ځانګړی راپور

یو شمېر افغان اقتصاد پوهان وايې، په دې هېواد کې د اقتصادي وضعیت ښه کېدل د طالبانو او نړیوالې ټولنې په کړنو پورې اړه لري.

د ملګرو ملتونو پراختیايي پروګرام په یو تازه راپور کې ویلې، د بشري مرستو په مټ نه‌شي کولی د افغانستان پاشلي اقتصاد ته سمون ورکړي.

دغه راپور چې د چهارشنبې په ورځ خپور شوی په‌کې راغلي، افغانستان د ۲۰۲۱ کال د اګست میاشتې راهیسې شاوخوا ۵ میلیارده ډالر له لاسه ورکړي دي.

پر افغانستان د طالبانو د بیا واکمنېدو راهیسې د نړیوالو مرستو لویه برخه له دغه هېواد سره بنده شوه او په څه کم ۱۴ میاشتو کې چې طالبان واک ته رسېدلې دي؛ هیڅ هېواد تر اوسه په رسمیت نه‌دي پېژندلي.

که څه هم طالبان د اقتصادي وضعیت د ښه کېدو د هڅو په اړه وايي، خو ویل کېږي د ښه کېدو هیڅ نښه يې نه ښکاري.

د ملګرو ملتونو د پراختیا پروګرام په خپل تازه راپور کې ویلي، د تېر کال اګست میاشتې راهیسې شاوخوا ۲۰ میلیونه خلک په افغانستان کې د لوږې له خطر سره مخ دي.

د هرات د کرُخ ولسوالۍ د شهرک سبز په نوم د کورنیو بې ځایه شویو کډوالو یو کمپ کې د خلکو د بې‌وزلۍ وضیعت یو اورېدونکي ازادي راډیو ته داسې بیان کړ: " دا مهاجرین بیخي له بد وضیعت سره مخ دی. یوه ګوله ډو‌ډۍ کور کې نه‌لري. کوچنیان او تور سرې یې ځي ښارونو کې خیرات ټولوي. زما هيله له دې (طالبانو) او مؤسسو څخه داده چې له دې کډوالو سره دې مرسته وشي که پاملرنه ونه‌شي دا کډوال د مرګ له ګواښ سره مخ دي."

که څه هم پر افغانستان د طالبان د بیا واکمنېدو راهیسې د طالبانو تر کنټرول لاندې د افغانسان بانک په میلیاردونو دالر ګنګل شول او تر اوسه پر طالبانو نړیوال بندیزونه لا پر ځای دی، خو په وروستیو میاشتو کې امریکا متحده ایالاتونو په میلیونو نقد دالر د طالبان تر کنترول لاندې افغانستان ته راولیږل.

بل‌خوا بیا د نورو خیریه ادارو لومړنۍ مرستې هم روانې دي که څه هم د تېرو کلنو پرتله کمې دي ځکه یو شمېر دغه خیریه ادارو افغانستان پرېښی دی.

د ملګرو ملتونو پراختیايي اداره وايي؛ په بشري مرستو سره د افغانستان پاشل شوی اقتصاد ته سمون نه‌شي کولی.

په دې اړه نور:

ملګري ملتونه: يوازې بشري مرستې د افغانستان اقتصادي ستونزې نه‌شي حلولی

د افغانستان د تجارت او صنایع خونې د مدیرت هیات غړی اذرخش حافظي هم له دې خبرې سره موافق دی.

نوموړی وايي: "کله چې مرستې بندې شوې او نړیوالې اړیکې وشلېدلې؛ نو مصنوعي اقتصاد هم ورسره نسکور شو، بانکې مناسبات ورسره خراب او هغه بشري مرستې چې راتللې هغه هم ختمې شوې. هغه پروژې چې دلته پیل شوې وې، یوه برخه يې جوړه وه او نورې پاتې وي نو ساتنې ته يې اړتیا درلوده چې دا هم په ټپه ودریدلې او کوم حکومت چې رامنځته شوی و هغه هم له نړۍ سره يې مناسبات سم نه و."

د افغانستان لپاره د امریکا متحده ایالاتونو ځانګړي استازي ټام ويسټ ویلي، د ۲۰۲۱ کال د اګست میاشتې راهیسې افغانستان سره یو میلیارد او سل میلیونه ډالر بشري مرسته کړې ده.

