Сьцісла:
- Усё тое, што адбываецца ў незалежнай культуры ў Беларусі, рызыкуе трапіць пад забарону.
- Сутыкнуўшыся з сурагатам, які прапануе яму дзяржава, школьнік можа расчаравацца ў беларускай культуры.
- У Беларусі Лукашэнка мог бы мець большую падтрымку, калі б паставіў на нацыянальную культуру, а не на савецкасьць.
- Ідэолягаў і прапагандыстаў трэба судзіць гэтаксама, як дыктатараў і ваенных злачынцаў.
— На заклік Беларускай рады культуры 7 ліпеня быў адзначаны сусьветны Дзень беларускай культуры. У чэрвені зь вялікім посьпехам у розных краінах прайшоў фэстываль інтэлектуальнай кнігі «Прадмова». Ці азначаюць гэтыя ды іншыя вядомыя факты, што на сёньня беларуская вольная кніга і вольная культура жыве ў істотнай ступені ў эміграцыі?
— У пэўнай ступені так. Многім дзеячам беларускай культуры ў апошнія два гады давялося выехаць зь Беларусі. Гэта менавіта вымушаны ад’езд — ён адбываўся з прычын перасьледу за грамадзянскую пазыцыю, але таксама і з прычын пэўнай забароны на прафэсію ў Беларусі. Пры гэтым трэба разумець, што і ранейшыя хвалі эміграцыі ладзілі культурніцкае жыцьцё за мяжой, але сёньня мы жывём у рэальнасьці, калі ўсё тое, што адбываецца за мяжой, мае магчымасьць быць публічным, абмяркоўвацца ў СМІ, свабодна праводзіцца, а ўсё тое, што адбываецца ў Беларусі, рызыкуе трапіць пад забарону. То бок я згаджуся, што беларуская вольная кніга і вольная культура жыве ў эміграцыі, але заўсёды буду спрачацца з тымі, хто будзе казаць, што ў Беларусі не засталося нічога жывога.
У мэдыйную эпоху, вядома, існуе тое, што мае лепшы піяр. Глядзіце: публічная спроба правесьці культурніцкую падзею ўспрымаецца рэжымам як дзёрзкае нахабства і трапляе ў жорны прапаганды і дыфамацыі, дзе зьмешваецца з брудам і хлусьнёй, і пад каток рэпрэсій. Так адбылося з «Кнігаўкай», якую паспрабавалі гучна адкрыць у Менску, так адбылося з затрыманьнем Уладзімера Булаўскага, які зьбіраўся выступіць на «Купальскім коле» і адкрыта паведамляў пра гэта ў сацсетках. Таму ў Беларусі цяпер магчымае падпольнае, партызанскае культурніцкае жыцьцё (і яно ёсьць).
Горш, што на месцы зачышчанай публічнай незалежнай культурніцкай прасторы (а гэта і зьнішчаныя культурніцкія пляцоўкі, і зьліквідаваныя арганізацыі, і праекты, якія ня могуць публічна адбывацца ў Беларусі) дзяржава пачынае расстаўляць дэкарацыі сваёй — праўладнай, бюракратычнай, шмат у чым мёртвай, а галоўнае — нецікавай і няякаснай культуры, дакладней, яе эрзац. Гэта і Чаргінец у якасьці народнага пісьменьніка, і рэестар культурна-забаўляльных мерапрыемстваў (прадугледжаны пастановай № 401 Савету Міністраў ад 22 чэрвеня 2022 году) — такім чынам дзяржава манапалізуе дзейнасьць у сфэры культуры, праводзіць улік і сыстэматызацыю, бярэ пад кантроль і расфасоўвае ўсё ў бясьпечныя гамэапатычныя дозы.
— Тая вымушаная эміграцыя многіх творцаў зь Беларусі — гэта трагедыя і драма. Але ці можна сказаць, што гэта яшчэ і новыя магчымасьці? Якія?
