Эгемен Украинага каршы баскынчыл согушун улантып жаткан Орусиянын алкагындагы бул федерациялык биримдикти түзгөн жумурияттардын бири – Коми Республикасы. Анын Кожва жана Чикшино сыяктуу шаарчаларынын жана кыштактарынын калайыгы начар автожолдун азабын тартып келишет. Орусиялык бийликтин сынчылары президент В.Путиндин өкмөтү акча каражатын зыяндуу, адилетсиз жана майнапсыз согушка текке жумшабастан, Коми жергесиндеги жана башка элеттик аймактардагы жолдорду жана башка инфратүзүмдүк мерчемдерди жакшыртууга коротушу зарыл болчу, дешет.
Коми эли тууралуу азыноолак маалымат
Чыгыш Европанын түндүгүндөгү коми элинин тили – урал-алтай тилдерине жатат. Коми тилинин агглүтинатив мүнөзү, демек, алтай тилдеринин (анын ичинде кыргыз улуту сыяктуу түрк тилдүү калктардын дагы) тилдик өзгөчөлүктөрүнө окшош.
Коми тили урал тилдер үй-бүлөлүк тобунун бир бутагы болгон фин-угор тилдеринин ичиндеги перм тилдерине кирет.
Коми тилин “коми зырян” тили (алардын эне тилинде “коми кыл” же “коми кыв”) деп да коюшат.
Коми тилиндеги айрым көөнө сөздөр жалпы урал-алтай тилдериндеги кээ бир окшош сөздөрдү эске салат. Маселен, коми тилинде “ултыр”, аларга тууган удмурт тилинде “ули”, ал эми кыргызча “урук”, “уруу” сөздөрүнүн мааниси бирдей: “уруу”. (Уруунун чакан бөлүгүн кыргыздар “Баланча уулу” деп да коюшат эмеспи. Балким, мындагы “уулу” сөзү да эң байыркы замандагы “уруу” маанисиндеги сөздөргө жатаар?)
Коми тилиндеги “под” сөзү кыргызча “бут” сөзүнө маанилеш. (Бул сөздү казактар менен өзбектер “айақ” дешет эмеспи). Коми тилинде “чамзыны” – кыргызча “чаңыруу” (катуу айкыруу).
Коми тилинде “акча” маанисинде “сйөм” сөзү колдонулат жана ал этимологиялык жактан “балыктын кабырчыгы” деген сөзгө такалат экен. Кыргызча “сом” деп акча бирдигин айтабыз. Кыргыз тилинде “сом балык” деген сөз да учурайт эмеспи.
Бул окшоштуктарды тек гана урал жана алтай (анын ичинде түрк) тилдерин ырааттуу салыштырып изилдөө зарыл, деген ойду баса айтуу үчүн гана колдонуп жатабыз.
Коми жана түрк (анын ичинде кыргыз) тилдери – бири-биринен кыйла узактаган, бирок агглүтинатив мүнөзүн азыркыга чейин сактап калган тилдер. (Бул тилдерде жаңы сөз жаратууда уңгу сөзгө куранды жана уланды мүчөлөр артынан гана жалгашат).
Коми тилинде сүйлөгөн калктар жалаң гана Орусия Федерациясынын Коми Республикасында байырлап чектелишкен эмес.
Коми элинин далай өкүлдөрү Урал тоо кыркасынын батыш этегин да камтыган Перм аймагында, ошондой эле Киров облусунун түндүк-чыгышында, Кольск жарым аралында, Ненец, Ямал-Ненец жана Ханты-Манси автоном облустарында да байырлашат. Анча-мынча коми өкүлдөрү Украина (4 миңдей киши) менен Казакстанда (1,5 миңдей киши) да жашашат.
(Кыргыздардын диаспорасы да кылымдар бою Евразиянын кеңири мейкиндигине чачыраган эмеспи. Чакан коми элинин топтору да көп жумурияттарга жана башка аймактарга чачырашкан).
Жалпысынан, коми тилинде сүйлөөчүлөрдүн саны 160 миңге чендеп барат.
Коми Республикасы жана анын азыркы башчысы
Коми Республикасы (коми тилинде: “Коми Республика”; кыскача – Коми) — Орусия Федерациясынын негиздөөчүлөрүнүн бири болгон анын курамындагы жумурият болуп саналат. Географиялык жактан алганда, ал Орусиянын европалык бөлүгүнүн түндүк-чыгышында жайгашкан.
Бул жумурият бир эле учурда Орусиянын Түндүк-Батыш федералдык аймагына (округуна) жана Түндүк экономикалык районуна кирет.
Коми Республикасында коми жана орус тилдери расмий тилдер болуп жарыяланган. Жумурияттын борбор шаары – Сыктывкар. (Бул ордо шаардын коми тилиндеги аталышы “Сысола дарыясындагы шаар” деген маанини берет).
Сыктывкар шаары Маскөөдөн түндүк-чыгышта 1003 чакырымдай аралыкта жайгашкан (бирок бул эки шаарды жалгаштырган автоунаа жолу 1264 чакырымды түзөт).
