"Чоң саясий алаамат"
Улуттук статистика комитетинин төрага орун басары Жанбулат Байжуманов 291 миллион калктуу өлкөнүн кыйрашы Кыргызстандын эл чарбасы өтө катуу бүлүнткөнүн, 1990-жылдын деңгээлине өлкөнүн ички
дүң жыйымы жыйырма жылдан соң гана чыкканын айтат. Ушундан келип, “Эмгек сиңирген экономист” Байжуманов СССРдин ыдырашын Россиянын мурдакы президенти Владимир Путин катары "чоң саясий алаамат" деп мүнөздөйт:
- СССРдин бүлүнүүсү жөнүндө кеп кылганда, мен Россиянын мурдакы президенти Владимир Путиндин “СССРдин кыйрашы XX кылымдагы эң чоң геосаясый катастрофа” деген сөзүнө шилтеме жасайт элем. Мен мындай пикирге толук кошулам. Себеби, Советтер Союзу ал кезде бир бүтүн саясый-экономикалык организм болчу. Анын кыйроосунун кесепети алиге чейин сезилүүдө. Бир гана фактыга токтолоюн. Бул, экономикалык жактан алганда, Кыргызстан үчүн өтө катуу сокку болду. Өлкө экономикасы 1990-жылдын деңгээлине араңдан зорго 2009-жылы гана чыкты.
Кеңеш доорунда Кыргызстан бирдиктүү экономикалык мейкиндикте өнүгүп, Москва түшүргөн өндүрүштүк пландарды аткарган. СССР ыдырап, завод-фабрикалар арасында узак жылдар калыптанган байланыш үзүлгөндөн кийин жергиликтүү ишканалардын товарлары базар көтөрбөй, өндүрүштү токтотууга аргасыз болду. Бүгүн да Байжумановдун сөзүнчө, өнөр жай ишканаларынын 30 процентке жакыны толук кубаттуу иштебей турат. Натыйжада, Кыргызстан тейлөөгө жана айыл чарбасына ыктаган өлкөгө айланды.
Энергетика катуу аксады
Мурдакы профсоюздук, чарбалык жана партиялык кызматкер, Жогорку Кеңештин үч чакырылышында депутат болгон Мукан Алыкулов Кыргызстан Москвадан күнкорсуз болуп, өз көйгөйүн өзү чечкен мамлекет болгондон тарта саясый жактан коңшу өлкөлөргө караганда алда кайда алга кетти деген ишенимде:
Мурун биздин Кыргызстан советтик республикалардын курамында эчтеке чечпей, бардык маселелерди Москва чечет эле. Албетте, эгемендик алгандан бери саясый жагынан алдыга жылдык.
Бирок чарбагер-энергетик Мукан Алыкулов СССРдин кыйрашы экономикага, айрыкча, энергетика тармагын катуу аксатканын айтат:
- Советтер Союзунун жок болгону Кыргызстандын энергетика тармагынын өнүгүүсү үчүн бир кыйла тоскоолдук алып келди. Эгер союз болсо, “Камбар-Ата-1” жана “Камбар-Ата-2” ГЭСтери эбак курулуп, бизден Пакистан жана Индияга 1150 киловольттук линиялар тартылып, аларга электр кубатын сатат элек. СССР тура турса, план боюнча 2000-2002-жылдары ушул эки ГЭС курулуп бүтмөк. Бул биз үчүн чоң жоготуу болду. Бирок союз бузулуп, эгемендик алганыбыз жакшы болбодубу.
