ځانګړی راپور

نن د جون ۲۰مه د کډوالو نړېواله ورځ ده، دا ورځ سږکال داسې مهال را رسېږي چې نه یوازې په افغانستان بلکې د نړۍ په ډېری هېوادونو کې کرونا ویروس خپله لمنه پراخه کړې.

• په دې وضعیت کې په نورو هېوادونو کې افغان کډوال په څه حالت کې دي؟
• ایا دوی کرونا ویروس ضد واکسین ترلاسه کړی؟

په فرانسه کې افغان کډوال قیوم حبیبي وايي، کرونا فرانسه کې په ځانګړي ډول د افغان کډوالو ژوند له سختو ستونزو سره مخ کړی.

قیومي زیاتوي، هغه افغانان چې په کرونا ویروس اخته شوي واکسین یې نه دی ترلاسه کړی: "ما د کرونا ویروس ناروغي تېره کړې، خو تر اوسه مې واکسین نه دی ترلاسه کړی او نه دی راکړل شوی، د افغان حکومت نه مې هیله ده چې فرانسه کې مېشتو افغانانو ته د کرونا د واکسین په اړه زیاتې هڅې وکړي."

نوموړی درې کاله مخکې له افغانستانه فرانسې ته کډوال شوی.قیومي وايي، په افغانستان کې یې بې کاري او نا امنیو نور ژوند ور تریخ کړی و.

خو په پاکستان کې بیا افغان کډوالو ته د کرونا ضد واکسین پیل شوی.

د دې هېواد د بلوجستان ایالت د پشین سیمه کې د افغان کډوالو یو کمپ کې د کرونا ضد واکسین له تیرې یوې اوونۍ راهیسې پیل شوی دی.

په پښتونخوا کې د ازادي راډیو د مشال څانګې سره د پشین سیمې افغان کډوال په مرکه کې وايي، واکسین ور رسیدلی دی.

افغان کډوال طاهر پشتون وايي: "نن سبا په ټولنیزو رسنیو کې د واکسین په اړه منفي تبلیغات کېدل، نو زه د افغان کډوالو په استازيتوب راغلم واکسین لګولو ته، څو نورو افغانانو ته دا پیغام ورسوم چې کوم ستونزه نشته او باید واکسین وکړي."

خو دلته په افغانستان بیا د کډوالو په چارو کې د ملګرو ملتونو عالي کمېشنرۍ دفتر (UNHCR ) وايي، دغه سازمان له افغان حکومت سره په ګډه په ټولو هغه هېوادونو کې چې افغان کډوال مېشت دي، دوی ته د کرونا ضد واکسین د رسېدو لپاره هڅه کوي.

په کابل کې د دې سازمان ویاند نادر فرهاد ازادي راډیو ته وویل: "يو. اېن.اېچ.سي.ار په ایران او پاکستان کې چېرته چې افغانان مېشت دي او کارتونه لري د کرونا واکسین لپاره یې غږ پورته کړی او دا به دوام ولري، نو افغان کډوال کولای شي د کرونا واکسین په ایران او پاکستان واخلي او ځینې کسان هم تر اوسه له دې واکسینه برخمن شوي دي."

ښاغلی فرهاد وايي، سږکال د کډوالو نړېواله ورځ داسې مهال را رسېږي چې کرونا ویروس د نړۍ ډېری هېوادونه له بحران سره مخ کړي.

خو د افغانستان د کډوالو او بېرته راستنېدونکو چارو وزارت بیا روان حالت ته په کتو له ټولو هغه هېوادونو څخه چې افغان کډوال په کې مېشت دي، د همکارۍ غوښتنه کوي.

د دې وزارت ویاند عبدالباسط انصاري هم له ازادي راډیو سره په خبرو کې وویل، پاکستان او ایران کې افغان کډوالو ته د کرونا ضد واکسین پیل شوی دی.

د ښاغلي انصاري په خبره، سره له دې چې افغانستان کې امنیتي حالت او کرونا وبا ټولې چارې له بحران سره مخ کړي، خو بیا هم د روان میلادي کال له پیل سره سلګونه زره کډوال بېرته هېواد ته راستانه شوي دي.

