Вярхоўны суд Беларусі стаў на бок кампазытара са Смаргоняў Тэймура Пагасьяна, пацьвердзіўшы ягонае аўтарства песьні «Беларусачка», якое прыпісаў сабе астравецкі паэт-прадпрымальнік Ёсіф Раўдановіч. Апошні пад ціскам судовых выканаўцаў кампэнсаваў судовыя выдаткі, але адмаўляецца прызнаваць інтэлектуальную ўласнасьць былога калегі.
Песьню бяз згадкі аўтара музыкі працягваюць выконваць у Беларусі і Літве, у тым ліку экс-вакаліст «Песьняроў» Анатоль Кашапараў і саліст шансон-гурту «Купэ» Ільля Ваткінас (творчае імя Ілья Ваткін). У Вільні выйшла некалькі кампакт-дыскаў, дзе згадка пра кампазытара або адсутнічае, або аўтарства належыць іншым. 30 ліпеня адвакаты Пагасьяна накіравалі пазоў на кампэнсацыю маральнай шкоды.
«Беларусачка» — гэта песьня на расейскай мове, якая ня мае дачыненьня да аднайменнага гіту 1960-х, які спачатку выконваў Данчык, а пазьней уключылі ў свой рэпэртуар «Песьняры» (верш Алеся Ставера, музыка Юрыя Семянякі).
Саюз самадзейных аўтараў
Тэймуру Пагасьяну 57 гадоў, у яго інваліднасьць ІІ групы зь дзяцінства. Як наступства поліяміэліту мае праблемы з хрыбетнікам і нагамі, перасоўваецца з кіёчкам на невялікую адлегласьць. Атрымаў вышэйшую музычную адукацыю ў Азэрбайджанскай дзяржаўнай кансэрваторыі, у 1990 годзе праз абвастрэньне этнічнага канфлікту ў Нагорным Карабаху зьехаў у Беларусь. Ад таго часу жыве ў Смаргонях, выкладае у дзіцячай музычнай школе гітару і кантрабас, удзельнік ансамбля Subito.
Ягоная жонка Ірына Фрэнкель, гераіня кнігі «Жыцьцё пасьля раку» сэрыі «Бібліятэкі Свабоды», — арганізатарка групы псыхалягічнай падтрымкі анкалягічных пацыентаў у сваім горадзе, актыўна дапамагала мужу ў судовым працэсе.
Тэймур асвоіў гуказапісвальную апаратуру, займаецца аранжыроўкай і піша музыку. Яшчэ па студэнцтве ўдзельнічаў у розных гуртах на радзіме, пасьля пераезду граў у смаргонскім рэстаране «Арыён», разам зь Сяргеем Функам і Тацянай Мікуліч абʼезьдзілі ўвесь рэгіён — Смаргоні, Ашмяны, Астравец, Ліда. Частку грошай пералічвалі на патрэбы сацыяльна-пэдагагічных цэнтраў і дзіцячых дамоў.
Неяк Сяргей Функ пазнаёміўся зь Ёсіфам Раўдановічам, вядомым у Астраўцы прадпрымальнікам. Аматары шансону хутка знайшлі агульную мову, смаргонец расказаў пра супрацу са здольным мелядыстам. Калега зацікавіўся: сумна займацца адным гандлем, хочацца творчасьці — канцэртаў, дыскаў, гіт-парадаў. Дамовіліся, што той накідае вершаваных чарнавікоў, а Функ угаворыць сябра паглядзець, ці нешта атрымаецца. Пагасьян пагадзіўся і за тыдзень падрыхтаваў дзьве песьні.
Неўзабаве Раўдановіч прыехаў знаёміцца — з амбітнымі плянамі супрацы. Прызнаўся, што плаціць ня зможа, але бярэ на сябе пошук выканаўцаў і прамоўшн. Цягам 2010–2014 гадоў былі напісаныя 23 песьні, акурат на два альбомы.
