Сяргею Савельеву 31 год. Ён нарадзіўся і вырас у Менску. У 2013 годзе ён паехаў працаваць у Расею. Праз абвінавачаньне ў вырабе і распаўсюдзе наркотыкаў яго асудзілі на 9 гадоў турмы. Пакараньне ён адбываў у Саратаве. Паколькі Савельеў разьбіраўся ў тэхніцы, яму прапанавалі працу адміністратара камэраў відэаназіраньня. Некалькі гадоў ён зьбіраў відэа катаваньняў і гвалту над вязьнямі. Калі сёлета ў лютым ён выйшаў з турмы, то адразу ж перадаў гэтыя матэрыялы праваабарончай арганізацыі Gulagu. net.
Некалькі тыдняў таму Сяргею ўдалося ўцячы ў Францыю, дзе ён папрасіў палітычнага прыстанішча. У інтэрвію Свабодзе ён расказаў, як удалося захаваць запісы і як ён уцякаў зь Беларусі ад расейскіх сілавікоў.
«У Беларусі я адчуваў сябе ў адноснай бясьпецы, калі выехаў з Расеі»
Пасьля выхаду з турмы сёлета ў лютым Сяргей вярнуўся ў Беларусь. Ужо празь некалькі дзён ён пачаў супрацоўнічаць з праваабарочнай арганізацыяй Gulagu. net.
— У мяне ня было сумневаў у тым, што я хачу зрабіць. Таму я пачаў займацца гэтым практычна адразу. Я вызваліўся 2 лютага і, калі не памыляюся, ужо 8 лютага напісаў ім першы ліст. Пачынаючы з сакавіка, кіраўнік арганізацыі Ўладзімер Асечкін пачаў публікаваць на іх канале матэрыялы і відэадоказы, якія я ім адпраўляў. Усё гэта я рабіў зь Беларусі. Я адчуваў сябе там у адноснай бясьпецы, калі выехаў з Расеі. Зразумела, я выконваў усе меры бясьпекі. Я не афішаваў сваёй асобы, выступаў пад псэўданімамі, выходзіў у інтэрнэт ня з дому, а з кавярняў або іншых грамадзкіх месцаў. Зьмяняў адрасы і гэтак далей, але пачуцьцё трывожнасьці не пакідала мяне. Я цудоўна разумеў, што яны гэтага так не пакінуць, што яны будуць капаць і рана ці позна дакапаюцца і да мяне. Што ў выніку і сталася.
— Калі вы адчулі, што вас раскрылі і што вам штосьці пагражае?
— Апошнія два месяцы. Магчыма, гэта была параноя на фоне пастаяннага стрэсу. Магчыма, за мною і сапраўды ўжо тады было сачэньне. Як я пазьней даведаўся, яно сапраўды было. Ёсьць такая прымаўка: калі ў вас манія перасьледу, то гэта ня значыць, што за вамі ня сочаць. 24 верасьня ў мяне адбылася знакавая сустрэча з расейскімі спэцслужбамі ў аэрапорце Пулкава. Яны мне ўсё расказалі і паставілі мяне перад фактам, што «мы чыталі твае мэсэнджары і ведаем, зь якой пошты ты ўсё адпраўляў». І тэлефон мой, відаць, праслухоўваўся. Я пра гэта здагадваўся, бо разумеў, што беларускія і расейскія спэцслужбы — гэта, па сутнасьці, адна спэцслужба.
Я знаходзіўся ў Беларусі, а гэта беларускія IP-адрасы, беларускія тэлефоны, а сачылі за мной расейскія спэцслужбы. Беларускія спэцслужбы відавочна дапамагалі расейскім.
— Як вам удалося пазьбегчы арышту ў той дзень у Пулкаве? Яны ж маглі вас проста затрымаць.