— Вядома, у гэтай сытуацыі можна шукаць і плюсы. На мой погляд, раз ужо мы апынуліся ў Польшчы, Літве, Грузіі і іншых краінах, мы можам наладзіць партнэрства і супрацу з культурніцкімі асяродкамі гэтых краінаў і ўзбагаціцца досьведам арганізацыі культурнага жыцьця. Прычым як з пэрспэктывы дзеячоў культуры, так і мэнэджараў культуры. Гэтыя краіны прасунуліся значна далей за Беларусь у падтрымцы культурных праектаў, арганізацыі музэяў, захоўваньня спадчыны, — усё гэта і шмат што іншае можа быць карысным потым для беларускага культурнага жыцьця. Так што ў пэўным сэнсе можна разглядаць гэтае вымушанае перабываньне як службовую выправу, як стаж і перайманьне досьведу. Дый кантакты нікуды не падзенуцца...
Горш з падтрымкай культуры, але з гэтым ніколі не было добра. Ні Грузія, ні Літва, ні Польшча не павінны несьці на сабе цяжар фінансавай падтрымкі беларускай культуры, яе разьвіцьця. Падаткаплатнікам гэтых краін складана зразумець, чаму трэба выдаткоўваць сродкі на беларускую кнігу; гэта, безумоўна, павінна быць у інтарэсе беларускай дзяржавы. Я думаю, што ў нашай сытуацыі адказнасьць за гэта павінен узяць на сябе беларускі бізнэс: калі ён зацікаўлены ў тым, каб у новай Беларусі была ўстойлівая дэмакратычная сыстэма, каб Беларусь у культурным сэнсе не загінула і не расьцерушылася па сьвеце, то — хто, калі ня мы?
— Беларуская эміграцыя пасьля Другой сусьветнай вайны захоўвала беларускасьць (беларускія нацыянальныя сымбалі, тарашкевіцу, сапраўдную гісторыю) падчас панаваньня савецкай улады. Ці можна казаць, што цяпер сытуацыя ў нечым падобная? Ці сучасныя сродкі камунікацыі дазваляюць не праводзіць такія паралелі, бо інтэрнэт не забароніш (здаецца)...
— Культурнае жыцьцё беларускай эміграцыі пасьля Другой сусьветнай сапраўды ў значнай ступені захоўвала беларускасьць для беларусаў. Што праўда, у большасьці сваёй нашчадкі (унукі і праўнукі) тых беларусаў, як правіла, вырасталі ўжо цалкам інтэграванымі ў іншыя культуры, і гэта нармальна.
Пры гэтым трэба разумець, што ўсе нацыянальныя сьвяты, якія сьвяткаваліся беларусамі замежжа, культурніцкія акцыі, якія імі рабіліся, усё ж былі патрэбныя ў першую чаргу ім самім. Мы бачым, што беларускае грамадзтва, калі краіна атрымала незалежнасьць, практычна не зьвярталася да досьведу эміграцыі (маю на ўвазе менавіта да тых традыцый, якія эмігранты захоўвалі), а адкрывала іх унутры краіны, вынаходзіла нанава — з памяці старэйшых сваякоў, з этнаграфічных экспэдыцыяў і гэтак далей...
Але я ні ў якім разе не абясцэньваю дзейнасьць і высілкі прадстаўнікоў той хвалі эміграцыі. Акрамя ўласна правядзеньня культурных падзеяў, яны зрабілі шмат працы ў адвакатаванні Беларусі і беларускіх пытаньняў ва ўрадах тых краінаў, дзе яны жылі. Яны вучылі сьвет пісаць, што слушна не Byelorussian, а Belarusian, а таксама каб, напрыклад, побач з імёнамі беларускіх мастакоў было пазначана, што яны зь Беларусі, а не з Расеі (што часта практыкавалася). Ды што казаць, яны і цяпер шмат робяць для культуры ўнутры краіны, у тым ліку падтрымліваюць фінансава — як людзей, так і ініцыятывы. І мне здаецца гэта вельмі істотным, што яны ўсьведамляюць важнасьць таго, каб культурнае жыцьцё працягвалася ўнутры краіны і каб там былі людзі, якія будуць гэты агеньчык падтрымліваць.