«З тэкстамі даводзілася шмат працаваць — мякка кажучы, далёкія ад дасканаласьці, — расказвае Тэймур Пагасьян. — Аднойчы сярод „пісаніны“, як ён сам называў свае вершы, папалася „Беларусачка“. Удалая ідэя, падшліфаваць — і будзе самае тое. Я зрабіў, Ёсіфу спадабалася, пачаў шукаць выканаўцаў. Пакуль жа сьпяваў я. Прэзэнтавалі ў нашай музычнай школе, былі іншыя выступы. Нас добра прымалі, шлі творчым тандэмам».
У 2011 годзе Ёсіф Раўдановіч зарэгістраваў «Беларусачку» як сумесны твор у Нацыянальным цэнтры інтэлектуальнай уласнасьці. Супраца пачала даваць плён.
«Беларусачка» для экс-песьняра
У 2014-м астравецкі песеньнік выйшаў на патэнцыйнага выканаўцу — гэта самы вядомы ў краінах Балтыі сьпявак шансону Ільля Ваткін. Паказаў яму некалькі напрацовак з Пагасьянам. Віленскага артыста ўзрушыла песьня «Сьцюжа» — пазьней яна за два тыдні ўзьляцела на вяршыню гіт-параду на «Русском радио Балтии». І таксама папрасіў арганізаваць сустрэчу з мэлядыстам.
«Сустрэліся ў Астраўцы ў Раўдановіча, — расказвае Пагасьян. — Ваткін досыць высока ацаніў нашыя рэчы, сказаў, што ў ягоным выкананьні яны будуць мець несумненны посьпех, бо ўжо ёсьць свая сталая аўдыторыя. Адпаведна, цалкам рэальна паставіць супрацу на камэрцыйныя рэйкі. Ну што ж, вельмі добра. Мінаў час, я ўсё чакаў, калі нешта зрушыцца. Але раз маўчыць, значыць, не атрымалася, занадта завышаныя спадзяваньні».
А ў апошнія дні 2017 году Ірына Фрэнкель, жонка Тэймура Пагасьяна, шчоўкаючы кнопкі тэлеканалаў, аж выпусьціла з рук пульт, пачуўшы «Беларусачку» ў выкананьні экс-песьняра Анатоля Кашапарава.
«Пераднавагодні канцэрт на СТВ, стаіць ва ўсёй красе Кашапараў, — сьмяецца Ірына Фрэнкель, адна з галоўных сьведак у судовых спрэчках. — Мы ў інтэрнэт: аказалася, на базе прадусарскага цэнтру Ваткіна ў Вільні ён адкрыў культурны цэнтар „Песьняроў“. І канцэртуе, сьпявае „нічыйныя“ песьні. Песьняроўскія не рызыкуе, бо баіцца, усё ж 20 гадоў пражыў у Амэрыцы, ведае, чым пагражае. А тут Ваткін дазволіў — бяры, ніхто не прэтэндуе».
Пазьней высьветлілася, што ў 2014 годзе Ёсіф Раўдановіч перарэгістраваў у Нацыянальным цэнтры інтэлектуальнай уласнасьці «Беларусачку» на сябе — ад таго часу мог аднаасобна распараджацца творам і здабываць дывідэнды. А вось першаму суаўтару паведаміць забыўся.
«Ледзь дачакаліся 3 студзеня, каб затэлефанаваць у цэнтар і высьветліць, што адбываецца, — кажа Пагасьян. — Як так здарылася, ніхто ўцямна патлумачыць ня змог. Адзінае, параілі зрабіць сваю рэгістрацыю, каб „распачаць канфлікт“ і з гэтым пайсьці ў суд. На наступны дзень я ўзяў нашы сумесныя 23 песьні і паехаў у Менск. Усе зарэгістраваў, акрамя „Беларусачкі“, яна ўжо была за Раўдановічам. З гэтага, уласна кажучы, і пачалося наша змаганьне».
