Лінкі ўнівэрсальнага доступу

Літаратура з турмы. Алесь Бяляцкі: «У мяне як у назьве рамана Аляксандра Дзюмы „Десять лет спустя“»


15 лістапада, у міжнародны Дзень пісьменьнікаў у зьняволеньні, Радыё Свабода і Беларускі ПЭН-цэнтар абвесьцяць ляўрэатаў прэміі імя Францішка Аляхновіча. Сёньня мы друкуем новы партрэт літаратара, які працягвае творчасьць за кратамі.

Літаратуразнаўца, эсэіст, праваабаронца

Алесь Бяляцкі нарадзіўся 25 верасьня 1962 году. Вышэйшую адукацыю атрымаў у Гомельскім унівэрсытэце.

У 1986–1988 гадах — адзін з заснавальнікаў і старшыня Таварыства маладых літаратараў «Тутэйшыя» — літаратурнага аб’яднаньня, удзельнікі якога ініцыявалі масавае шэсьце 30 кастрычніка 1988 году, у дзень памяці продкаў «Дзяды». Мірную акцыю жорстка разагналі ўлады з выкарыстаньнем дубінак і сьлезацечнага газу, Алеся Бяляцкага затрымалі і аштрафавалі.

З 1989 да 1998 году працаваў дырэктарам Літаратурнага музэю Максіма Багдановіча.

«Усю першую палову 89-га я дарабляў кандыдацкую і праседзеў у сакратарыяце Мартыралёгу ў будынку Саюзу пісьменьнікаў на Фрунзэ, 5. Пісьменьнікі вылучылі асобны пакойчык на першым паверсе, куды я хадзіў штодзень, як на працу, прымаў заявы суполак, зьвязваў аднадумцаў з розных рэгіёнаў паміж сабой. Я чаргаваўся з Алесем Емяльянавым... Віктар і Вінцук паглыбіліся ў каардынацыю і структураваньне Мартыралёгу, структуры якога расьлі па Беларусі як грыбы. Вінцук працаваў над праграмнымі дакумэнтамі, Віктар кантактаваў з працоўным рухам, Алесь рабіў першыя бюлетэні Мартыралёгу. Мы вымушана спынілі разьвіцьцё сеткі моладзевых нефармальных арганізацый і ўсе свае сілы, час і энэргію ўклалі ў Мартыралёг».

У красавіку 1996 году Алесь Бяляцкі заснаваў праваабарончую арганізацыю «Вясна-96», якая з 1998 году мае назву «Праваабарончы цэнтар «Вясна».

4 жніўня 2011 году Алесь Бяляцкі быў арыштаваны за праваабарончую дзейнасьць. 24 кастрычніка 2011 году асуджаны на 4,5 года калёніі ўзмоцненага рэжыму, вызвалены 21 чэрвеня 2014 году.

Алесь Бяляцкі — аўтар кніг «Літаратура і нацыя» (1991), «Прабежкі па беразе Жэнэўскага возера» (2006), «Асьвечаныя беларушчынай» (2013), «Іртутнае срэбра жыцьця» (2014), «Халоднае крыло радзімы» (2014), «Бой з сабой» (2016), «Турэмныя сшыткі» (2018).

Пяць з гэтых кніг напісаныя за кратамі.

Уганараваны прэміямі за грамадзкую дзейнасьць: імя Пэра Ангера (2006), імя Андрэя Сахарава (2006), «Homo Homini», якую ўручыў Вацлаў Гавэл (2006), Дзярждэпартамэнту ЗША (2012), Леха Валэнсы (2012), імя Пэтры Кэлі ў знак прызнаньня дзейнасьці ў адстойваньні правоў чалавека ў Беларусі (2012), Вацлава Гавэла ад ПАСЭ (2013), «За правы чалавека і вяршэнства закону» (2019), «За годны лад жыцьця» (2020).

Пяць разоў быў вылучаны на Нобэлеўскую прэмію міру.

Узнагароджаны літаратурнымі прэміямі: прэмія Нарвэскага саюзу пісьменьнікаў «За свабоду слова» (2011), прэмія імя Францішка Аляхновіча за кнігу «Іртутнае срэбра жыцьця. Пралог: нататкі праваабаронцы» (2014).

14 ліпеня 2021 году Алеся Бяляцкага затрымалі. Яго зьвінавацілі паводле ч. 1 і 2 арт. 342 (арганізацыя і фінансаваньне групавых дзеяньняў, якія груба парушаюць грамадзкі парадак) і ч. 2 арт. 243 Крымінальнага кодэксу (ухіленьне ад выплаты падаткаў).

15 ліпеня 2021 году прызнаны палітвязьнем.

У лістах з турмы зьняволены літаратар і праваабаронца дасылае ўспаміны пра сваю працу ў Літаратурным музэі Максіма Багдановіча ў 1989–1998 гадах.

«Улетку 1991 году мы вазілі выставу Максіма Багдановіча ў вёску Вязьзе. Гэта вёска ў Асіповіцкім раёне — памятная мясьціна для сям’і Багдановічаў. Тут лесьніком служыў швагер Максімавай маці — Марыі Апанасаўны. Летам 1895 году яна з сынамі Вадзімам, Львом і Максімам на некалькі месяцаў прыехала з Горадні ў Вязьзе. У даволі вялікім доме лесьніка ўсім хапала месца. Гаспадарка была вялікая — каровы, сьвіньні, коні і птушкі. Дзеці спазнавалі беларускую прыроду, гулялі зь вясковымі хлопцамі і хутка пераймалі іх беларускую мову. Бацька Максіма, Адам Багдановіч, быў вялікім прыхільнікам і энтузіястам беларускага слова, любіў беларускія народныя песьні, казкі, паданьні, з маленства ведаў беларускую мову. Але ўдома з маці Максіма яны размаўлялі па-расейску — прамы вынік русыфікатарскай палітыкі ў Расейскай імпэрыі. Захавалася кранальная перапіска паміж Адамам і Марыяй Багдановічамі.