دی وايي: " موږ اوس مهال شااوخوا ۶،۵ میلیونه کډوال او پناه غوښتونکي چې په ۷۰ هېوادونو کې یې لرو او له د ۲۰۲۱ کال له پیل سره تر دا مهاله شااوخوا ۵ سوه ۳۰ زره افغانان بېرته خپل هېواد ته راغلي چې ګن شمېر له ایران، پاکستان او اروپايي هېوادونو څخه دي."

نوموړی وايي، نا امني، اقتصادي ستونزې او په وروستیو کې د هدفي وژنو د ګراف لوړوالی د دې لامل شوه چې ډېری افغانان خپل هېواد پریږدي.

نوموړی دا هم وايي، د یادو ستونزو په ځانګړي ډول ناامنۍ له امله یوازې د روان لمریز کال په لومړیو درېیو میاشتو کې، ۱۸۴۰۰ له خپلو کورنو بې ځایه شوي دي.

په دې اړه نور:

افغانستان: د روان کال لومړیو ۳ میاشتو کې ۱۸۴۰۰ کورنۍبې ځایه شوي

دغه وزارت وايي، تېر لمریز کال په افغانستان کې ۹۲۰۰۰ کورنۍ د جګړو او نورو ستونزو له امله له خپلو سیمو او کورنو بې ځایه شوي وې.

په ورته وخت کې ملګرو ملتونو سازمان د جون ۲۰ مه د کډوالو نړېوالې ورځې په تړاو د یوې اعلامېې په خپرولو سره ویلي چې په ۲۰۲۰ میلادي کال کې د جګړو شدت، تاوتریخوالی او د بشري حقونو د سرغړونو له کبله په ټوله نړۍ کې ۸۲.۴ میلیونه خلک بې کوره شوي چې دا د ۲۰۱۹ میلادي کال پرتله څلور سلنه زیاتوالی ښي .

په دې راپور کې ویل شوي چې دا شمېر په چټکی سره د زیاتیدو په حال کې دی.

د جون ۱۹مه په جګړو کې د جنسي تاوتریخوالي د منعې نړیواله ورځ؛ اوس مهال د افغانستان په زیاترو سیمو کې جنګ جګړې دي، دغه وضعیت پر ا فغانانو څه اغېز کړی؟

د خوست ولایت د یوې ولسوالۍ ۲۱ کلنه اوسېدونکې، هغه ځای چې د نور هېواد په څېر نا امنه ده، د امنیتي ګواښونو له امله نه‌غواړي خپل نوم واخلي.

دغه مېرمن وايي، په ۱۴ کلنۍ کې د خپلې خوښې خلاف نامزده شوه، له نامزدي درې کاله نه‌و تېر چې نامزد یې په خوست ولایت کې په یوې بمي چاودنه کې ووژل شو.

دا پېښه د نوموړې د ستونزو پیل و، له هغې وروسته مجبوره شوه چې له خوښې پرته له بل چا سره ژوند وکړي، هغه ژوند چې نوموړې پرې راضي نه‌وه.

په ولسوالۍ کې د جګړو له امله یاده مېرمن ونه‌توانېده چې د ځان لپاره د عدالت غوښتنه وکړي.

دا وايي: "زموږ ولایت په ځانګړې توګه هغه ولسوالۍ چې ما په‌کې ژوند کاوه زیاته ناامنه ده، هغه ځایونه له طالبانو سره و، هلته دولت نه‌و، د دې لپاره چې څوک نه‌و، زه مجبوره شوم چې د خلکو خبرې ومنم، له ځانه مې دفاع ونه‌شوه کړای، مجبوره شوم، له نکاح پرته مې د خسر کور کې څلور کاله تېر کړل، ما مېړه نه‌درلود، مېړه نه‌درلودل خپله یو ظلم دی، څه مې کړي وای، مجبوره وم چې ظلم وزغمم او بیا له هغه ځایه راووتم."

په ورته وخت کې د افغانستان د بشر حقونو خپلواک کمېسیون وايي، که څه هم دغه کمېسیون تر اوسه په جګړو کې د جنسي ځورونې په اړه کره شمېرې نه‌لري، خو ښځې او ماشومان د ټولنې تر ټولو زیانمن قشر دی.