Нягледзячы на ўсе сучасныя сродкі камунікацыі, якія сапраўды дазваляюць нам быць на сувязі і мець супольныя імпрэзы ў тым жа онлайне, рызыка таго, што вы абазначылі — «адарвацца», — ёсьць. Тыя, хто ўжо ўцягнуты ў культурніцкія супольнасьці, хто ведае пра фэстываль PRADMOVA або пра незалежныя выдавецтвы (якія цяпер пад пагрозай зьнікненьня), пра літаратурныя прэміі, пра імёны аўтараў, будуць шукаць і знаходзіць гэтую інфармацыю ў інтэрнэце і далучацца да гэтых падзей. А што з тымі школьнікамі, якія ня ўключаныя ў сучасныя незалежныя культурніцкія асяродкі? Для іх застанецца БРСМ і тое, што можна рабіць у ягоных межах, у межах згаданага вышэй рэестру. І баюся, што, сутыкнуўшыся з сурагатам, які прапануе яму дзяржава, школьнік можа расчаравацца ў беларускай культуры. Як многія з нас расчароўваліся, чытаючы некаторыя творы са школьнай праграмы, складзенай непрадумана і безь любові да літаратуры.
— Вынікам «выезду» беларускай культуры за мяжу становіцца і тое, што беларуская культура і літаратура становяцца больш інтэграванымі ў сусьветную культурную прастору. Больш перакладаў, больш супольных акцыяў. Наколькі гэта важна? Ці ўсё ж важней дайсьці да масавага беларускага чытача?
— Пераклады вельмі важныя, бо яны даюць магчымасьць сьвету лепш зразумець Беларусь. З другога боку, мы бачым, што, хоць беларуская літаратура дастаткова някепска перакладалася на ўкраінскую мову (і наадварот), паміж нашымі краінамі адкрылася цэлая прорва неразуменьня. Званочкі такога неразуменьня былі і раней, але сёньня ў кантэксьце ўсіх гэтых дыскусій наконт «ракетаў з тэрыторыі Беларусі» добра відаць, што Ўкраіна мала разумее Беларусь. І ладна, калі б гэта быў так званы «просты чалавек», але мы да болю спрачаемся, крыўдзімся і сварымся з нашымі сябрамі — літаратарамі, інтэлектуаламі... Зразумела, боль, шок, афэкт, але застаюцца розныя «але».
У гэтым сэнсе я лічу, што пераклады важныя, але яны не абавязкова вырашаюць праблемы. На мой погляд, важней дайсьці да масавага беларускага чытача, а мы да яго, трэба сказаць, прарываемся ўжо ня першае дзесяцігодзьдзе, бо дзяржава і да 2020 году рабіла ўсё, каб неляяльным пісьменьнікам адсекчы доступ да аўдыторыі: у школу ці ўнівэрсытэт — як на сапраўды рэжымны аб’ект — можна было трапіць па ўзгадненьні з чаргінцоўскім саюзам. Даходзілі да чытача дзякуючы пераважна ініцыятыўным людзям «на месцах» — вось выкладчык унівэрсытэту ўзяў на сябе адказнасьць запрасіць беларускага пісьменьніка, вось бібліятэка пусьціла з прэзэнтацыяй, кнігарня ўзяла кнігі на распаўсюд (ідэоляг адмовіў, але ёсьць пралаз — «здаць у букініст»)... Сёньня і гэтыя сьцежачкі перакрылі.
— Чаму ўлада пасьля 2020-га асабліва актыўна пачала змагацца з усім беларускім? Яны закрываюць тыя структуры, якія існавалі дзесяцігодзьдзямі. Гэта змаганьне зь неляяльнасьцю ці змаганьне ўласна зь беларускасьцю? Ляяльная, сэрвільная беларускасьць ім жа яшчэ патрэбная — ці ўжо не?
