Уладзімер Казлоў — адна з найбольш яркіх асобаў расейскага літаратурнага і кінэматаграфічнага «андэрграўнду». Апошнімі гадамі ён зьняў у Расеі чатыры поўнамэтражныя мастацкія стужкі і дакумэнтальны фільм пра сыбірскі панк-рок 1980-х. Але шмат што ў ягонай прозе — пачынаючы зь першай кнігі «Гопнікі» — адбываецца ў Беларусі. У інтэрвію Радыё Свабода Казлоў расказвае пра магілёўскае дзяцінства, цэнзуру, «партызанскае» кіно, як успрымаюць Беларусь у Расеі, і чым гэта можа пагражаць беларусам.
— Некалі ў інтэрвію вас спыталі, ці ёсьць месца на Зямлі, куды б вы не хацелі вяртацца ніколі? І вы тады адказалі: «Месца плюс час. Горад Магілёў, школа нумар сямнаццаць, 11 студзеня 1984 году — першы навучальны дзень пасьля зімовых канікул. Наперадзе самая доўгая чвэрць, большая частка зімы і яшчэ шмат усялякага г...ўна». А чаму менавіта 1984? Я так разумею, вам тады было 12 гадоў. Што было найгоршым менавіта ў той час?
— Гэта для мяне былі найгоршыя гады ва ўсіх сэнсах. І ў сэнсе таго, што адбывалася навокал — так, я быў дзіцем і не да канца разумеў, што адбываецца з краінай, але цудоўна бачыў жыцьцё навокал. Як гэта моцна адрозьнівалася ад таго, у чым нас спрабавалі пераканаць настаўнікі, што казалі па тэлевізары і пісалі ў газэтах. Адначасова, 12 гадоў — гэта быў для мяне самы складаны ўзрост, калі ты ўсё ўспрымаеш цяжка і да ўсяго адчувальны.
— Дык 1984 выбраны з суседніх гадоў без алюзій на Оруэла?
— Не, не. Гэта чыста маё жыцьцё, маё ўспрыманьне рэальнасьці. Цяжка нават сказаць, чаму праз год было крыху інакш, але мне запомніўся 84-ы як самы нізкі пункт.
— А вы можаце даць канкрэтны прыклад, што вам тады кідалася ў вочы — ці нават ня ў вочы, а ў вушы, нос ці сонечнае спляценьне — калі гаворка пра розьніцу паміж тым, што тады было навокал, і тым, што казалася?
— Там даволі поўная карціна — паспрабую нейкія дэталі зь яе вылавіць. Сапраўды, там было ўспрыманьне рознымі органамі, ня толькі зрокам. Сьмярдзючыя школьныя прыбіральні, амаль такая самая сьмярдзючая школьная сталоўка. Выходзіш са школы, ідзеш па рабочым пасёлку, і большая частка людзей, якіх бачыш, гэта нейкія гопнікі, алкашы, зусім не падобныя да тых будаўнікоў камунізму, пра якіх кажуць настаўнікі. Настаўнікі на «палітынфармацыях» спрабуюць да нас нешта данесьці, бо ад іх гэтага патрабуюць, але ты чуеш, як яны размаўляюць міжсобку ў калідорах пра тое, дзе купіць каўбасы. І ты разумееш, што ім цікавая каўбаса, а не будаўніцтва камунізму.
— Я рэдка ў 80-я хадзіў па вашым пасёлку, але часта езьдзіў на аўтобусе ў вёску празь яго — нават з аўтобуса там уражваў пах ад жэлятынавага заводу.
— Так, гэта такі індустрыйны пояс, пэўна яго можна так назваць. Усе гэтыя вытворчасьці былі шкодныя — ніякіх стандартаў там не прытрымліваліся. Гэтыя горы касьцей, па якіх бегалі пацукі, можна было пабачыць проста з тралейбуса, і пах быў адпаведны.
