андрэя Янушкевіча і Насты Карнацкай.
А рэестар арганізатараў культурніцкіх мерапрыемстваў — гэта ж наогул страшны сон: выцясьненьне з публічнай прасторы ўсяго адрознага ад афіцыйнай пазыцыі. Практычна ўсе рэпрэсіі, як і сама дзяржаўная палітыка ў сфэры культуры, падаюцца адарванымі ад здаровага сэнсу. Мы прывыклі ўжо амаль не зьдзіўляцца, але я намагаюся падтрымліваць у сабе пастаянны градус нязгоды з тым, што адбываецца, іначай лёгка страціць адчувальнасьць да сытуацыі і ўспрымаць яе як норму.
«Карціну істотна псуе толькі тое, што складана гэтыя папяровыя кнігі даставіць у Беларусь»
— Фактычна зьнішчана выдавецкая галіна. Што будзе далей: самвыдат, выдавецтвы за мяжой? Альбо давядзецца цалкам чытачам пераходзіць на электронныя кнігі?
— Зноў-такі, у Беларусі яшчэ засталіся выдавецтвы (хоць і істотна прарэджаныя), але называць іх як прыклады ў гэтай размове — свайго роду абазначаць мішэнь. Вось бачыце, самацэнзура, і яе мы таксама ўвесь час фіксуем у маніторынгу.
Што да кнігавыданьня за мяжой, то давайце згадаем, што ўжо як мінімум гадоў 10 некаторыя беларускія выдаўцы друкавалі кнігі за мяжой — і ў Літве, і ў Расеі. Бо якасьць лепшая, кошты меншыя.
Яшчэ ўвесну, адказваючы на пытаньні пра далейшы лёс кнігавыданьня, я казала, што неабходна ствараць сыстэму выданьня і распаўсюду беларускіх кніг, незалежную ад лякацыі аўтара і чытача. Мне здавалася, што гэтым мог бы заняцца ПЭН, калі б не было каму іншаму. Але, на шчасьце, не давялося.
Беларусы ініцыятыўныя і прадпрымальныя, сёньня толькі ў Польшчы можна набыць папяровыя кнігі праз электронную бібліятэку «Камунікат» і атрымаць іх поштай. Беларускія выдаўцы, якія апынуліся тут, таксама напоўніцу запускаюць працэсы выданьня. Распаўсюд магчымы праз ужо спраўджаныя пляцоўкі — «Амазон» і «Алегра», няма нават неабходнасьці ствараць сваю інтэрнэт-краму. У Моладзевым хабе ў Варшаве пачынае працаваць офлайн-крама, дзе можна набыць кнігі.
Карціну істотна псуе толькі тое, што складана гэтыя папяровыя кнігі даставіць у Беларусь. Зь іншага боку — беларускі чытач можа набыць электронную вэрсію, магчыма, раздрукаваць яе і мець такі сабе дэцэнтралізаваны самвыдат.
«Ратуе чорны гумар, сябры, асяродзьдзе. Сьню сны пра Полацак»
— Дзяржава ўмешваецца і кантралюе ўсе сфэры, ідзе зачыстка ўсяго беларускага. Ці не застанецца замест беларускай культуры «выпаленая зямля»? Як не дапусьціць гэтага?
— Тыя, хто знаходзіцца за мяжой і становіцца на ногі, могуць падтрымаць творцаў у Беларусі. Гэта можна зрабіць, падпісаўшыся на наш Patreon, выбраўшы адпаведны «лот» — «дапамога рэпрэсаваным». Гэта, на маю думку, больш істотна, чым дэманстрацыі і маршы за мяжой. Маршы патрэбныя для падтрымкі свайго духу, што таксама мае права на існаваньне, але беларусам унутры краіны гэта мала дапаможа.
— Дзе вы знаходзіце сілы, пазытыў? Вы ж таксама ў эміграцыі.
— Сілаў надаюць вынікі працы, калі нешта ўдаецца. Наогул, вельмі натхняе адчуваньне, што ты вось гэтымі вось рукамі можаш спрычыніцца да нейкіх зьменаў. Або калі атрымліваецца некаму дапамагчы.
Ратуе чорны гумар, сябры, асяродзьдзе. Сьню сны пра Полацак: або перасякаю польска-полацкую мяжу, або лячу туды на нейкім прапэлеры. Думаю пра тых, хто сядзіць — ня тое каб у гэтым быў пазытыў, але матывуе працаваць за сябе і за іх. Ну, а таксама немалаважна, што ў ПЭНа ёсьць крутая каманда — цудоўныя людзі, зь якімі прыемна разам рабіць справу.