— У іншых краінах (дэмакратычных або не) дзеячы культуры могуць выступаць супраць улады, але нацыянальная культура, як правіла, выносіцца за дужкі супрацьстаяньня. У Польшчы, дзе грамадзтва цяпер таксама моцна падзеленае, месца Міцкевіча або Мілаша ў польскай культуры ня ставіцца пад пытаньне. У Расеі тыя, хто выступае супраць вайны і Пуціна, і тыя, хто падтрымлівае «русский мир», не спрачаюцца адносна Пушкіна і Бродзкага. У Беларусі Лукашэнка паставіў не на нацыянальную культуру, а на савецкасьць (відаць, уласныя комплексы дыктавалі такія прыярытэты). Часам у мяне ўражаньне, што рэжыму беларускасьць патрэбная была толькі ў якасьці аднаго з аргумэнтаў у бясконцых інтэграцыйных целарухах. Магчыма, і цяпер яе будуць трымаць у рамках БРСМу — Дзень вышыванкі, Дзень беларускай мовы, усё этнаграфічнае, чырвона-зялёнае і строга паводле рэестру.
З другога боку — Год гістарычнай памяці. А дакладней — год перапісваньня гісторыі. Галоўны ідэалягічны канструкт рэжыму — Другая сусьветная, дакладней, паводле беларускіх ідэолягаў, Вялікая айчынная вайна. Гісторыя — гэта толькі наш наратыў пра тое, што было. Мы ведаем толькі тое, што нам расказваюць, як раскажуць, так мы і будзем гэта «ведаць». Ну, калі ня мы, то вучні беларускіх школаў. Таму вельмі важна ня даць новай вэрсіі гісторыі пусьціць карані, стаць часткай сьветапогляду. Трэба перамагчы раней.
— Як вы маглі б як старшыня Беларускага ПЭНу пракамэнтаваць наданьне расейскамоўнаму міліцэйскаму пісьменьніку Чаргінцу званьня народнага пісьменьніка?
— Сымбалічна, што гэта першы ўганараваны рэжымам пісьменьнік, і, мяркуючы па ўсім, званьне ён атрымаў не за літаратуру, а за выслугу і ляяльнасьць. Радасна, што «ў іх» не знайшлося годных. Сумна, што так завяршаецца гісторыя «народных»... А наогул я хацела б, каб у Беларусі будучыні не было прыдворных трубадураў, каб улады не выдавалі званьне «народных». Хай пісьменьнікаў выбіраюць людзі, купляючы іх кнігі, а таксама экспэртныя журы, даючы ім літаратурныя прэміі.
— Падчас вайны ці не ўзьнікаюць у вас пэсымістычныя думкі наконт таго, што культура і літаратура ня выканалі сваёй задачы — бо людзі па-ранейшаму ваююць? А ўвогуле ці можа літаратура зьмяніць людзей — хаця б так, каб яны не жадалі пайсьці кагосьці забіваць?
— Пасьля пачатку вайны ўзьнікае шмат пэсымістычных думак... Але трэба трымаць сябе ў руках. Войны былі заўжды, як і літаратура. Часта людзі ідуць забіваць, будучы перакананымі, што робяць сьвятую справу. Ідэалёгія і прапаганда для мяне стаяць побач з дэструктыўнымі сэктамі. Ідэолягаў і прапагандыстаў у гэтым сэнсе трэба судзіць гэтаксама, як дыктатараў і ваенных злачынцаў. У жніўні 2020-га, калі мы даведваліся пра катаваньні на Акрэсьціна, я не магла зразумець, як гэта можа адбывацца, калі пра гэта напісана столькі кніг. Але я лічу, што трэба рабіць далей сваю справу і, акрамя добрай літаратуры, неабходнай для выхаваньня паўнавартаснай асобы, трэба разьвіваць крытычнае мысьленьне, пачуцьцё ўласнай годнасьці і павагу да правоў чалавека.