Пра жамяру, людзей і літаратуру
— Некаторыя вашы творы, асабліва пра падлеткаў, ствараюць уражаньне, што там апісваецца жыцьцё ледзьве не жамяры, нейкіх інсэктаў. Там альбо апісаньне звонку, назіральнікам-энтамолягам, альбо нават знутры, ад імя пэрсанажа, у якога мадэлі паводзінаў як у камара ці прусака. Гэта пераважна творчы мэтад, агульны погляд на людзей ці ўвогуле памылковае ўражаньне?
— Гэта сумесь рознага. З аднаго боку, я ва ўсім гэтым жыў, я быў часткай гэтага і ў нечым паводзіў сябе як людзі побач. За некаторыя рэчы мне папросту сорамна. З другога боку, я пісаў пра гэта праз 15 і больш гадоў і на той момант ужо быў на нейкай дыстанцыі, якая мне дазволіла глядзець на гэта нібыта збоку. Тут магчыма сапраўды нейкая тонкая рыса паміж назіраньнямі за жамярой і аповедам чалавека, які некалі быў унутры гэтага ўсяго. Але якія б жахлівыя і агідныя рэчы ні рабілі мае пэрсанажы, мне хацелася бачыць у іх чалавечае.
— Але тут пытаньне нават не пра тое, што вашы пэрсанажы робяць. Калі сытуацыя апісваецца знутры, усе разважаньні толькі пра нейкія базавыя дзеяньні — дадатковых думак няма.
— Так, там няма ніякай рэфлексіі. Я абсалютна згодны. Мне здаецца, што ёсьць нейкая літаратурнасьць і нават няшчырасьць аўтараў, якія надзяляюць людзей няіснай рэфлексіяй. У жыцьці яна не настолькі пашыраная, як у літаратуры, дзе пісьменьнікі насычаюць ёй свае творы. Мне гэта ня блізка.
Рэч ня ў тым, што калі чалавек не рэфлексуе, дык ён ператвараецца ў істоту нейкага нізкага ўзроўню. Я проста лічу, што шмат людзей жывуць амаль без усялякай рэфлексіі, незалежна ад сытуацыі. Гэта ня толькі нешта тыповае для падлеткаў рабочага пасёлку сярэдзіны і канца 80-х. Можна пабачыць людзей, якія жывуць у сучасным спажывецкім грамадзтве вельмі мэханічна. Чалавек выходзіць раніцай з дому, сядае ў машыну, едзе на працу, робіць нешта даволі мэханічнае на працы, выходзіць з офісу, сядае ў машыну, едзе дадому, і ўсё гэта адбываецца амаль аўтаматычна.
Больш за тое — мне здаецца, што сучаснае інфармацыйнае асяродзьдзе спрыяе такой мэханістычнасьці. Людзям падкідваюць нагоды сьвяткаваць, тэмы, якімі цікавіцца. І ўсё гэта прывязана да спажывецтва — вось на 14 лютага ты павінен пайсьці купіць нешта каханай дзяўчыне і неяк адсьвяткаваць, вось прайшла «оскараўская» цырымонія, таму трэба паглядзець фільмы, якія атрымалі «Оскара».
«Беларускі і расейскі пісьменьнік»
— Ваш зборнік «Радзіма», які ў 2011 годзе выйшаў у перакладзе на беларускую, выдаўцы на 34mag. net анансавалі так: «Нам падалося цікавым сабраць у адным месцы ўсе апавяданьні Казлова, у якіх месцам дзеяньня выступае Беларусь — эпохі позьняга СССР або раньняга Лукашэнкі». Але калі чытаць апавяданьні пра той позьні СССР, дык дзеяньне магло адбывацца ў любым індустрыйным горадзе імпэрыі. Там ёсьць нейкія пазнавальныя знакі канкрэтна Магілёва, але няма бадай ніводнага знаку, чым БССР адрозьнівалася ад рэшты Савецкага Саюзу. Ці бачылі вы тады хоць нейкія такія адрозьненьні?
— Не. Тады я ўспрымаў сябе абсалютна грамадзянінам СССР. Нацыянальная беларуская культура з аднаго боку была здушаная палітыкай Масквы, а тая частка беларускай культуры, якая заставалася, насаджвалася бюракратычна. Гэта рабілася настолькі па-дурному і настолькі нецікава, што адштурхоўвала. Я ўпершыню сутыкнуўся зь людзьмі, якія ў штодзённым жыцьці гавораць па-беларуску, толькі калі пераехаў у Менск на пачатку 90-х.
Таму калі адкінуць тое, што людзі размаўлялі ў рознай ступені на трасянцы, дык Магілёў сярэдзіны 80-х, напэўна, мала адрозьніваўся ад іншых індустрыйных цэнтраў СССР такога самага памеру — ад нейкага Ліпецку ў Расеі ці Запарожжа ва Ўкраіне. Прынамсі цяпер мне здаецца, што гэта была вельмі падобная, вельмі гамагенная рэальнасьць, у значнай ступені сфармаваная савецкай палітыкай. Нават на спажывецкім узроўні — тыя самыя кнігі, магнітафоны, цацкі. Калі я пазьней размаўляў зь людзьмі, якія прачыталі мае кнігі пра той час, яны казалі: «Так, гэта падобна на тое, што было ў Расеі ці ва Ўкраіне». Але тады я гэтага параўнаць ня мог, бо рэдка выбіраўся за межы Магілёва.
Мой бацька працаваў на рамонтным заводзе, дзе ладзілі экскурсіі такога савецкага фармату — сядалі ў завадзкі аўтобус, начавалі ў намётах у лесе каля гораду, бо ў гасьцініцы трапіць было нерэальна. Такім вось чынам я паміж 11 і 14 гадамі пабываў у Ленінградзе, Маскве, Вільні. Ленінград быў яркім уражаньнем, але нельга сказаць, што я сапраўды ўспрыняў гэтую імпэрскую клясыцысцкую архітэктуру, Адзінае, што я адчуваў, — тут нейкае зусім іншае жыцьцё, адрознае ад таго, да якога я прызвычаіўся на рабочым пасёлку. Але нават самому сабе я ня мог гэтага сфармуляваць і патлумачыць.
А зь Вільні ў галаве засталося нешта зусім не зьвязанае з самім горадам. Мне было 11 гадоў, хлопцы тады калекцыянавалі розных салдацікаў, індзейцаў, каўбояў. Гэта было ў эпоху дэфіцыту — такія наборы ў Магілёве зьяўляліся вельмі рэдка. На чорным школьным рынку яны прадаваліся ў некалькі разоў даражэй, чым у краме. Калі мы прыехалі ў Вільню, большая частка людзей кінулася па крамах, і нехта купіў такіх салдацікаў. Тады я стаў прасіць тату: «Хадзем, пашукаем іх!» Яшчэ я калекцыянаваў мадэлі аўтамабіляў у маштабе 1:43, і ў Вільні атрымалася купіць нейкую рэдкую мадэль, якіх у Магілёве не было.
Вось гэтым мне запомнілася Вільня 83-га. Цяпер я разумею, што архітэктура і агульнае адчуваньне там павінна было адрозьнівацца ад рэшты СССР. Але мне было не да таго.
— Яшчэ адна цытата з анонсу вашай кнігі «Радзіма»: «Беларусь — як месца, як дом, як фатаздымкі ў памяці — застаецца адной з галоўных тэм яго прозы». Гэта сапраўды так?
— Так. Калі ўзяць увесь масіў маіх празаічных тэкстаў, дык там значная частка дзеяньняў адбываецца ў Беларусі. І нават калі ня там, усё адно ўзьнікаюць нейкія перасячэньні.
З другога боку, сапраўды адбываецца нейкае аддаленьне — хоць я не разрываю кантакту, рэгулярна ежджу ў Магілёў, бо мама там жыве. У Менск радзей. Але пісаць нешта, дзе дзеяньне адбываецца ў сучаснай Беларусі, мне было б ужо складана, бо я ня ведаю ўсіх рэалій, не разумею нечага да канца. Я рызыкнуў для зборніка «Радзіма» напісаць адно апавяданьне, але гэта быў хутчэй экспэрымэнт. Бо тое, што адбывалася ў Беларусі ў 80-я і 90-я гады, мне на ўзроўні літаратуры больш зразумела, чым тое, што адбываецца цяпер.
— У Вікіпэдыі па-расейску вы «российский писатель, переводчик, журналист, сценарист и режиссёр». У артыкуле па-беларуску вы «сучасны расейскі пісьменьнік беларускага паходжаньня». Гэта правільныя вызначэньні?
— Гэта вельмі складанае пытаньне. Я на яго адказваў шмат разоў і па-рознаму. Адназначнага адказу няма. Я беларус. Але я расейскі пісьменьнік, бо прысутнічаю ў расейскай кніжнай індустрыі, за выняткам таго зборніка, пра які вы казалі. У беларускім кнігавыдавецтве я не прысутнічаю. Таму «беларус і расейскі пісьменьнік» — напэўна самае дакладнае вызначэньне. Калі нехта хоча назваць па-іншаму, дык я стаўлюся да гэтага спакойна. Не мая задача неяк сябе ідэнтыфікаваць. Я ня супраць, калі напішуць «беларускі і расейскі пісьменьнік».
«Пасьля Крыму мяне нішто падобнае не зьдзівіла б»
— Што вам кідаецца ў вочы агульнага і адрознага паміж цяперашняй Расеяй і Беларусьсю?
— Калі параўноўваць Беларусь майго дзяцінства і цяперашнюю, дык захавалася вельмі мала дэталяў таго часу. Калі я ў сярэдзіне 2000-х бываў у буйных расейскіх гарадах, дык там бачыў нашмат больш савецкага. Напрыклад, захаваліся паркі са скульптурамі і атракцыёнамі. Часам гэта ўвогуле на ўзроўні адчуваньняў.
У Беларусі ў нейкі момант усё хутка памянялася — пабудавалі новыя дамы, нейкія дамы абнавілі, расчысьцілі, павесілі шыльдачкі, знакі. Параўнальна са шмат якімі расейскімі гарадамі Беларусь сапраўды ўспрымаецца як Эўропа.
Калі казаць пра тое, што аб’ядноўвае, дык гэта агульная папсовая культурная постсавецкая прастора, якая мне абсалютна несымпатычная. Сэрыялы першага расейскага каналу, Стас Міхайлаў — рэчы, якія падабаюцца большасьці і ў Расеі, і ў Беларусі.
Ну і вядома ж, у абедзьвюх краінах аўтарытарныя рэжымы — прычым я засьпеў аўтарытарны рэжым у Беларусі ў тыя гады, калі ў Расеі рэжым быў адносна свабодны і дэмакратычны. Часткова мой ад’езд зь Беларусі нават быў зьвязаны з тым, што мне хацелася зьехаць у больш свабодную краіну. І ўжо жывучы ў Расеі, я назіраў падобныя крокі ў бок аўтарытарызму, якія некалькімі гадамі раней назіраў у Беларусі. Некаторыя элемэнты вяртаньня да СССР спачатку адбыліся ў Беларусі, а потым у Расеі. Той самы ідэалягічны кантроль, кантроль над СМІ, вяртаньне сьцяга амаль як у БССР, а потым у Расеі вяртаньне савецкага гімну з крыху зьмененым тэкстам.
— Наколькі моцна памянялася Расея, і Масква ў прыватнасьці, пасьля 2014 году, пасьля анэксіі Крыму?
— Калі не глядзець фэдэральныя тэлеканалы, і камунікаваць толькі зь людзьмі, якія падзяляюць твае погляды, дык відавочных зьменаў не заўважаеш. У 2014 годзе быў момант, калі здавалася, што гэта можа яшчэ больш дэградаваць. Я тут не кажу пра нейкія замежныя харчы, якія забаранілі імпартаваць, ці пра падзеньне курсу расейскага рубля. Калі стала зразумела, што канфлікт на ўсходзе Ўкраіны будзе працягвацца на нейкім стабільным узроўні, дык з аднаго боку нават была нейкая палёгка, што ня стала горш, што не пачалася буйнамаштабная вайна з Украінай.
Мне здаецца, што ўся гэтая гістэрыя пра «Крымнаш», якой здолелі зачапіць значную колькасьць людзей, — гэта пачварнае на...балава. Насамрэч людзям не патрэбны Крым, імпэрскія амбіцыі, а яны хочуць проста жыць лепш і быць шчасьлівымі. Замест гэтага палітыкі і кіраўнікі спрабуюць іх пераканаць, што, маўляў, ня страшна, што вы кепска жывяце, гэта драбяза. Затое Крым — наш.
— Вы кажаце пра палітыкаў і кіраўнікоў, але ж апытаньні грамадзкай думкі ў Расеі паказвалі, што большасьць пасьпяхова пераканалі. Я пытаўся крыху пра іншае — наколькі фэдэральныя каналы праточваюцца ў вашую штодзённасьць? Калі вы сустракаеце зь людзьмі выпадкова, па-за сваім колам сяброў і блізкіх знаёмых, ці вы бачыце знакі таго, што цяпер імпэрскасьць паднятая на сьцяг?
— Гэта было заўважна ў 14-м годзе. Быў якасна рэалізаваны піяр-праект, які сапраўды зачапіў вялікую колькасьць людзей. Насамрэч ім глыбока на...раць на Крым, але іх пераканалі, што гэта важна, крута і добра. Потым эўфарыя сышла. Гэтую тэму немагчыма жаваць увесь час і падтрымліваць да яе цікаўнасьць.
У 14-м годзе размовы пра гэта можна было пачуць на вуліцы ці ў транспарце сярод нейкіх выпадковых людзей. Цяпер гэта ўспрымаецца як даўняя гісторыя, пра якую забыліся. Людзі больш думаюць пра свае цяперашнія праблемы.
— Некаторыя расейскія палітолягі пачалі пісаць пра магчымы сцэнар, у якім Пуцін застанецца на наступны прэзыдэнцкі тэрмін пасьля 2024 году, «аб’яднаўшы» Беларусь з Расеяй. Калі пасьпяхова атрымалася правярнуць схему з Крымам, наколькі лёгка будзе прадаць расейскаму грамадзтву падобную схему зь Беларусьсю?
— Пасьля Крыму мяне нішто падобнае не зьдзівіла б. Бо анэксію Крыму ўсе нібыта праглынулі — у тым ліку і Захад. Гэта настолькі ўсіх засьпела зьнянацку. А расейскаму грамадзтву прадаць на ўзроўні піяру ідэю «аб’яднаньня з братняй Беларусьсю» было б даволі проста. Беларусь у Расеі сапраўды ўспрымаецца як братняя краіна — ніякага нэгатыву я ня чуў нават на абыватальскім узроўні.
Іншая рэч, што калі дапускаць такі абсалютна гіпатэтычны сцэнар, дык вялікае пытаньне, як бы павёў сябе Лукашэнка. Ці стаў бы ён яшчэ адным Януковічам, ці супраціўляўся б такому сцэнару. Мой досьвед жыцьця ў Беларусі мяне хутчэй падштурхоўвае да першага сцэнару, але я пакідаю і невялікую імавернасьць другога.
— А на псыхалягічным узроўні большасьць расейцаў цяпер успрымае Беларусь як братнюю, але іншую краіну, ці як гістарычную недарэчнасьць, як патэнцыйную частку Расейскай Фэдэрацыі?
— Не, пра такое размоваў няма. На побытавым узроўні людзі ўсьведамляюць, што быў Савецкі Саюз, якога даўно няма, і цяпер ёсьць незалежныя рэспублікі, зь якім адносіны склаліся па-рознаму.
Спадзяюся, што такіх сцэнароў ня будзе, але калі б нешта адбывалася, дык гэта падавалі б як аб’яднаньне з братняй краінай, а не захоп нечага, што і так зьяўляецца часткай Расеі, але выпадкова атрымала незалежнасьць.
«Менавіта таму што ёсьць цэнзура, мусіць быць андэрграўнд»
— Вы працавалі з рознымі расейскімі выдавецтвамі — спачатку з Ad Marginem, была кніга ў выдавецтве «Вагриус», потым «Амфора» і «Флюид ФриФлай». Ці былі пажаданьні ад выдаўца — памяняць нешта ў кнізе, каб яна лепш прадавалася?
— Я працую ў некамэрцыйнай зоне, таму зрабіць з маёй прозы нешта больш камэрцыйнае ў прынцыпе немагчыма. Выдаўцы заўсёды гэта разумелі.
Была непрыемная сытуацыя з маёй кнігай «Варшава», дзе падзеі адбываюцца ў Менску 1992-94 гадоў. Тады выдавецтва Ad Marginem, не параіўшыся са мной, у апошні момант перад публікацыяй унесла зьмены ў кнігу — не таму, што яно будзе лепш прадавацца, а зь нейкіх суб’ектыўных меркаваньняў.
Там была сцэна мастурбацыі — галоўны герой у адной з паездак у Польшчу бачыць, як іншыя займаюцца сэксам, і мастурбуе. Гэта прыбралі не паводле нейкіх пурытанскіх прынцыпаў, бо ў мяне шмат рознага ў кнігах адбывалася. Мне пераказалі нешта няўцямнае, кшталту таго, што багатыя людзі не павінны чытаць, як бедныя мастурбуюць. Вельмі дзіўнае тлумачэньне. Але можа я нечага не зразумеў ці ня так запомніў.
— За апошнія гады вы як рэжысэр зьнялі ў Расеі некалькі поўнамэтражных фільмаў. У дыскусіі пра апошні фільм «Як мы захочам» вы кажаце: «Так, гэта андэрграўнд». Што для вас гэта значыць андэрграўнд у сучасных умовах?
— Гэта тое, што робіцца па-за кінаіндустрыяй. Расейская кінаіндустрыя цяпер у значнай ступені фінансуецца дзяржавай. Вядома ж, існуе ідэалягічная цэнзура. Шмат пра што нельга казаць у прынцыпе. Мне здаецца, што складана расказваць пра цяперашняе расейскае жыцьцё, маючы ідэалягічныя абмежаваньні.
Ясна, што ёсьць тэмы, якія ніяк не закранаюць палітыку і ідэалёгію, — пра гэта можна здымаць і ў межах кінаіндустрыі. Але з тым, пра што хочацца гаварыць мне, так рабіць нельга.
Плюс андэрграўнд мне ўвогуле заўсёды быў блізкі — гэта кіно, якое ты ідзеш здымаць сам на мінімальныя грошы ці са сваёй кішэні, ці ад некага, хто робіцца тваім супрадзюсарам. Ты ня дурыш сабе галавы тэхнічнай якасьцю, бо нават даволі простыя камэры, таньнейшыя за тыя, што ўжываюцца ў кінаіндустрыі, цяпер ужо даюць высокую якасьць карцінкі. Гэта нешта, што ты робіш, бо хочаш расказаць гісторыю, а не зарабіць грошай ці працаваць у кінаіндустрыі.
— Наколькі гэта складана? Вы расказвалі, як здымалі каля клюбу і людзей забралі ў паліцыю, бо актор быў у паліцэйскай форме — давялося пераздымаць.
— Сыстэма пакуль што яшчэ не настолькі працуе ў духу «1984» Оруэла. Татальнага кантролю за ўсімі сфэрамі жыцьця няма. Фармальна не забаронена выйсьці на вуліцу і здымаць кіно, ці здымаць у нейкім памяшканьні, пра якое ты дамовіўся.
Але калі гэта андэрграўндавае, партызанскае кіно, дык ты не застрахаваны ад ніякіх прыгодаў і здарэньняў. Чалавеку, які, відаць, меў дачыненьне да паліцыі цяпер або ў мінулым, не спадабалася, што нехта апрануты ў форму паліцыянта. Хоць мы гэтую форму арандавалі на «Масфільме» і мелі дакумэнты, якія гэта пацьвярджалі. Але там сталі казаць, што калі няма прадзюсарскай кампаніі, якая здымае фільм і можа гэта пацьвердзіць, дык чалавек ня можа быць у паліцэйскай форме, і гэта трапляе пад нейкія забароны.
— Вы напісалі з нагоды абмеркаваньня вашага новага фільму: «Я рос у эпоху, калі "дамінуючым трэндам" был пратэст, а сёньня гэта — канфармізм». Але ці сапраўды гэта так? І нават калі так, дык можа таму, што пратэст быў няўдалы?
— Мае словы не былі нейкім чыста эмацыйным выкідам ці спробай выдаць жаданае за сапраўднае. Я сапраўды так думаю. Так, і пры савецкай сыстэме было досыць канфармізму. Але ў той час, які я ўжо засьпеў і памятаю, практычна ўсе ненавідзелі гэтую сыстэму.
Нават тыя, каму не хапала інтэлектуальных магчымасьцяў — нейкія хлопцы-гопнікі, зь якімі я вучыўся ў школе, адчувалі, што ўсё гэта лажа і фальш. Таму ў мяне захавалася адчуваньне таго часу як пратэсту ў шырокім сэнсе. Ня тое, што мы пойдзем некага зрынаць ці выйдзем на вуліцу на нейкія дэманстрацыі. А на ўзроўні, што мы не прымаем гэтую сыстэму, мы ў яе ня верым, мы яе ненавідзім.
А да гэтага допісу мяне падштурхнула тое, што на абмеркаваньні фільму нейкая дзяўчына ўстала і сказала: «Але ж так няправільна. Навошта андэрграўнд? Ёсьць жа магчымасьць здымаць нейкае кіно ў рамках таго, што фінансуе Міністэрства культуры, таго, што дазволена».
Мяне гэта проста абурыла. Бо менавіта таму што ёсьць цэнзура, павінен быць андэрграўнд. Ён можа быць трохі шурпаты, неахайны, зь нейкімі тэхнічнымі і творчымі хібамі, але ён усё ж кажа пра тое, пра што ў афіцыйнай сыстэме сказаць нельга.
З расейскай кінаіндустрыяй я сутыкаўся мала, але я бачу, як людзі, якія яшчэ некалькі гадоў таму рабілі даволі жорсткае і бунтарскае кіно, цяпер зрабіліся канфармістамі. Яны ўмела падладжваюцца пад тое, што дазволена рабіць пры фінансаваньні Мінкультам — робяць бяззубае і канфармісцкае кіно ў межах індустрыі. Я не кажу, што яно кепскае ці добрае — увогуле не бяруся судзіць, што добра, а што кепска. Хай яно будзе, але хай будзе і андэрграўнд.
1 сьнежня ў музэі Заіра Азгура ў Менску адбудзецца творчая вечарына Ўладзімера Казлова.