Бишкектик ишкер Нүргүл Малабаева да СССРдин кыйраганы кыргыздардын өзүнчө күнкорсуз эл болуп түптөлүүсү үчүн абдан жакшы болду дейт. Анткени, кеңеш бийлиги дагы 30 жылдай сакталып турса, коммунисттик идеология кыргыздарды теги жок, өз тарыхын жана насил-наркын билбеген манкурт кылып тарбиялап салышы мүмкүн эле деп кооптонот ишкер айым:
- СССРдин кыйраганы абдан жакшы болду да. Эгер СССР дагы 20-30 жыл тирүү турса, анда кыргыз деген атыбыз жок калмак. Менин оюмча, Советтер Союзунун идеологиясы акылдан ойлоп табылган жасалма идеология болчу. Эксперимент жүргүзүлүп жаткан. Анын аягында кандай адам чыгары али билине элек болчу. Ошол эксперимент туура эмес жүргүзүлүп, аягында манкурттар пайда болсо, биз, кыргыз эли эмне болот элек?..
Акыйкаттыктын жеңиши
Азыр Кошмо Штаттарда жашаган теги кыргыз Анара Бекишева болсо СССРдин кыйроосун тарыхый акыйкаттыктын жеңиши деп билет. Ал 1980-жылдардын экинчи жарымында Киевде окуп жүрүп, эфиопиялык жигитке күйөөгө чыгып, Африкага кетет. Анара айым Советтер союзу жалаң калпка таянган системаны курган деп, өзү башынан өткөргөн мына бул окуяны мисал ирети айтып берди:
- Мен Советтер Союзунун кулашын тил, маданият жана тарых менен байланыштырам. Мен ал кезде Эфиопияда жашачумун. Ошондуктан, Советтер Союзу өлкө эли билгенден такыр башка экенин билчүмүн. Себеби, мен СССРден кетип жатканда, Киев шаарынын чет элдиктерге виза берип, каттоочу бөлүмү-ОВИР менен институтту бүткөнүмдү тастыктаган дипломумуду алып калышты жана аны Адес-Абебадагы СССРдин элчилигинен аласын деп айтышты. Адис-Абебага келер замат СССРдин элчилигине барсам, консул мага: "Сизди балким жумушка да орнотушубуз керектир? Балким Сизге квартира дагы беришибиз керектир? Эмне деп дөөдүрөп жатасыз. Каяктагы дипломду айтасыз? Сиздин дипломуңузду Эфиопияга эч ким жөнөткөн жок, ”- дебедиби... СССРде баары калп экенине мына ушул кичине мисал менин көзүмдү ачты. Советтик чиновниктин мына минтип эркин жана жоопкерчиликсиз сүйлөгөнү менин жан дүйнөмдү өзгөрттү. Бул мен үчүн өтө жаман сокку болду. Себеби, мен биздин өлкөбүз укумуш деп ишенчүмүн.
Ошентип, Анара Бекишева Киевдеги Педагогикалык институттун филология факультетин бүтүп, жаңы мекени Эфиопияга баргандан кийин советтик чиновниктердин, системанын эки жүздүүлүгүнө көзү ачылат.
Тил, маданият, тарых демекчи, бишкектик ишкер айым Нүргүл Малабаева совет өкмөтүн оторчул саясат жүргүзгөн падышалык Россиянын туундусу деп түшүнөт жана Россия Кыргызстанды басып алып, кыргыз элинин рухун жок кылды деген көз карашта:
-Менин оюм боюнча, орустар келбегенде кыргыздар руханий жактан азыркыдан бай болушмак. Орустар келип, совет өкмөтү келип, элибиздин рухун талкалап салды болуш керек. Кыргыздардын руху мурда (Россия басып алганга чейин) бийик болчу.
Ал эми Совет бийлиги бүгүнкү Кыргызстандын өзүнчө территорияга бөлүнүп, түптөлүшүнө башат салган; эгер 1917-жылы большевиктер жеңип, совет өкмөтү түзүлбөсө, кыргыздар эгемендүү болуп, өзүнчө түтүн булата албай калышы мүмкүн эле деген пикирге Нүргүл Малабаева кошулбайт. Ал большевиктик ынкылапка чейин кыргыздар түгүл коңшулаш казактар, өзбектер, тажиктер менен түркмөндер деле өз алдынча бир мамлекет болбогонун, а кыргыз эли жүздөгөн жылдар бою мамлекети болбсо да жоголбой жашап келгенин айтат:
- Кыргыздар кичинекей эл болсо деле, миңдеген жылдар жоголбой-этпей эле жашап келишкен да. Бардык эле эле элдер мамлекет-мамлекет болуп, кийин эле калыптанбадыбы.