Дыскваліфікацыя кампазытара
З дазволу новага праваўладальніка песьня ў выкананьні Ільлі Ваткіна загучала на кампакт-дысках і ў эфіры радыёстанцый, са сцэны «Славянскага базару» і нават у рамках патрыятычнага конкурсу «Салдаты Айчыны». У аўтарах значацца Раўдановіч і Ваткін, згадкі пра Пагасьяна адсутнічаюць.
Пацярпелы кампазытар зьвярнуўся па юрыдычную дапамогу ў Офіс па правах людзей з інваліднасьцю — праваабаронцы арганізацыі ўжо мелі пэўны досьвед аспрэчваньня аўтарскага права. Аднак спробы дасудовага замірэньня плёну ня мелі: Раўдановіч сказаў, што ўсе песьні ягоныя, нічога Пагасьян не дабʼецца. Давялося падаваць пазоў у судовую калегію ў справах інтэлектуальнай уласнасьці Вярхоўнагу суду: без матэрыяльных прэтэнзій, толькі дзеля прызнаньня аўтарства кампазытара.
«Наш суд, мабыць, першы ў частцы прызнаньня аўтарства музыкі, — гаворыць Ірына Фрэнкель. — Так, быў Алег Молчан, які не пагадзіўся на аранжыроўку і распаўсюд песьняроўскай „Малітвы“, а тут гаворка менавіта аб прэтэнзіях кампазытара. Валодзя Пугач з J:Морс яшчэ і юрыст, спэцыяліст у аўтарскім і сумежным праве, дык нам адразу сказаў: даказаць вельмі складана, калі ня будзе неаспрэчных фактаў».
Тэймур Пагасьян захаваў усе рукапісныя матэрыялы песеньніка і кампутарныя файлы з датамі аранжыровак. Гэта дапамагло ў судзе: не маглі песьні, запісаныя яшчэ да знаёмства з Ваткіным, раптам перайсьці да іншага аўтара. Апанэнты сьцьвярджалі, што «нічога ня скралі», а значыць, «нікому ня вінныя».
«Паводзілі сябе нахабна, Тэймура проста прыніжалі, — працягвае Ірына Фрэнкель. — Судзьдзя запытаў Раўдановіча: „Калі Ваткін, як вы сьцьвярджаеце, напісаў песьню ў 2014-м, як атрымалася, што яна была зарэгістраваная трыма гадамі раней на Пагасьяна?“ Ён адказаў: „Мне было яго шкада як інваліда, вырашыў зрабіць падарунак“. Ваткін наогул кінуў: „Ды хто ты такі, калі не сябра Саюзу кампазытараў? Аматар!“ А потым падсумаваў: увесь гэты суд — задавальненьне асабістых амбіцый».
Крыўда паэта-песеньніка
Ёсіф Раўдановіч у размове з карэспандэнтам Свабоды абвінаваціў Тэймура Пагасьяна ў хлусьні: насамрэч гэта ён найграў яму «Беларусачку» на гітары, а той толькі паклаў «гукі на ноты». Адпаведна, аўтар музыкі зусім ня той чалавек, які «выдае сябе за вялікага кампазытара».
«Не люблю людзей, якія нават у Вярхоўным судзе глядзяць табе ў вочы і нахабна хлусяць, — эмацыйна рэагуе суразмоўца. — Так, была мая памылка: зарэгістраваў на яго па няведаньні. Я ня маю музычнай адукацыі і мне бяз розьніцы, хто кампазытар. А ён жа прасунуты, два дыплёмы, выдатна разумее, хто аўтар. Дык калі ты нармальны мужык, раскажы ў судзе, як было: я прыйшоў, найграў на гітары, а ты паклаў на клявішы і потым гаворыш, які ўвесь зь сябе таленавіты. Не выношу падману...»
Самадзейны паэт таксама дадае, што ні на які суд больш ня пойдзе, бо калі ў чым і вінаваты, дык толькі ў тым, што «прынёс славу Беларусі», — кажа Ёсіф Раўдановіч.