هغه د سپټمبر په اته ویشتمه په واشنګټن کې د نړیوالو ستراتیژیکو څېړنو په مرکز کې وویل؛ بشري مرستې دایمي نه‌دي نو ځکه د افغانستان اقتصادي ثبات لپاره باید یو سیستم جوړ شي.

محمد امین فرهنګ چې افغان اقتصاد پوه دی، هغه هم په دې باور دی چې بشري مرستې د افغانستان د اقتصاد ښه کیدو سره مرسته نه‌شي کولای.

نوموړی وايي: "بشري مرستې چې د افغانستان سره کېږي د مصرف پر لور ځي؛ یعنې دا چې خلک هغه د خوړو او د ژوند نورو اړتیاو لپاره ترې کار اخلي. اما دغه مرستې چې په غیر مستقیم ډول راځې او د تولید او پانګونې په هدف ترې‌نه ګټه نه اخیستل کېږي؛ نو په دې اساس يې د تولید کچه خرابیږي. اوزګارتیا ډېره ده او پایله يې دا ده چې قیمتونه لوړ شي. د خلکو د ژوند کچه ټیټه شي او غربت ورسره ورځ په ورځ ډېرېږي."

د ملګرو ملتونو د پراختیايي ادارې راپور چې چهارشنبه خپور شو په‌کې راغلي؛ افغانستان د ۲۰۲۱ کال د اګست راهیسې شاواخوا ۵ میلیارده دالر له لاسه ورکړي دي.

د راپور پر بنسټ د روان کال تر نیمې پورې ۷ سوه زروافغانانو خپله دندې له لاسه ورکړي دي.

په دې اړه نور:

ملګري ملتونه: د افغانستان اقتصاد ۱۲ مياشتو کې د لسو کلونو برياوې له لاسه ورکړي

دغه راز اذرخش حافظي وايي؛ د دولت د کارکوونکو بې‌کاره کېدل د اقتصاد په پاشل کېدو کې مرسته کړې ده.

هغه تېر جمهوري نظام ته په اشاره وویل: "ملګرې ملتونه د ۴۰ میلیونو انسانانو په نمایند‌ه‌ګۍ د درې یا څلور سوو انسانانو باندې سروې کوي او بیا يې پایلې شریکوي؛ د افغانستان د اقتصاد په برخه کې د ښځو ونډه تر نیمه څه زیاته ده. د ښځو ونډه په کلیو کې د کار په برخه بیا له نارینو څخه ډېره ده."

له بلې خوا ښاغلی فرهنګ وايي: "که چېرته طالبان واقعا همغه شرایط پوره او د نړیوالې ټولنې بارو ترلاسه کړي؛ نو امکان شته چې افغانستان سره تولیدي برخو کې مرستې وشي او بهرني پانګوال راشي، افغانستان ډېرې طبیعي سرچینې لري هغوی به لېواله شي چې پانګونه وکړي او په کرار کرار افغانستان له دغې بحران او اقتصادي رکود نه راووځي.

میلیونونه تنه په افغانستان کې د اقتصادي وضعیت د ښه کېدو او لومړني موادو قیمتونو ښکته کېدو ته سترګې په لار دي.

له نن څخه ۲۱ کاله مخکې، د ۲۰۰۱م کال د سپټمبر یوولسمه، د امریکا متحد ایالتونه د څو خونړیو حملو په صحنه بدل شو.

دوې حملې په نیویارک کې د نړیوال سوداګریز مرکز پر دوو دنګو ودانیو وشوې، چې دوې الوتکې ورسره وجنګول شوې.

درېیمه الوتکه د امریکا د دفاع وزارت یا پنټاګون پر ودانۍ ولګېده او حمله کوونکو څلورمه الوتکه ظاهراً د پنسلوانیا ایالت پر یوه کرونده سقوط کړه.

پر امریکا په دغو حملو کې نږدې ۳۰۰۰ کسان ووژل شول، خو دا له امریکا ۱۱زره ۹۲۵ کیلومتره لیرې له افغانستان سره تړلې حملې وبلل شوې.