Маңкурттукка карай...
Манкурт демекчи, акыркы жыйырма жылда Америкада жашап жаткан Анара Бекишева да бишкектик Нүргүл Малабаева сыяктуу эле Советтер Союзунда үстөмдүк кылган коммунисттик идеология кыргыздарды тегин билбеген дөдөй-манкурт кылып тарбиялап жаткан деген терең ишеничте. Андай манкурт экенимди кийин билип отурбаймынбы деп өксүйүт АКШ жараны Бекишева:
- Мен Эфиопияга барып, тил жана маданият адам үчүн баарынан маанилүү экенин түшүндүм. Тили жана маданияты жок сен нөл, эч ким эмес экениңди түшүндүм. Мен өзүмдөн “Мен киммин? Мен кайсы тилде сүйлөйм?” деп сурадым. “Эмне мен орус маданияты менен сыймыктанамбы?” деп сурадым. Мени тааныбай чанган орус маданияты менен сыймыктанмбы? Ырас, менин орус досторум көп, орусча ойлоном. Мен кыргыз эмесмин. Мен эмне үчүн өз элимдин маданияты менен сыймыктанбайм. Ошондо мен Чынгыз Айтматов бизди манкурттарбыз деп жатканын түшүндүм. Бул икая биз жөнүндө экен. Себеби, бизди жарым адам кылып өстүрүптүр. Бул Советтер Союзунун эле күнөөсү эмес. Көрсө, биз улут катары өтө алсыз экенбиз.
Бишкекте туулуп чоңойгон Анара Бекишеванын муунунун эне тилин билбей калышына Москвага катар ошол кездеги Кыргыз жетекчилиги да жооптуу. Себеби, 1985-жылга чейин Бишкек шаарындагы 73 мектептин ичинде бир гана кыргыз мектеп болсо, 196 бала бакчанын баары орус тилинде болгон. Мунун өзү кыргыз балдардын тилинин бурук кылып, өз эне тилин акырындап унутуусуна өбөлгө түзгөн. Көңүл бурчу дагы бир жагдай, кыргыз мектептеринде 4, 3 миң кыргыз тил жана адабият мугалими, 6 миң орус тил жана адабият мугалими болгон. Ал эми жогорку окуу жайларда кыргыз тил жана адабияты, ошондой журналистика адистиги гана кыргызча окутулуп, калган бардык адистиктер орус тилинде окутулган. Атайын орто окуу жайлардын баарында сабак орусча өтүлгөн. Мындай жагдайда ата-энелер балдарын кыргыз тилинде окутууга кызыгышкан эмес.
Кавказ жана Балтия республикаларында абал тескерисинче болгон.
Ишеним эркиндиги
Кыргызстандын мурдакы муфтийи Кимсанбай ажы Абдрахманов болсо СССРдин кыйрашы мусулман элдерине, анын ичинде кыргыздарга ишеним эркиндигин бергенин эң чоң жетишкендик деп эсептейт:
- Кыргыз эли, бир эле кыргыздар эмес СССРдеги кудайга ишенген жана кудай деген бардык элдер Советтер Союзунун кыйрашы менен эркиндик колуна тийип, диний ишенимин жана ибадаттарын ачыктан ачык аткара турган болушту. Баарыбыз сүйүнүп кубандык. СССРдин кыйрап калганына баарыбыз кубанып, Горбачевго жакшы иш кылды деп, чоң ырахматыбызды айтып, колдодук. СССР бүлүнүп кеткенден кийин кыргыздар тарыхый инсандарын, Манастай ата-бабаларын туу көтөрүп, улуттук насили менен сыймыктана баштады. Советтер Союзунун кыйрап калганына элдин кубанып-сүйүнгөнү мына ушуга байланыштуу, - -деди Кимсанбай ажы Абдрахманов.