«У чым мая віна? Што напісаў песьню, прасунуў яе, і цяпер яна ўсхваляе Беларусь за кардонам? Амэрыка, Брытанія, Ізраіль, Прыбалтыка — усюды гучыць „Беларусачка“. Наш амбасадар у Літве выказаў за яе падзяку, пасьля чаго нават былі спробы наехаць на „Русское Радио Балтии“ — чаго гэта беларусы актывізаваліся? Я далёкі ад гэтага, адкуль мне было ведаць, паводле якіх крытэраў вызначаецца кампазытар? Гэта ўжо потым дасьведчаныя людзі патлумачылі, што да чаго...»
На закіды апанэнта Тэймур Пагасьян адказвае той жа манэтай: Ёсіф Раўдановіч ня граў яму на гітары будучых твораў, паколькі ў гэтай справе быў абазнаны яшчэ менш, чым у «пісаніне».
Судовае рашэньне без выкананьня
20 траўня судзьдзя судовай калегіі у справах інтэлектуальнай уласнасьці Вярхоўнага суду Віктар Коўшун абвясьціў: Тэймур Пагасьян прызнаны аўтарам музыкі да песьні «Беларусачка». Рашэньне набыло сілу бяз права абскарджваньня і апратэстоўваньня ў апэляцыйным парадку. Пазванага абавязалі сплаціць матэрыяльныя выдаткі — 20 базавых велічыняў дзяржаўнага збору (любы іншы суд — 3 базавыя, але ў гэтым выпадку альтэрнатывы няма).
«Для нас гэта вялікая сума — 510 рублёў, — гаворыць кампазытар, які перамог збольшага на паперы. — Прасіў, каб з улікам майго стану вызвалілі ад збору, але суд насустрач не пайшоў... Я ўсьцешаны, што справядлівасьць адноўленая. Праўда, у пастанове быў указаны 7-дзённы тэрмін для выкананьня патрабаваньняў, але амаль два месяцы не было ніякай рэакцыі. Давялося штурхаць судовых выканаўцаў. Толькі нядаўна атрымалі грошы, яны і пайшлі на аплату новага пазову».
Як удакладняе Тэймур Пагасьян, чарговы пазоў супраць Ёсіфа Раўдановіча вынікае зь першага — аб маральнай шкодзе. 20 базавых велічынь дзяржаве ўнесеныя, заява пададзеная 30 ліпеня. Прычына ў тым, што фактычна нічога не зьмянілася: песьня гучыць, дыскі прадаюцца. Калі паэт ня зробіць высноваў, наступным стане суд за незаконнае распаўсюджаньне музычнай прадукцыі — ужо з патрабаваньнем матэрыяльнай кампэнсацыі.
З агульных 23 песень, створаных у суаўтарстве з Раўдановічам, ён пазбавіўся аўтарства ў пяці, — запэўнівае Пагасьян.
«Акрамя „Беларусачкі“, гэта „Сьцюжа“, „Хто сказаў“, „Сон“, „Я любіў дзяўчат так многа“ (усе расейскамоўныя. — РС). Можа, ёсьць і іншыя, бо за заслонай адбываецца невядома што. Пасьпеў зрабіць у сеціве скрыншот вокладкі сынглу „Беларусачка“, дзе было маё прозьвішча. А потым фота дыска зьнікла і зьявілася ўжо бяз надпісу. Калі ў судзе Ваткіна запыталі, чаму адпачатку быў Пагасьян, ён адказаў: „Ды першае, што прыйшло ў галаву маім рэдактарам. Са столі!“».
Як кажа кампазытар, хацелася б правучыць выканаўцу і музычнага распаўсюдніка Ільлю Ваткіна, але дзеля гэтага трэба падаваць у суд іншай дзяржавы — Літоўскай Рэспублікі. А гэта ўжо іншы ўзровень выдаткаў і транспартных клопатаў. Тым ня меней такой магчымасьці ў пэрспэктыве не выключае.