هغه وخت طالبان پر افغانستان واکمنان وو، چې د القاعده شبکې مشر، اسامه بن لادن ته یې پناه ورکړې وه. په سعودي عربستان کې زېږېدلی هغه څوک چې د دغو حملو اصلي طراح وبلل شو.

امریکا یې د ورسپارلو غوښتنه وکړه، خو د طالبانو د هغه وخت مشر ملا محمد عمر یې له ورسپارلو ډډه وکړه.

بالاخره د ۲۰۰۱م کال د اکتوبر میاشتې پر اوومه، د امریکا د متحدو ایالتونو د هغه وخت ولسمشر، جورج ډبلیو بوش پر افغانستان د پوځي عملیاتو امر وکړ.

نوموړي وويل: "دا حمله په دقت او هدفمند ډول د دې لپاره پلان شوې، چې افغانستان نور د تروریستانو لپاره د عملیاتو مرکز نه وي او د طالبانو پوځي ځواک ختم کړای شي. په دغو عملیاتو کې زموږ پیاوړې ملګرې برېتانیا زموږ ملتیا کوي. نورو نږدې دوستانو له دې جملې کاناډا، جرمني او فرانسې هم د ځواکونو د لېږلو ژمنه کړې ده."

دغه عملیات د طالبانو د پنځه کلنې واکمنۍ د ړنګېدو سبب شول، خو اسامه بن لادن چې امریکا په پسې وه، لا هم له سترګو پناه و. دې موضوع شا و خوا یوه لسیزه دوام وکړ.

اسامه بن لادن بالاخره د ۲۰۱۱م کال د مې میاشتې پر دویمه د پاکستان پلازمېنې اسلام اباد ته نږدې په ایبټ اباد سیمه کې د امریکا په ځانګړو عملیاتو کې ووژل شو او د القاعده شبکې مشري د دې ډلې دویمه درجه مشر ایمن الظواهري ته پاتې شوه.

تر دې پېښې څه کم یوولس کاله وروسته، د امریکا متحدو ایالتونو د اسامه بن لادن د ځایناستي ایمن الظواهري د وژل کېدو خبر د پاکستان په ګاونډ افغانستان کې ورکړ.

د امریکا د متحدو ایالتونو اوسني ولسمشر جو بایډن، د اګست میاشتې پر لومړۍ نېټه اعلان وکړ، چې ایمن الظواهري د جولای میاشتې پر ۳۱مه د کابل په یوه کور کې د امریکا د بې پېلوټه الوتکې په برید کې ووژل شو.

دا پېښه له افغانستانه د امریکايي ځواکونو د بشپړ وتلو د کال پوره کېدو په درشل کې وشوه.

که څه هم د الظواهري د وژل کېدو څو اوونۍ پوره شوې، خو طالبانو تر اوسه په رسمي ډول د هغه وژل کېدل نه دي تأیید کړي او د دې پېښې په اړه یې د هر اړخیزې څېړنې خبره کړې ده.

د دوحې په موافقه کې له تروریستي ډلو له دې جملې القاعده شبکې سره د طالبانو د اړیکو پرې کېدو خبره هم شوې ده.

په امریکا کې د ډیموکراسیو د دفاع بنسټ مخکښ همکار، بیل روجیو وايي، په افغانستان کې د الظواهري وژل کېدو د طالبانو او القاعده شبکې اړیکې ثابتې کړې.

نوموړی وايي: " القاعده شبکه د طالبانو مېلمنه ده. په وروستیو کې د الظواهري وژل کېدو دا موضوع ثابته کړه. هغه ته په کابل کې د سراج الدین حقاني تر نظارت لاندې پناه ورکړل شوې وه. د القاعده شبکې نور مشران هم په افغانستان کې دي."

د باور غورځنګ مشر نجیب ازاد په دې باور دی، چې القاعده شبکه نن سبا بېرته د طالبانو په یوه مټ بدل شوې ده.

