د مې ۲۱مه د چایو نړېواله ورځ؛ هغه ځښاک چې نړیوال شهرت او په افغانانو کې هم ډېر خوښوونکي لري.

د چایو اصلي سرچینه چین دی، خو په افغانستان کې یې هم څښونکي د پېړیو مخينه لري.

د افغانستان د سوداګرۍ وزارت وايي، په کلني ډول ۶۵ زره مټریک ټنه چای له نورو هېوادونو دغه هېواد ته واردېږي چې ارزښت‌یې، کابو ۱۰۴ ملیونه ډالره دی.

د دغه وزارت ویاند فواد احمدي ازادي راډیو ته وویل: ”د افغانستان د سوداګرۍ او صنعت وزارت د موندنو له مخې په کلني ډول د ۶۱ ملیونه امریکایي ډالرو په ارزښت ۴۴ زره ټنه شین چای او د ۴۳ ملیونه امریکایي ډالرو په ارزښت ۲۱ زره ټنه تور چای له بېلابېلو هېوادونو دغه هېواد ته واردېږي."

افغانان چې په مېلمه پالنه مشهور دي، تر ډېره‌یې مېلمه پالنه هم په چایو ده. هم‌یې بډای خپل مېلمه ته مخته ږدي او هم خوار غریب.

دا چې په افغانستان کې د چایو خوشوونکي ډېر دي، د کورونو ترڅنګ د دغه هېواد په بېلابېلو ښارونو په ځانکړي ډول کابل کې بې‌شمېره سماوارونه او چای‌خانې هم جوړې شوې دي.

د کابل په زاړه ښار کې ۷۰ کلن سماوارچي یا چای ورکوونکی رجب علي وایي چې له تېرو ۱۵ کلونو راهیسې خلکو ته د کابل له اوبو چای برابروي.

دی وایي په همغو پخوانیو پیالو او چاینکو کې خلکو ته چای ورکوي او له دې لارې خپل ژوند مخ ته وړي.

رجب علي زیاتوي: "زه د کابل د پغمان له اوبو چې ټانکر یې موږ ته راوړي چای جوړوم، دا کاروبار راته د ښو ملګرو ترڅنګ عاید هم راکوي، خلک تر ډېره شین چای خوښوي."

د چایو بوټی پنځه زره کاله وړاندې په چین کې وپېژندل شو او په ۱۷مه پېړۍ کې یو شمېر خلکو له چین نه اروپا او له هغه ځایه نورو هېوادونو ته هم یووړ.

د ننګرهار اوسېدونکی ګل ولي پسرلی وایي، چای څښل ورته ورځنی عادت ګرځېدلی دی.

دی وايي: "چای د افغانانو په ژوند کې له ځانګړي ارزښت څخه برخه‌من دی او زموږ هېڅ ناسته بې‌چایو نه‌ده. د چایو څښل زما ورځنی عادت ګرځېدلی او که کومه ورځ په بېړه دفتر ته ولاړ شم او چای ونه‌څښم نو بیا مې په سر درد وي او ټوله ورځ مې فکر جوړ نه‌وي."

دا مهال افغانستان ته له هندوستان، ایران، کینیا، چین، اندونیزیا او سریلانکا څخه چای واردېږي.

خو د شین او تور چای ترڅنګ له څو کلونو راهیسې په افغانستان کې د زعفرانو چای هم ډېر مینه‌وال پیداکړي.

د افغانستان زعفران د خوند له اړخه د نړۍ په کچه لومړی نوم لري او کوم سیلانیان چې دغه هېواد ته راځي هم‌یې خپله چای ډېر څښي او هم‌یې د ډېر قیمتي سوغات په توګه خپلې کورنۍ او دوستانو ته اخلي.

د مې ۲۰مه د شاتو مچیو له نړیوالې ورځې سره برابره ده. د شاتو مچۍ او ځینې نورې ګټورې حشرې چې اصلي دنده‌یې له ګلانو د شیرې راټولول دي، په خوراکي څرخ او د بشریت په پایښت کې اساسي رول لري.