Улуттук статистика комитетинин төрага орун басары Жанбулат Байжуманов 291 миллион калктуу өлкөнүн кыйрашы Кыргызстандын эл чарбасы өтө катуу бүлүнткөнүн, 1990-жылдын деңгээлине өлкөнүн ички
1985-жылга чейин Бишкек шаарындагы 73 мектептин ичинде бир гана кыргыз мектеп болсо, 196 бала бакчанын баары орус тилинде болгон.
- СССРдин бүлүнүүсү жөнүндө кеп кылганда, мен Россиянын мурдакы президенти Владимир Путиндин “СССРдин кыйрашы XX кылымдагы эң чоң геосаясый катастрофа” деген сөзүнө шилтеме жасайт элем. Мен мындай пикирге толук кошулам. Себеби, Советтер Союзу ал кезде бир бүтүн саясый-экономикалык организм болчу. Анын кыйроосунун кесепети алиге чейин сезилүүдө. Бир гана фактыга токтолоюн. Бул, экономикалык жактан алганда, Кыргызстан үчүн өтө катуу сокку болду. Өлкө экономикасы 1990-жылдын деңгээлине араңдан зорго 2009-жылы гана чыкты.
Кеңеш доорунда Кыргызстан бирдиктүү экономикалык мейкиндикте өнүгүп, Москва түшүргөн өндүрүштүк пландарды аткарган. СССР ыдырап, завод-фабрикалар арасында узак жылдар калыптанган байланыш үзүлгөндөн кийин жергиликтүү ишканалардын товарлары базар көтөрбөй, өндүрүштү токтотууга аргасыз болду. Бүгүн да Байжумановдун сөзүнчө, өнөр жай ишканаларынын 30 процентке жакыны толук кубаттуу иштебей турат. Натыйжада, Кыргызстан тейлөөгө жана айыл чарбасына ыктаган өлкөгө айланды.
Энергетика катуу аксады
Мурдакы профсоюздук, чарбалык жана партиялык кызматкер, Жогорку Кеңештин үч чакырылышында депутат болгон Мукан Алыкулов Кыргызстан Москвадан күнкорсуз болуп, өз көйгөйүн өзү чечкен мамлекет болгондон тарта саясый жактан коңшу өлкөлөргө караганда алда кайда алга кетти деген ишенимде:
Мурун биздин Кыргызстан советтик республикалардын курамында эчтеке чечпей, бардык маселелерди Москва чечет эле. Албетте, эгемендик алгандан бери саясый жагынан алдыга жылдык.
Бирок чарбагер-энергетик Мукан Алыкулов СССРдин кыйрашы экономикага, айрыкча, энергетика тармагын катуу аксатканын айтат:
- Советтер Союзунун жок болгону Кыргызстандын энергетика тармагынын өнүгүүсү үчүн бир кыйла тоскоолдук алып келди. Эгер союз болсо, “Камбар-Ата-1” жана “Камбар-Ата-2” ГЭСтери эбак курулуп, бизден Пакистан жана Индияга 1150 киловольттук линиялар тартылып, аларга электр кубатын сатат элек. СССР тура турса, план боюнча 2000-2002-жылдары ушул эки ГЭС курулуп бүтмөк. Бул биз үчүн чоң жоготуу болду. Бирок союз бузулуп, эгемендик алганыбыз жакшы болбодубу.
Бишкектик ишкер Нүргүл Малабаева да СССРдин кыйраганы кыргыздардын өзүнчө күнкорсуз эл болуп түптөлүүсү үчүн абдан жакшы болду дейт. Анткени, кеңеш бийлиги дагы 30 жылдай сакталып турса, коммунисттик идеология кыргыздарды теги жок, өз тарыхын жана насил-наркын билбеген манкурт кылып тарбиялап салышы мүмкүн эле деп кооптонот ишкер айым:
- СССРдин кыйраганы абдан жакшы болду да. Эгер СССР дагы 20-30 жыл тирүү турса, анда кыргыз деген атыбыз жок калмак. Менин оюмча, Советтер Союзунун идеологиясы акылдан ойлоп табылган жасалма идеология болчу. Эксперимент жүргүзүлүп жаткан. Анын аягында кандай адам чыгары али билине элек болчу. Ошол эксперимент туура эмес жүргүзүлүп, аягында манкурттар пайда болсо, биз, кыргыз эли эмне болот элек?..