— Так, маглі. На той момант я яшчэ не зьбіраўся пакідаць Расеі. Я ляцеў да сяброў у Новасібірск, і ў Пулкаве ў мяне проста была перасадка. Гэта быў унутраны рэйс па Расеі. Магчыма, гэта неяк дадало ім упэўненасьці, што калі я захачу ўцячы назад у Беларусь ці кудысьці яшчэ, то яны змогуць гэтаму перашкодзіць. Мне ўдалося запэўніць іх у поўнай гатоўнасьці да супрацы. Яны склалі нейкі пратакол, які дыскрэдытаваў мяне, Уладзімера Асечкіна, праект Gulagu. net, пра нейкія сьмешныя сумы грошай, пра тое, што гэта былі заказныя зьлівы. Проста глупствы. Хаця іх цяпер пашыраюць многія СМІ. Я так разумею, што ФСБ з задавальненьнем падзялілася дадзенымі гэтага пратаколу зь " лібэральнымі журналістамі«. Але ўсе цудоўна разумеюць, як пад ціскам узьнікаюць такія пратаколы. Але я мусіў іх пераканаць, што гатовы ісьці на супрацу. Мне трэба было, каб яны мяне адпусьцілі. І яны мяне адпусьцілі ў Новасібірск. А ўжо адтуль у Беларусь я дабіраўся сродкамі, якія не адсочваюцца: маршруткі, спадарожныя машыны і г. д.
— І ўжо зь Беларусі вы ўцяклі за мяжу?
— Так. За адзін дзень сабраў рэчы і вылецеў.
— Вы ведаеце, што цяпер адбываецца ў Беларусі. Вас не хвалявала, што вы можаце стаць лёгкай здабычай для беларускіх сілавікоў?
— Менавіта таму ў мяне ня было часу, каб доўга думаць. Я разумеў, што адзін званок — і да мяне прыедуць. А будзе гэта ФСБ ці КДБ — няма ніякай розьніцы. Я хутка паехаў у аэрапорт і квіток купляў ужо там, каб ня даць ім часу. Практычна ў апошні момант, калі пачалася рэгістрацыя на рэйс. Удалося.
— Колькі заняло часу падарожжа ў Францыю?
— Сама дарога заняла недзе тры тыдні. Гэта было няпроста. Спачатку трэба было пакінуць тэрыторыю Расеі шляхамі, якія не адсочваюцца. Зразумела, што ані чыгунка, ані самалёт мне не падыходзілі. Я цудоўна разумеў, што спэцслужбы назіраюць за мною і паспрабуюць перашкодзіць перасячы мяжу. Я дабраўся да Беларусі, літаральна за дзень сабраў рэчы і вылецеў з краіны. Шлях да Францыі праходзіў празь некалькі краінаў, але ў выніку ўсё атрымалася. Я тут, працэдура (атрыманьня палітычнага прыстанішча. — РС) ідзе, але гэта ня вельмі хуткі працэс. Усё ў парадку.
«Рашучасьць узьнікла сама сабою»
— У 2018 годзе вы пачалі працаваць адміністратарам камэраў відэаназіраньня ў турэмным шпіталі. Калі вы самі ўпершыню ўбачылі тое страшнае, што пазьней паказалі сьвету, і якой была вашая першая рэакцыя на гэта?
— Гэта быў шок. Але адразу ў мяне ня было думкі, што гэта трэба неяк апублікаваць. Ні для кога гэта не сакрэт, што ў турмах катуюць, б’юць, прыніжаюць, гвалцяць, забіваюць. Усе пра гэта ведаюць і шмат пра гэта гавораць, пішуць, абмяркоўваюць. Але без аргумэнтаў і доказнай базы гэтыя справы ніколі нікуды не прыводзілі.
— Ці папярэджвалі вас супрацоўнікі турмы, каб вы нікому ні слова пра гэта не казалі? Ці для іх гэта была норма?
— Гэта быў адзін з рабочых працэсаў. Пра іх не размаўляюць і не абмяркоўваюць. Уголас, прынамсі, ніхто ня кажа, як да гэтага ставіцца.
— А калі вы вырашылі ўсё гэта сабраць, каб вынесьці і перадаць камусьці?
— Апошнія два гады. Гэта была вялікая рызыка. Няпроста было на гэта пайсьці і зрабіць. І рабіць гэта так доўга. Калі ўвесь час баяцца, то з часам да страху прызвычайваесься і стамляесься ад яго. Гэтая рашучасьць узьнікла сама сабою.
— Як гэта магчыма тэхнічна? Вы вынесьлі 2 тэрабайты. Вам нехта дапамагаў?