د دغه کمېسیون ویاند شکرالله مشکور ازادي راډیو ته وویل، نړیوال بشردوستانه حقوق او اصول حکم کوي چې په وسله‌والو جګړو کې په ځانګړې توګه د ښځو او ماشومانو حقونو ته باید پام وشي، د وسله‌والو جګړو پر مهال تجاوز نړیوال لوی جرم دی او باید په جدیت ورته رسېدنه وشي.

ښاغلی مشکور زیاتوي: "د وسله‌والو جګړو پر مهال جنسي تېری لوی نړیوال جرم دی چې باید په جدي توګه ورته رسېدنه وشي، له بلې خوا د جنګیالیو په لیکو کې د ماشومانو جذب یوه بله موضوع ده چې د نړیوالو بشردوستانه حقونو له اصوله سرغړونه بلل کېږي، له دوی نه د سرتېري په توګه استفاده کول یوه وسیله ګرځي چې په پوځي قرارګاوو کې ورنه جنسي استفاده وشي."

په ورته وخت کې د افغانستان دفاع وزارت وايي چې افغان امنیتي او دفاعي ځواکونه د خلکو د ځان او مال ساتونکي دي.

د دغه وزارت ویاند روح‌الله احمدزي ازادي راډیو ته وویل چې افغان امنیتي او دفاعي ځواکونو ټول هغه قوانین، اسناد او په نړیواله کچه معتبر نړیوال تړونونه چې باید په جګړه کې مراعت شي، مراعت کړي دي.

ښاغلی احمدزی زیاتوي: "په هرو ۲۴ ساعتونو کې د ورکشاپونو، پروګرامونو او خبرونو په ذریعه زموږ همکارانو ته رسېږي، د دې مواردو په اړه موږ ډېر جدي یو، د دفاع وزارت رهبري په دې اړه تل هڅه او کوښښ کړی او د دې موضوع رعایت سل سلنه کېږي، موږ ته دا یو سور خط دی، موږ له خپلو منسوبینو په جدي ډول غوښتي چې دغه موضوع ته پوره پام وکړي، تاسې به هېڅ مورد پیدا نه‌کړئ چې زموږ منسوبینو په جګړه کې ملکیان جنسي ځورولي وي."

په ورته وخت کې د طالبانو ویاند ذبیح‌الله مجاهد ازادي راډیو ته په استولي غږیز پیغام کې ویلي چې دوی دې موضوع ته زیاته پاملرنه کوي، نه‌یوازې د جګړو پر مهال، بلکې په عادي شرایطو کې هم هڅه کېږي چې د دوی تر کنټرول لاندې سیمو کې ښځې او ماشومان له جنسي پلوه څوک ونه‌ځوروي.

له بل پلوه د رواني چارو کارپوهان په دې باور دي چې د جګړې له امله هغه زیانونه چې خلکو ته اوړي له دې سره په خوا کې که څوک له جنسي ځورونې سره مخ شي، له رواني ستونزو سره مخ کېږي.

د دوی له ډلې شرف‌الدین عظیمي په دې اړه ازادي راډیو ته وویل: "له جنسي ځورونې وروسته، اختلال، اضطراب، اندېښنې په اوږد مهال کې تشویش او په لنډ مهال کې وېره او ډار په وجود کې پیدا کېږي، وروسته ډېرېږي، دا ډول کسان په ځینو وختونو کې نهیلي، ناراحته، خسته او په نورو بېلابېلو ناروغیو اخته کېږي."

جنسي تاوتریخوالی له شخصي رواني ستونزو سره په خوا کې ټولنیز مشکلات هم رامنځته کوي.

د ټولنیزو چارو کارپوه زرمینه کاکړ زیاتوي: "دا چې زموږ ټولنه ستني ده، نو له ډېری قضیو پرده نه پورته کېږي، ځکه زیاتې کورنۍ خپل راز افشا کول بې‌ننګي بولي، نو ځکه هم د جنسي تاوتریخوالي له پېښو پرده نه پورته کېږي، دا بیا په خپل ذات کې د ځان سوځونې، خودکشي او یا هم له کوره د تېښتې لامل کېږي."

دا په داسې حال کې ده چې په افغانستان کې د څو لسیزو جنګ جګړو له امله ډېری ښځې او ماشومان له جنسي ځورونو سره مخ دي.