Акыйкаттыктын жеңиши
Азыр Кошмо Штаттарда жашаган теги кыргыз Анара Бекишева болсо СССРдин кыйроосун тарыхый акыйкаттыктын жеңиши деп билет. Ал 1980-жылдардын экинчи жарымында Киевде окуп жүрүп, эфиопиялык жигитке күйөөгө чыгып, Африкага кетет. Анара айым Советтер союзу жалаң калпка таянган системаны курган деп, өзү башынан өткөргөн мына бул окуяны мисал ирети айтып берди:
- Мен Советтер Союзунун кулашын тил, маданият жана тарых менен байланыштырам. Мен ал кезде Эфиопияда жашачумун. Ошондуктан, Советтер Союзу өлкө эли билгенден такыр башка экенин билчүмүн. Себеби, мен СССРден кетип жатканда, Киев шаарынын чет элдиктерге виза берип, каттоочу бөлүмү-ОВИР менен институтту бүткөнүмдү тастыктаган дипломумуду алып калышты жана аны Адес-Абебадагы СССРдин элчилигинен аласын деп айтышты. Адис-Абебага келер замат СССРдин элчилигине барсам, консул мага: "Сизди балким жумушка да орнотушубуз керектир? Балким Сизге квартира дагы беришибиз керектир? Эмне деп дөөдүрөп жатасыз. Каяктагы дипломду айтасыз? Сиздин дипломуңузду Эфиопияга эч ким жөнөткөн жок, ”- дебедиби... СССРде баары калп экенине мына ушул кичине мисал менин көзүмдү ачты. Советтик чиновниктин мына минтип эркин жана жоопкерчиликсиз сүйлөгөнү менин жан дүйнөмдү өзгөрттү. Бул мен үчүн өтө жаман сокку болду. Себеби, мен биздин өлкөбүз укумуш деп ишенчүмүн.
Ошентип, Анара Бекишева Киевдеги Педагогикалык институттун филология факультетин бүтүп, жаңы мекени Эфиопияга баргандан кийин советтик чиновниктердин, системанын эки жүздүүлүгүнө көзү ачылат.
Тил, маданият, тарых демекчи, бишкектик ишкер айым Нүргүл Малабаева совет өкмөтүн оторчул саясат жүргүзгөн падышалык Россиянын туундусу деп түшүнөт жана Россия Кыргызстанды басып алып, кыргыз элинин рухун жок кылды деген көз карашта:
-Менин оюм боюнча, орустар келбегенде кыргыздар руханий жактан азыркыдан бай болушмак. Орустар келип, совет өкмөтү келип, элибиздин рухун талкалап салды болуш керек. Кыргыздардын руху мурда (Россия басып алганга чейин) бийик болчу.
Ал эми Совет бийлиги бүгүнкү Кыргызстандын өзүнчө территорияга бөлүнүп, түптөлүшүнө башат салган; эгер 1917-жылы большевиктер жеңип, совет өкмөтү түзүлбөсө, кыргыздар эгемендүү болуп, өзүнчө түтүн булата албай калышы мүмкүн эле деген пикирге Нүргүл Малабаева кошулбайт. Ал большевиктик ынкылапка чейин кыргыздар түгүл коңшулаш казактар, өзбектер, тажиктер менен түркмөндер деле өз алдынча бир мамлекет болбогонун, а кыргыз эли жүздөгөн жылдар бою мамлекети болбсо да жоголбой жашап келгенин айтат:
- Кыргыздар кичинекей эл болсо деле, миңдеген жылдар жоголбой-этпей эле жашап келишкен да. Бардык эле эле элдер мамлекет-мамлекет болуп, кийин эле калыптанбадыбы.
Маңкурттукка карай...
Манкурт демекчи, акыркы жыйырма жылда Америкада жашап жаткан Анара Бекишева да бишкектик Нүргүл Малабаева сыяктуу эле Советтер Союзунда үстөмдүк кылган коммунисттик идеология кыргыздарды тегин билбеген дөдөй-манкурт кылып тарбиялап жаткан деген терең ишеничте. Андай манкурт экенимди кийин билип отурбаймынбы деп өксүйүт АКШ жараны Бекишева:
- Мен Эфиопияга барып, тил жана маданият адам үчүн баарынан маанилүү экенин түшүндүм. Тили жана маданияты жок сен нөл, эч ким эмес экениңди түшүндүм. Мен өзүмдөн “Мен киммин? Мен кайсы тилде сүйлөйм?” деп сурадым. “Эмне мен орус маданияты менен сыймыктанамбы?” деп сурадым. Мени тааныбай чанган орус маданияты менен сыймыктанмбы? Ырас, менин орус досторум көп, орусча ойлоном. Мен кыргыз эмесмин. Мен эмне үчүн өз элимдин маданияты менен сыймыктанбайм. Ошондо мен Чынгыз Айтматов бизди манкурттарбыз деп жатканын түшүндүм. Бул икая биз жөнүндө экен. Себеби, бизди жарым адам кылып өстүрүптүр. Бул Советтер Союзунун эле күнөөсү эмес. Көрсө, биз улут катары өтө алсыз экенбиз.
Бишкекте туулуп чоңойгон Анара Бекишеванын муунунун эне тилин билбей калышына Москвага катар ошол кездеги Кыргыз жетекчилиги да жооптуу. Себеби, 1985-жылга чейин Бишкек шаарындагы 73 мектептин ичинде бир гана кыргыз мектеп болсо, 196 бала бакчанын баары орус тилинде болгон. Мунун өзү кыргыз балдардын тилинин бурук кылып, өз эне тилин акырындап унутуусуна өбөлгө түзгөн. Көңүл бурчу дагы бир жагдай, кыргыз мектептеринде 4, 3 миң кыргыз тил жана адабият мугалими, 6 миң орус тил жана адабият мугалими болгон. Ал эми жогорку окуу жайларда кыргыз тил жана адабияты, ошондой журналистика адистиги гана кыргызча окутулуп, калган бардык адистиктер орус тилинде окутулган. Атайын орто окуу жайлардын баарында сабак орусча өтүлгөн. Мындай жагдайда ата-энелер балдарын кыргыз тилинде окутууга кызыгышкан эмес.
Кавказ жана Балтия республикаларында абал тескерисинче болгон.
Ишеним эркиндиги
Кыргызстандын мурдакы муфтийи Кимсанбай ажы Абдрахманов болсо СССРдин кыйрашы мусулман элдерине, анын ичинде кыргыздарга ишеним эркиндигин бергенин эң чоң жетишкендик деп эсептейт:
- Кыргыз эли, бир эле кыргыздар эмес СССРдеги кудайга ишенген жана кудай деген бардык элдер Советтер Союзунун кыйрашы менен эркиндик колуна тийип, диний ишенимин жана ибадаттарын ачыктан ачык аткара турган болушту. Баарыбыз сүйүнүп кубандык. СССРдин кыйрап калганына баарыбыз кубанып, Горбачевго жакшы иш кылды деп, чоң ырахматыбызды айтып, колдодук. СССР бүлүнүп кеткенден кийин кыргыздар тарыхый инсандарын, Манастай ата-бабаларын туу көтөрүп, улуттук насили менен сыймыктана баштады. Советтер Союзунун кыйрап калганына элдин кубанып-сүйүнгөнү мына ушуга байланыштуу, - -деди Кимсанбай ажы Абдрахманов.