— Турма — гэта такое месца, дзе можна ўсё захаваць у сакрэце толькі тады, калі нікому пра гэта не гаворыш. Ніхто ня ведаў пра мае пляны. З тэхнічнага боку гэта было няпроста, але ў мяне быў час, каб больш-менш разабрацца ў праграмным забесьпячэньні, як гэта працуе і як гэта лепш рабіць. З часам я знайшоў адносна бясьпечны для мяне спосаб.
«Пасьля такіх катаваньняў чалавек пагаджаецца на ўсё»
— Звычайна, калі сілавікі катуюць людзей, то стараюцца, каб не было ніякіх відэадоказаў. Па прыкладзе Беларусі мы бачылі, як для іх страшна, калі грамадзкасьць бачыць штосьці такое на відэа. Навошта было запісваць такія рэчы ў турме і захоўваць гэта?
— Прычынаў шэраг, проста так гэта ня робіцца. Гэта заўсёды робіцца па камандзе. І, як правіла, па камандзе больш высокіх кіраўнікоў. І часьцяком ім былі патрэбныя доказы таго, што гэтыя «спэцмерапрыемствы» праведзеныя і што загад выкананы. Таксама гэта магло рабіцца для ціску на пацярпелага: або ты супрацоўнічаеш, або пераяжджаеш у касту прыніжаных, маўляў, у нас ёсьць на цябе ўсё. Прымушаюць падпісваць нейкія паказаньні або даваць паказаньні супраць кагосьці іншага. Або самае банальнае — гэта вымаганьне, каб «адціснуць» бізнэс або кватэру. Гэта доўгатэрміновы шантаж. Таксама гэта інструмэнт вэрбаваньня. Такім чынам спэцслужбы фармуюць сваю агентурную сетку. Пасьля такіх катаваньняў чалавек пагаджаецца на ўсё.
— А ці кантактавалі вы з ахвярамі катаваньняў? Што яны самі пра гэта казалі?
— Зразумела, многіх зь іх я ведаў асабіста. Але гэта не абмяркоўваецца, мы пра гэта не размаўлялі. Яны ведалі, дзе я працую, чым займаюся, што я, хутчэй за ўсё, бачыў гэта ўсё.
— Вы расказвалі, што валі вас прымалі ў турме, то таксама моцна білі. А ці былі пасьля такія выпадкі? Ці ў сувязі з працай для вас было іншае стаўленьне?
— Калі я трапіў у Саратаў, то там гвалту супраць мяне ня было. Я сутыкаўся з катаваньнямі падчас затрыманьня і сьледзтва. Потым таксама было некалькі разавых момантаў. Але апошнія пяць гадоў такога са мною не было.
«Як толькі нехта адмовіцца выконваць загад зьверху, то зь ім зробяць тое самае»
— А якімі людзьмі былі супрацоўнікі турмы, якія білі людзей, па-за гэтымі сытуацыямі? Гэта звычайныя нармальныя людзі ці садысты? Бо тое, што мы бачылі, гэта як кадры, зьнятыя ў Галівудзе.
— Тым ня менш Галівуду да гэтага далёка. Зразумела, я іх ведаў. Гэта самыя розныя людзі. Сказаць, што яны ўсе пагалоўна садысты і вычварэнцы, нельга.
— Што, на вашу думку, трэба зрабіць з чалавека, каб ён сябе так паводзіў?
— На кожнага знойдзецца свой рычаг уплыву. Гэта ня людзі, якім зь першага дня прапанавалі катаваць людзей узамен за ежу і добрую вопратку, і яны пагадзіліся. Не, усё гэта фармуецца вельмі паступова. Спачатку чалавек выканаў адно невялікае заданьне, затым яшчэ і яшчэ, і ён ужо абавязаны зь імі супрацоўнічаць, з апэратыўнікамі, з ФСБ і г. д. Ён ужо ня можа адмовіцца. Ён зайшоў у гэтае кола — магчыма, ад няведаньня, магчыма, ад прагнасьці або глупства, а выйсьці зь яго ўжо нельга. Кожны, хто гэтым займаўся, ён цудоўна разумеў, што, як толькі ён адмовіцца выконваць загад зьверху, то зь ім зробяць тое самае. Тыя ж людзі, зь якімі ён яшчэ ўчора сядзеў за адным сталом, піў гарбату, прыйдуць па яго і пацягнуць у катавальню толькі таму, што ён адмовіўся катаваць кагосьці іншага.