د ننګرهار ولایت د اچین ولسوالۍ په یوې کرونده کې چې له ګلانو د شاتو مچیو له لوري شیره راټولېږي (ګرده ایستل)، ترڅو د بشریت د استفادې لپاره‌یې په مېوې بدل کړي، پالونکی یې ریاض رودوال وايي چې اوس‌مهال په کلني ډول شااوخوا ۴۰۰ کیلو شات تولیدوي.

نوموړی چې له تېرو ۱۲ کلونو راهیسې د شاتو مچۍ ساتي، روزي یې او پالنه‌یې کوي وايي چې په شپږنیم زره افغانۍ یې د شاتو مچیو د صندوق په اخیستو سره د شاتو مچیو د روزنې او پالنې کار پيل کړ، خو اوس شااوخوا ۴۰۰ د شاتو مچیو صندوقونه لري.

د ښاغلي رودوال په خبره دا چې ننګرهار ته همېشه بهار وايي، ګلان په‌کې زیات کېږي، نو د شاتو مچیو د روزنې او د شاتو د تولید لپاره مناسبې کروندې او شرایط لري.

ښاغلی رودوال زیاتوي: "زه اوس‌مهال د شاتو مچیو ۴۰۰ صندوقه لرم، له خپل کاره ډېر راضي یم، نه‌یوازې دا چې د شاتو کاروبار کوم، بلکې د شاتو مچۍ هم خرڅوم، دا چې په ننګرهار کې د شاتو مچیو پالنې ښه وده کړې، نو په کلني ډول ننګرهار کې شااوخوا ۴۰۰ ټنه د شاتو تولیدات لرو."

د شاتو مچۍ د نړۍ په خوراکي سیستم کې ۸۰ سلنه ونډه لري.

د ملګرو ملتونو د موندنو له مخې ۹۰ په سلو کې له بېلابېلې وحشي بوټو د شیرې راټولول په ټوله‌ییزه توګه یا تر یوه بریده د حشرو په ځانګړې توګه د شاتو په مچیو پورې اړه لري، همدا شان د نړۍ خوراکي محصولات په سلو کې ۷۵ په مچیو پورې اړه لري.

له دومرو ګټو سره سره بیا هم دا حشره د انسانانو له ګواښونو خوندي نه‌ده.

د کرنیزو چارو پوهان په لویو ښارونو کې د نفوسو زیاتوالی، د شنو کمربندونو له‌منځه تلل او د بڼوالو له لوري د مضره حشراتو په وژنه کې له زیاتو کیمیاوي موادو استفاده د شاتو د مچیو د له‌منځه تلو عمده لاملونه بولي.

د دغو کارپوهانو له ډلې وکیل احمد عمر علي په دې اړه ازادي راډيو ته وویل: "هڅه دې وشي، په هغو سیمو کې چې راټولونه او حاصلات کم وي، صندوقونه کېښودل شي، په یو هکتار کې چې شپږ جریبه کېږي دوه یا درې صندوقه مچۍکفایت کوي."

د افغانستان د کرنې، اوبو لګولو او مالدارۍ وزارت په دې وروستیو کې په هېواد کې د شاتو د تولید د زیاتوالي خبر ورکوي.

د دغه وزارت ویاند اکبر رستمي ازادي راډيو ته وویل چې دمګړۍ په ټول هېواد کې د شاتو مچیو شپږ زره ۷۵۷ پالونکي شته او په تېر لمریز کال کې په پلازمېنه کابل او ولایتونو کې دوه زره ۴۹۰ ټنه شات تولید شوي و.

ښاغلی رستمي زیاتوي: "په تېر یو کال کې په پکتیا کې ۹۰۰ مټریک ټنه، ننګرهار کې ۵۰۰ او خوست ولایت کې ۴۰۰ مټریک ټنه شات تولید شوي، هرات، لغمان، بدخشان، نیمروز او بامیان ولایتونه هم د شاتو د تولید په عمده تولیدوونکو کې راځي."

د ښاغلي رستمي په خبره تر ډېره خلک په بادغیس، هرات، بدخشان، پکتیا، کندز، دایکنډي، بامیان، لوګر، سرپل، فراه، میدان وردګ، کاپیسا، تخار، بغلان او خوست کې د شاتو مچیو په روزنه او پالنه بوخت دي.