ښاغلی ازاد وايي: "که چېرې د القاعده او طالبانو پخوانیو ژورو اړیکو ته وګورو، بیا د ارګ په ۳۰۰ مترۍ کې په یوه مجلل کور کې د الظواهري وژل کېدو ته وګورو. تر دې پېښې شا و خوا درې میاشتې مخکې داسې راپورونه خپرېدل چې د القاعدې د پخواني مشر د زوی ملاقات د طالبانو د کورنیو چارو سرپرست وزیر، سراج الدین حقاني سره شوی. تر هغه مخکې هغه راپورونه خپرېدل چې د طالبانو په بهرنیو چارو وزارت کې د القاعدې ځینې تخنیکي کسان له دوی سره په ځینو تخنیکي چارو کې مرسته کوي. په دې کې هېڅ شک نه پاتې کېږي چې د طالبانو تر ولکې لاندې افغانستان کې القاعده او طالبان د یوه بل مټ او وزر ګرځېدلي دي."

د سیاسي مسایلو شنونکی ثنا الله مخلص وايي، د القاعده په ګډون چې له طالبانو سره اړیکې لري، زیاتې افراطي ډلې د استخباراتي سازمانونو د ځینو پټو او ښکاره اهدافو د عملي کولو لپاره رامنځته کېږي.

نوموړی وايي: "طالبان او القاعده ډېرې نږدې اړیکې سره لري، چې د دوی تمویل، تجهیز او سرچینه هم سره نږدې دي. یوازې یې لارې او طریقې بېلې دي. دا ټولې ابزاري ډلې دي، چې استخبارات استفاده ځنې کوي او د استخباراتي اهدافو لپاره په نړیواله سطحه رامنځته شوي دي. لا هم پرمخ روان دي."

د واشنګټن ډي سي د وېلسن په تحقیقاتي مرکز کې د جنوبي اسیا د برخې مرستیال، مایکل کوګلمن ازادۍ راډیو ته وویل، داسې نښې نه‌شته چې طالبان دې له القاعده شبکې خپله لار جلا کړي.

نوموړی وايي: "طالبان له القاعده شبکې نه جلا کېږي. که پر الظواهري حملې ته کتنه وکړو، په څرګنده معلومېږي چې د طالبانو په لیکو کې هغه که حقاني شبکه وه یا بل څوک له الظواهري سره بشپړې اړیکې موجودې وې او په کابل کې یې د هغه استوګنې ته اسانتیا برابره کړې وه، ځکه څرګنده ده، چې ممکنه نه‌ده د طالبانو په لیکو کې دې د چا له خبرېدو او له الظواهري سره له مرستې پرته دې دی هلته حضور پیدا کړي."

په دې اړه نور:

امريکايي چارواکي: له افغانستان د امريکا پر وړاندې ترهګريزو ګواښونو ته متوجې يو

که څه هم پر افغانستان د طالبانو د ولکې د بیا ټینګولو یو کال پوره شوی، خو د نړۍ یوه هېواد یې هم حکومت په رسمیت نه‌دی پېژندلی.

په نیویارک کې د بهرنیو اړیکو شورا د روان میلادي کال د اپرېل پر څوارلسمه په یوه راپور کې وویل، د ۲۰۲۱م کال د اګست میاشتې پر ۳۰مه له افغانستانه د امریکا د ټولو ځواکونو تر وتلو وروسته، د امریکا متحد ایالتونه له هغه تروریستي ګواښ سره مقابله کوي، چې تازه یې سر اوچت کړی دی.

د شورا په راپور کې د امریکا د یوه اټکل په حواله القاعده او د اسلامي دولت ډلې یا داعش خراسان څانګه د پیاوړي کېدو په حال کې ښوول شوي او راپور وايي، چې دغه ډلې له افغانستانه هاخوا هم د پام وړ ګواښ رامنځته کولی شي.

په راپور کې د ملګرو ملتونو د امنیت شورا یوې ارزونې ته اشاره شوې چې په‌کې راغلي، تروریستي ډلې تر بل هر وخت په افغانستان کې په ازاد مټ فعالیت کوي.

په تېر حکومت کې د دفاع وزارت مرستیال شاه محمود میاخېل بیا د القاعده تر څنګ داعش ډله هم د افغانستان لپاره یو ګواښ بولي.

ښاغلی مياخېل وايي: "کابل کې وروستي تحولات او د ظواهري وژل کېدو، هغه افراطي ډلې چې په افغانستان کې د بېلابېلو نورو اهدافو لپاره موجودې وې، که هغه ETIM دی، که هغه IMU ده، لښکرطیبه یا نورې ډلې چې پاکستان یې په مستقیم ډول ملاتړ کوي، د دوی لپاره پناه‌ځای یوڅه ستونزمن شوی دی. له دوی سره وېره ده چې د طالبانو په منځ کې حقاني شبکه یا نورې ډلې معلومات امریکایانو سره شریکوي، ځکه نو د دوی کسان په نښه کېږي."

د طالبانو د بهرنیو چارو وزارت سرپرست، امیر خان متقي څه موده مخکې د ازبکستان په پلازمېنه تاشکند کې یوه سیمه‌ییز کنفرانس ته چې د ټروریزم په وړاندې پر مبارزه متمرکز و وویل، د طالبانو حکومت پر خپله هغه ژمنه عمل کړی چې له افغانستانه د مرکز په توګه د ټروریستي ډلو د نه کارول کېدو په اړه وه.

په دې اړه نور:

طالب پلاوي په تاشکند غونډه کې بیا له نړۍ سره د ښه تعامل غوښتنه وکړه

خو د امریکا د سولې انستیتیوت په یوه مطلب کې لیکلي، چې په کابل کې د الظواهري حضور د متقي له خبرو او د طالبانو له هغې ژمنې سره په ټکر کې دی، چې د القاعده په څېر افراطي ډلو سره د اړیکو پرې کېدو په باب وه.

طالبانو په وار وار ټینګار کړی، چې له نړیوالو تروریستي ډلو سره کوم ارتباط نه لري.

د طالبانو ویاند ذبیح الله مجاهد ازادۍ راډیو ته وویل: "اوس القاعده شبکه دلته شتون نه‌لري، که د افرادو په شکل که څوک په پټه دلته وي، هغوی تنظیمي اړخ او صبغه نه‌لري. د داعش په وړاندې مو مبارزه روانه ده، هغوی دومری لوی تهدید نه‌دی، چې له افغانستانه چا ته تهدید متوجه کړي."

خو په امریکا کې د ډیموکراسیو د دفاع بنسټ مخکښ همکار، بیل روجیو وايي، طالبانو دا ډول ژمنې د سپټمبر د یوولسمې تر حملو مخکې هم کړې وې.

د بهرنیو اړیکو شورا د راپور له مخې، احتمال شته چې د امریکا د ګټو په وړاندې د القاعده شبکې ګواښونه لا پسې پراخ شي.

د راپور له مخې، په داسې حال کې چې القاعده ښايي په افغانستان کې نور روزنیز کمپونه جوړ کړي، خو بیا به هم د امریکا پر خاوره په مستقیم ډول د حملو په کولو بریالۍ نه‌شي، ځکه د راپور له مخې، په امریکا کې دننه استخباراتي همکاري او تدابیر بهتره شوي دي.

راپور زیاتوي، ممکن د القاعده شبکې غړي په افریقا، اروپا، منځني ختیځ او جنوبي اسیا کې د امریکا د متحدو ایالتونو او غرب پر اهدافو یا خپله حملې وکړي یا د الهام بخښلو رول ادا کړي.

په راپور کې دا هم ویل شوي چې د یوه کمزوري حکومت ترکیب او د زوال په حال کې اقتصاد تروریستي ډلو ته فرصت ورکوي، چې خپل فعالیتونه تنظیم او په بالقوه ډول ځان ته جنګیالي جلب کړي.

خو د طالبانو ویاند ذبیح الله مجاهد ویلي، چې د افغانستان له خاورې به هېڅ ګاونډي هېواد ته کوم ګواښ نه پېښېږي.

ښاغلي مجاهد په چنګاښ/سرطان میاشت کې په خپل ټویټر کې لیکلي، چې د کندوز ولایت په امام صاحب ولسوالۍ کې د طالبانو د ځانګړو ځواکونو په عملیاتو کې په داعش پورې تړلي درې کسان ووژل شول او پنځه تنه نور یې ونیول شول.

په دې اړه نور:

کندوز کې چاودنه؛ څلور کسان وژل شوي او ۱۹ ژوبل دي

د ده په وینا دغو کسانو په وروستیو کې د تاجکستان او ازبکستان پر خاورو راکټي حملې کړې وې.

په لندن کې د نړیوال ټروریزم د چارو متخصص عارف سحر وايي، په سیمه او نړۍ کې ځینې سیاسي بدلونونه کولی شي له افغانستانه نویو خطرونو ته زمینه برابره کړي.

نوموړی وايي: "پاکستان، ایران، د مرکزي اسیا هېوادونه د روسیې او اوکراین جګړه، دغه ټول مناسبتونه د افغانستان پر اوضاع ژور یا هم برعکس اغېز کوي. پر دې بنسټ، په راتلونکي کې په طالبانو کې هېڅ ځواک او اراده نه لیدل کېږي چې له افغانستانه د القاعده شبکې او نورو تروریستي ډلو د دغو تروریستي تحرکاتو او ویجاړوونکو فعالیتونو مخه ونیسي."

خو بل روجیو وايي، چې دا مهال د اسلامي دولت ډلې د خراسان څانګې پر تله واقعي ګواښ القاعده شبکه ده.

هغه ويلي: "طالبان به د اسلامي دولت ډلې په وړاندې وجنګېږي. دوی دا مهال جنګېږي هم. د اسلامي دولت ډلې د ګاونډیو هېوادونو په وړاندې ځینې حملې کړي. دوی د تاجکستان او ازبکستان په وړاندې ځینې راکټي حملې کړې دي. خو القاعده شبکه په افغانستان کې خوندي پناه‌ځای لري، طالبان د دې شبکې د ځپلو لپاره کوم کار نه کوي، ځکه القاعده شبکه د افغانستان مېلمنه ده. زما په اند دا واقعي ګواښ دی، چې له افغانستانه سرچینه اخلي."

اسوشېټېډ پریس خبري اژانس د تېر کال په ډسمبر میاشت کې د جنرال فرانک مکنزي په حواله چې هغه وخت د امریکا د مرکزي قوماندانۍ قوماندان و، راپور ورکړ چې له افغانستانه د امریکايي ځواکونو تر وتلو وروسته په دغه هېواد کې د القاعده شبکې د غړو شمېر زیات شوی دی، خو د دقیق شمېر په باب یې څه نه وو ویلي.

د بهرنیو اړیکو شورا د راپور له مخې، وروسته له هغې چې له بګرام هوايي اډې او پل‌چرخي له زندان څخه په زرګونو بندیان خوشې شول، د اسلامي دولت ډلې یا داعش د خراسان څانګې د غړو شمېر له ۲۰۰۰ څخه نږدې ۴۰۰۰ ته زیات شو.

په دوام راغلي، چې په افغانستان کې نورې ډلې هم فعالې دي، لکه د پاکستاني طالبانو غورځنګ یا TTP، د شرقي ترکستان اسلامي غورځنګ، د اسلامي جهاد او د ازبکستان اسلامي غورځنګ.

د تېر حکومت، چارواکو تور لګاوه، چې طالبانو په افغانستان کې څه باندې ۲۰ تروریستي ډلو ته د فعالیت زمینه برابره کړې ده.

د ملګرو ملتونو او د امریکا د بهرنیو چارو وزارت پخوانی سلاکار بارنت روبین وايي، په افغانستان کې القاعده ته د پناه ورکولو له کبله د طالبانو په وړاندې کوم نړیوال اقدام ممکن نه برېښي.

په دې اړه نور:

امريکايي جنرالان: د امريکايي پوځيانو له وتلو وروسته افغانستان خوندي نه‌دی

نوموړی وايي: "داسې احتمال نه‌شته چې نړیواله ټولنه دې په افغانستان کې د طالبانو په وړاندې کوم جدي اقدام وکړي، ځکه سخت اقدامات له وړاندې شوي دي، چې په ډیپلوماتیک لحاظ د دوی د حکومت په رسمیت نه‌پېژندل، د افغانستان بانک د شتمنیو کنګل کېدل، د طالبانو پر حکومت او غړو بېلابېل بندیزونه دي. خو د طالبانو عمده ډیپلوماتیک هدف اوس د شتمنیو ازادېدل، د بندیزونو لیرې کېدل او په ډیپلوماتیک ډګر کې د دوی د حکومت په رسمیت پېژندل دي. که دوی د القاعده شبکې مشرتابه ته پناه ورکړي، دغه یو هدف به هم ترلاسه نه کړي."