— У лютым вы выйшлі з турмы і прыехалі ў Беларусь. Чаму ў вас узьнікла думка перадаць усё гэта Gulagu. net? Вы ж напэўна разумелі, што вас могуць імгненна выявіць.
— Калі я вызваліўся, то не сумняваўся, варта гэта рабіць ці не. Хаця цяпер я разумею, што мне трэба было больш часу, каб разабрацца ў сытуацыі. Магчыма, я мог лепш арганізаваць сабе бясьпеку. Я правёў у турме больш за 7 гадоў і толкам не разьбіраўся ў сучасных тэхналёгіях, тэхнічным разьвіцьці. Бо многія рэсурсы ўжо дазваляюць заставацца незаўважаным. Але я пра гэта практычна нічога ня ведаў. Правёўшы шмат гадоў у турме, я цудоўна разумеў, што такое расейскія праваабарончыя арганізацыі, Сьледчы камітэт, Грамадзкія назіральныя камісіі. Што яны ўсе зьвязаныя і пакрываюць адзін аднаго. Адна праваабаронца выказвалася пра мяне і сказала, што многія ў Расеі не задаволены маімі дзеяньнямі не таму, што я адкрыў гэта сьвету, а таму, што я ў першую чаргу не прыйшоў да расейскіх праваабаронцаў, у Сьледчы камітэт, пракуратуру па наглядзе. І вось калі б мне там адмовілі, то я меў бы маральнае права апублікаваць гэтыя дадзеныя так, як хачу.
Але я цудоўна ведаю, як усё гэта працуе, і разумею, што адзін мой паход у адну з гэтых арганізацый хутчэй за ўсё скончыўся б для мяне ў ФСБ, і гэта быў бы апошні паход. Але я гатовы даць усе паказаньні расейскім прадстаўнікам у Францыі або дыстанцыйна. Што тычыцца Gulagu. net. Я шмат што чуў пра іх, што яны абсалютна не залежаць ад сілавікоў. Цягам многіх гадоў яны расказваюць праўду і пра карупцыю, і катаваньні, і пра ўсю створаную сілавікамі структуру.
«Ня думаю, што сытуацыя ў беларускіх турмах — гэта нейкае выключэньне»
— Вы 7 гадоў не былі ў Беларусі. Як яна зьмянілася і што вас уразіла?
— Я тут не магу гаварыць аб’ектыўна, бо, як вы слушна зазначылі, я доўга адсутнічаў і быў у месцах, якія санаторыем не назавеш. Таму, калі я апынуўся на свабодзе, то я быў проста рады быць на свабодзе. Палітычная сытуацыя, усе гэтыя працэсы, якія адбываліся, яны прайшлі міма, бо ў лютым і летам пратэстаў ужо не было. Усё было задушана. Але я размаўляў са знаёмымі, я чуў пра тое, што адбывалася. Гэта былі страшныя рэчы. Шмат маіх знаёмых пацярпелі падчас гэтых падзеяў.
— Ці могуць быць падобныя відэа дзесьці ў беларускіх турмах?
— Ня думаю, што гэта нейкае выключэньне. Уся гэтая так званая папраўчая сыстэма, што ў Расеі, што ў Беларусі, фармавалася ў адзін і той жа час. Лёгка правесьці паралель і зразумець, што калі ўсё гэта дасюль працуе ў Расеі, то зь вялікай доляй верагоднасьці можна сьцьвярджаць, што тое самае адбываецца і ў Беларусі.
— Што, на вашу думку, можа гэта зьмяніць?
— Як мінімум паўнавартасная і вельмі глыбокая рэформа ўсёй сыстэмы. Павінен быць выразны падзел папраўчай сыстэмы, сыстэмы выкананьня пакараньня — і сілавікоў і сьледчых органаў. Гэта павінны быць не зьвязаныя паміж сабою інстытуты. У Расеі мяжа паміж імі фактычна сьцёртая. Звальненьні — так. Рэформы — так. Абавязкова павінен быць грамадзкі кантроль. Сыстэма збудаваная так, што праваабаронцам не даюць гэтым займацца.