Дзіва, але на пачатак 90-х захаваўся і дом лесьніка ў Вязьзі, перабудаваны, падлатаны, але зруб быў цэлы і пакрыты шыфэрам. У нашых плянах было адбудаваць тую сядзібу і зрабіць там экспазыцыю, прысьвечаную сямʼі Багдановічаў, а таксама паказаць быт лесьніка, што служыў у Радзівілаў. У Радзівілаў у Мікалаеўшчыне ў той самы час такім самым лесьніком служыў бацька Якуба Коласа Мікалай Міцкевіч. Але сваякі Багдановічаў Секяржыцкія паходзілі не зь сялянаў, як Міцкевічы, а са зьбяднелай шляхты, былі інтэлігентныя і адукаваныя. Іншая атмасфэра, інтарэсы былі ў гэтай сямʼі. Марыя Багдановіч падчас жыцьця ў Вязьзі лячыла вясковых дзяцей, хоць і не была доктаркай, але давала тыя лекі, пры якія сама ведала. Секяржыцкія жылі са свайго мазаля і розуму.

Мы хацелі перадаць атмасфэру вялікага каханьня ў сямʼі Багдановічаў, у якой праходзіла маленства Максіма.

На жаль, адбудаваць дом і стварыць у ім філію музэю ў Вязьзі нам не ўдалося».

Агулам, калегі Алеся Бяляцкага кажуць, што весткі ад яго з турмы — вялікая рэдкасьць. У адным з апошніх лістоў калегам праваабаронца напісаў:

«Навінаў мала, бо дні цякуць аднастайна ад ранішняй праверкі да вячэрняй, ад пад’ёму да адбою, ад сьняданку да абеда, ад абеда да вячэры. Як бы нічога не адбываецца, але ўсё і не апішаш. Увогуле, у мяне як у назьве рамана Аляксандра Дзюмы „Десять лет спустя“».

Пра прэмію імя Аляхновіча

Прэмія імя Аляхновіча заснаваная ў 2013 годзе Беларускім ПЭН-цэнтрам сумесна з Радыё Свабода. Яе прысьвяцілі драматургу і рэжысэру Францішку Аляхновічу (1883–1944), аўтару кнігі «Ў капцюрох ГПУ».

У розныя гады прэміяй імя Францішка Аляхновіча былі ўганараваныя

  • 2013: Ігар Аліневіч
  • 2014: Алесь Бяляцкі, Зьміцер Дашкевіч, Фэлікс Пекер, Павал Севярынец, Аляксандар Фядута, Ірына Халіп
  • 2017: Мікола Дзядок, Зьміцер Дрозд, Андрэй Саньнікаў і Леанід Пятрэнка
  • 2018: Аляксандар Лапшын, Уладзімер Някляеў, Вольга Мікалайчык
  • 2019: Сяргей Скрабец, Алесь Пушкін

15 лістапада — Дзень пісьменьнікаў у зьняволеньні

15 лістапада Міжнародны ПЭН-клюб адзначае 33-ці штогадовы Дзень пісьменьнікаў у зьняволеньні — міжнародную дату ў падтрымку пісьменьнікаў і журналістаў, якія зазнаюць перасьлед у выніку ажыцьцяўленьня свайго права на свабоду выказваньня.

Штогод нацыянальныя ПЭН-цэнтры і іх сябры па ўсім сьвеце адзначаюць гэты дзень, каб падвысіць інфармаванасьць насельніцтва аб несправядлівым зьняволеньні і іншых формах агрэсіі ў дачыненьні да пісьменьнікаў з розных краін, узгадваючы тых, хто быў забіты, і выказваючы салідарнасьць са зьняволенымі і калегамі, якія знаходзяцца пад пагрозай.

Адзначаць гэты дзень пачаў у 1981 годзе камітэт «Пісьменьнікі ў зьняволеньні». Цяпер гэта важная дата для ўсяго Міжнароднага ПЭН-клюбу — у гэты дзень праводзяцца кампаніі ў абарону пісьменьнікаў у турме і ўшаноўваецца памяць іх загінулых калег. З 15 лістапада 2015 году ў сьвеце было забіта больш за 35 пісьменьнікаў.

Саліл Трыпаці, старшыня камітэту «Пісьменьнікі ў зьняволеньні», адзначае:

«Пісьменьнікі павінны мець права пісаць тое, што яны пішуць. Яны не павінны трапляць за гэта ў турмы. І ўсё ж цяпер ва ўсім сьвеце ў турмах сядзяць сотні пісьменьнікаў, і многія церпяць перасьлед і чуюць пагрозы, бо іх творы турбуюць кіраўнікоў дзяржаў, раздражняюць моцных і нэрвуюць урад. Пісьменьнікі — гэта сумленьне грамадзтва, яны павінны заставацца на свабодзе, бо іх месца не ў турме, а перад пішучымі машынкамі і кампутарамі ці за сталом зь пяром і паперай. У гэты дзень кожны год уся супольнасьць ПЭН-клюбаў аднагалосна пацьвярджае, што мы працягнем змагацца за свабоду ўсіх пісьменьнікаў, якім перашкаджаюць нармальна працаваць, дзе б яны ні жылі».

Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG