Мы ехалі зь Сяржуком Сокалавым-Воюшам па прасёлкавай дарозе сярод лясоў Лепельшчыны. Бард, які некалькі гадоў ня быў у Беларусі, захацеў наведаць сваё радавое котлішча. Вёску Сакалы. Якой даўно ўжо няма на мапе, дзе даўно не засталося жыхароў. І памяць пра якую захавалася толькі ў назьве аднайменнага возера, на беразе якога вёска і стаяла. Краявід абапал даўно няежджанай дарогі зачароўваў сваёю неабжытасьцю. Але той пэйзаж, які адкрыўся нам з высокага берага на возера Сакалы, забыць ужо не атрымаецца. Я бачыў многа прыгожых азёр у Беларусі. Але Сакалы — гэта нешта выключнае. Адкуль ні здымі — атрымаецца першаклясная турыстычная паштоўка. Уявіце, што вы стаіце на высокай гары. А перад вамі, у нізіне, абкружанае лесам, — сіняе люстра авальнай формы. Зь невялічкім востравам пасярэдзіне. Менавіта гэтая выспачка робіць возера падобным да якой графскай сажалкі. Не хапае толькі мосьціка. І чаму людзі бягуць з самых прывабных мясьцін? Зрэшты, ня ўсе. Нам трапілася карэнная жыхарка, бабулька, што ішла лясной дарогаю па хлеб, у суседнюю вёску.
Старая: “Тут вёска была, Сакалы”.
Сяржук: “Вы каго-небудзь ведалі з Сакалоў?”
Старая: “Ведалі. Сокалаў”.
Сяржук: “Я ягоны ўнук”.
Старая: “А дзе вы жывяцё?”
Сяржук: “Я жыву далёка. Аж у Амэрыцы. Але прыехаў на сваю зямлю глянуць”.
Старая: “Усё там зарасло. Вёскі няма. Вось наша вёска Сызаўшчына. Адна я жыву. І ўсё. На ўсю вёску адна. Дзеці бяруць. Але неахвота расставацца са сваёй зямлёй. Месца прыгожае. Тут было іменьне калісьці. Там сажалка далей”.
Карэспандэнт: “А аўталаўка прыяжджае да вас?”
Старая: “Да мяне не даяжджае. І дарога добрая. Ня едуць, і ўсё. Хаджу да суседзяў. Тут пасяліліся зь Менску паляўнічыя. І возера арандавалі. Займаюцца паляваньнем. Прыяжджаюць адпачываць зь Менску. Багатыя. Не такія, як мы”.
Сяржук: “Хоць бы вам дапамагалі”.
Старая: “Дапамогуць. Ага”.
Карэспандэнт: “А як зваць вас?”
Старая: “Марыя. Памэ прозьвішча. Францускае. Як была вайна з Францыяй. І застаўшыся быў тут палонны. І ён ажаніўшыся зь беларускай. І патомства вядзецца і вядзецца”.
Карэспандэнт: “Мадам Памэ!”
Старая: “Так. Я француска”.
Сяржук: “Трэба знайсьці радню ў Парыжы”.
Старая: “Вы жывяцё ў Амэрыцы. Там добра жывецца? Ня так, як тут?”
Сяржук: “Я б хацеў, каб мы так жылі тут. Было б вельмі добра”.
Узьняўшыся з паэтам да Сызаўшчыны, я нарэшце зразумеў, адкуль гэты радок — “Далягляды ў барвах бэзу”. Я ведаў, што бэз — расьліна прыгожая, але як выглядае бэзавы парк, я не ўяўляў.
Сяржук: “Маёнтак Сызаўшчына. Маёнтак пана Волкава. Маёнтку, уласна, ужо няма. Ёсьць толькі месца. Але выразна відаць, што пабудова была сярэдніх памераў. Калі ў дваццатыя гады пачалося раскулачваньне, тады маёнтак пачалі ламаць і разбураць на дровы, на цэглу. І рабаваць тое, што была ўсярэдзіне маёнтку. Пасьля прыходу бальшавікоў маёнтак ніхто не чапаў. Былі забітыя вокны дошкамі і ніхто сюды ня ўлазіў. І тады мой дзед з бацькам прывезьлі з маёнтку дзевяць вазоў кніжак. Вось адзіны скарб, які ім дастаўся з гэтага маёнтку і які яны і хацелі”.
Тая бібліятэка, на жаль, згарэла падчас нямецкай акупацыі. Як і шмат што іншае з роду Сокалавых.
Сяржук: “Мы тут стаім і шкада, што гэта можна пачуць, але немагчыма гэта бачыць. Бо бэз запаланіў тут усё. Гэта літаральна мора бэзу па ўскрайку маёнтку. Зь іншага боку цьвітуць белым дрэвы. І адна хата. Адна старая жанчына, якая тут жыве, з прозьвішчам Памэ. І побач стаіць хата. Выглядае, што нядаўна нехта жыў тут. Паглядзіш на гэта на ўсё і падумаеш: купіць бы гэту хату, пасадзіць бы тут гарод і сядзець, і пісаць. Ідэя вельмі вартая. А калі б яшчэ побач пара паэтаў завялося ці музыкаў, было б цудоўна. І вёска б ажыла, і месца б ажыла. Сёньня будзем у іншым месцы, у Астроўшчыне. Там тое самае. Такое самае пачуцьцё. “Купіць зямлі, прыдбаць свой кут, каб з панскіх выпутацца пут”. Напэўна, псыхалёгія адвечная беларуская”.
Астроўшчына, куды мы паехалі пасьля Сакалоў і дзе Сяржук нарадзіўся і правёў дзяцінства, — поўная супрацьлегласьць зьдзічэлым Сакалам. Тут пабудавалі аграгарадок. Гэта значыць — паклалі асфальт, пабудавалі некалькі дамкоў для маладых мэханізатараў і пафарбавалі ў ядавітыя колеры краму зь сельсаветам. Але весялей жыць, падобна да таго, ад гэтага ня стала. Так вынікае са словаў колішняй суседкі Сокалавых.
Старая: “Якое тут жыцьцё? Толькі адны старыя. Гэты дом пусты. Васільеўны дом пусты. Гэты на дачу. За маім таксама на дачу. І я таксама. Зімой у горадзе, а на лета тут сяджу. Замест замка. Адны старыя. Нікога маладых няма. Дамоў набудавалі, а жыць няма каму. Каб яны ўперад гэтых дамоў набудавалі, дык, можа, і моладзь была б. А цяперака... Добры ня едзе. Які-небудзь п’яніца прыедзе, месяц-два пажыве ў гэтым доме і едзе ў іншую вёску. Так і езьдзіць зь месца на месца”.
Карэспандэнт: “Гэта называецца адраджэньне вёскі”.
Старая: “Так”.
Я нямала зайздрошчу людзям, якія на гэтай плянэце маюць кропку адліку свайго жыцьця. Дом, дзе ты зьявіўся на сьвет, дзьверы, вакно, празь якое ўпершыню пабачыў сонца, дзьверы, празь якія цябе вынесьлі на паветра. У Астроўшчыне Сяржук імкнуўся менавіта да сваёй настаўніцы Ніны Васільеўны, у чыёй хаце нарадзіўся. Але не пасьпеў. Дом нас сустрэў цёмнымі нежылымі вокнамі. Настаўніца некалькі месяцаў таму памерла.
Сяржук: “Я сюды заўсёды вяртаюся. Як толькі прыяжджаю ў Беларусь, я кожны раз сюды еду. Кожны раз сюды заходжу. Кожны раз тут быў сустрэты, напоены малаком. Ніколі ня ставілася на стол ніякіх гарэлак, ніякіх чарак не было. Бо праблема была і ў ейнага мужа, які памёр ад гарэлкі, і ў ейнага сына, які таксама памёр ад гарэлкі. У майго сябра. Хоць муж прыйшоў з вайны бяз пальцаў, ён рабіў усё сам. Ён у школе быў настаўнікам маляваньня. Фантастычна маляваў, усё рабіў. Залатыя рукі. І ўсё прапіваў. Таму ніколі, як я прыяжджаў, гарэлка на стол ня ставілася. Цікава, што за год да сьмерці мая мама таксама праехала ў гэту хату. Яны былі сяброўкі. Мама адчувала, што яна памрэ. І яна вырашыла праехацца паўсюль, дзе ў яе засталіся сябры. Так што такая хата вызначальная. Якія пачуцьці? Словамі ня скажаш. Ёсьць нешта, але цяжка сказаць, што ёсьць...”
Мы заехалі і да ўдавы Сяржуковага сябра. Таго, што памёр ад гарэлкі. Кабета працуе настаўніцай, сумуе па Туркмэніі, дзе прайшла маладосьць, і, па-мойму, зьлёгку крыўдуе на Сокалава.
Карэспандэнт: “А калі Воюш надзеў сваю знакамітую павязку?”
Сяржук: “Ня тут, ня тут”.
Ірына: “Тут! Памятаеш, бабуля казала... Ты ж ёй сказаў, напалохаў яе да сьмерці. Сказаў, што камуністычнай партыі ня будзе. А яна так аглядалася па вуглах і так баялася. “Адурнеў. Саўсім адурнеў са сваёй павязкай. Я табе раскажу, як мы прыехалі з Туркмэніі, а ты сказаў, што мы здраднікі радзімы. Ніколі не забудуся. Таму што мы ў Туркмэніі сядзім. А ён у Беларусі сядзіць! А пасьля паляцеў за граніцу і забыўся, што ён здраднік радзімы”.
Сяржук: “Справа ня ў тым”.
Ірына: “Сказаў: “Твае дзеці па-беларуску не размаўляюць”. А ягоны сынок: “Бацька, глядзі, якія бурбалкі!” А мае нават ня ведаюць, што такое бурбалкі”.
Наастачу мы заехалі наўскрай Астроўшчыны, у стары дом, дзе некалі была школа, дзе сям’я жыла і працавала і дзе аднойчы маленькі Сяржук мог загінуць. І мы б з вамі ніколі б не сьпявалі ні “Аксамітнага летняга вечара”, ні “Даляглядаў у барвах бэзу”, ні “Волі і пятлі”.
Сяржук: “Мой бацька часам езьдзіў лекцыі чытаць калгасьнікам пра міжнароднае становішча. Была зіма страшэнная. Завіруха неверагодная. Ён мяне часам браў з сабой. Да яго прыехалі на конях, на тройцы. Я памятую тых коней. Лупяць капытамі. Званочкі зьвіняць. Я ў сьлёзы, бо мяне не бяруць. Бо завіруха страшэнная. Яны выехалі, а я выйшаў з хаты і па сьледзе пайшоў па санным. Ззаду. І на гэтым полі яны мяне і знайшлі. Я сядзеў і не рэагаваў ні на што. Ішоў, пакуль ня сеў. Бацька казаў: “Бачу, чорная кропка на полі”.
Сокалаў-Воюш выглядае выдатна. Скінуў лішнюю вагу, падцягнуты, жылісты, поўны жыцьця і энэргіі. Ён нагадвае нестамлёнага рыцара, які вярнуўся з далёкага паходу, каб агледзець свой радавы замак. Ці прастаіць яшчэ да новага вяртаньня?