Орусиянын президенти Владимир Путин кол койгон жарлыкка ылайык, Владимир (Валентин) Викторович Уйба мырза 2020-жылдын 2-апрелинен тартып Коми Республикасын убактылуу башкара баштаган жана андан соң, 2020-жылы 13-сентябрда, талаш-тартыштуу шайлоо аркылуу бул жумуриятты биротоло жетектеп калган. Владимир Уйба мырзанын теги – орус; ал 1958-жылы Омск шаарында туулган. Анын кесиби – эпидемиолог дарыгер. Ал – медицина илимдеринин доктору, профессор.
Анын ысымына байланыштуу бир катар жемкордук чатактары да чыккан, бирок ал өзүн ак деп санайт.
В.Уйба мырза Орусиянын бийликтеринин Украинага каршы баскынчыл согушун жактагандыгы жана ырааттуу колдогондугу үчүн 2022-жылдан тартып Улуу Британия, Канада, Украина, АКШ, Австралия сыяктуу өлкөлөрдүн чектөөсүнө (санкциясына) кабылган.
Коми жергесиндеги нааразылыктар
Кеңирсиген Орусия аймагынын учу-кыйырына көз чаптырсак жана Чукотка менен Калининградды эске алсак, анда Коми Республикасы өлкөнүн борбору Маскөө шаарынан анча деле алыс эмес.
Бирок бул аймактын инфратүзүмү өтө начар акыбалда экендигин Коми Республикасынын калкы өзү да моюнга алат.
Бул жумурияттын Печора дарыясынын алабындагы калайыгы, “жол азабы – көр азабы” дегендей, пластилиндей жуурулушкан баткактын туткуну болуп калган автоунаа жолдорунун айынан олуттуу мүшкүл тартып келет.
Өзгөчө алганда, былтыртан бери комиликтер Орусия Федерациясынын Коми Республикасындагы кан жолдун Чикшино – Кожва – Уст-Лыжа автожолунун балчыктуу тилкесиндеги аянычтуу көрүнүштү интернеттеги коомдук тармактар аркылуу байма-бай чагылдырып, жергиликтүү жана борбордук бийликтерге өз нааразылыктарын ачык билдиришүүдө.
Оппозициячыл маанайдагы “Ёшкин Крот” медиа долбоору өзүнүн Телеграм каналы аркылуу таркаткан жарыяда азыркы тапта, тез жардам унаасын мындай кой, ал түгүл Украинадагы баскынчыл согушта мерт кеткен жердештердин сөөгүн ташыган табыт унаалары дагы балчыкка тыгылып калууда, деп какшыктап, Коми тургундарынын көйгөйлөрүн чагылдырды.
Жогоруда сөз кылынган жерлердин бири – Кожва шаарчасы.
Коми Республикасынын Печора районуна караштуу бул шаарчанын аталышы коми тилинде “таштак (өзөн)”, “жылмакай чакан таштуу (өзөн)” деген маанинии билдирген Кожва өзөнүнүн атынан алынган. Бул Кожва өзөнү Печора дарыясына барып куят.
Печора районунун борбору Печора шаарынан 9 гана чакырымдай узактыкта түштүк-батышыраакта жайгашкан бул кыштакты алгач 1943-жылы негиздешкенде, албетте, сталиндик зулумдуктун азап-тозогун керт башы менен тарткан далай сүргүндөгү кишилердин да салымы зор болгон. Алардын арасында депортацияланган немистер жана башка этностук тектеги кишилер да бар эле.
Постсоветтик доордо Кожва кыштагында сталиндик репрессия курмандыктарына багышталган эскерүү жайы да тургузулган.
Ал эми Чикшино кыштагы болсо – Печора районуна караштуу дагы бир ири кыштак. Ал райондун борбору Печора шаарынан түштүк-батышта, 45 чакырымдай алысыраакта жайгашкан. Бул топоним саами тилинде “Чикша” – “Суу өрдөгү” (латынча – Anas crecca) деген куштун атын туюнтат.
Кыштак үчүн маанилүү болгон жана Чикшина өзөнүнүн өйүз-бүйүзүн байланыштырган автоунаа көпүрөсү 2009-жылы (!) гана ачылган.
Бул Чикшино кыштагы сталиндик репрессиялар доорунда карагай кыюучулардын азаптуу лагери (ПЛ-350/1 колониясы) жайгашкан жер катары дагы тоталитардык түзүлүштүн запкысын чеккен нечен миңдеген кишилердин кайгы-муңуна күбө болгон.
Дал ушул эки кыштакты бириктирген автоунаа жолу ар бир жамгырдан соң балчыктуу тозок жолуна айланат да калат.
Орусияда, негизи, ар кыл массалык нааразылык жыйындары катуу жазаланат. Коми жумуриятынын калайыгы көбүнесе интернеттеги видео жана сүрөт жарыялары аркылуу бийликтерге өз сын пикирлерин жана нааразылыктарын аңдатышууда.
Бийликтер калкты 2026-жылга чейин жолсуз чыдоого үндөшөт
Коми Республикасынын өкмөтү Чикшино – Кожва – Уст-Лыжа автожолунун көйгөйлөрүн талкуу кылууга аргасыз болду.
2024-жылы 24-октябрда Коми Республикасынын Өкмөтүнүн кеңешинин төрагасы Сергей Усачев мырза бул жумурияттын каржы министри Владимир Казаковдон жолду оңдоо түйшүгүн чечүү маселеси тууралуу маалымдоосун өтүндү.
В.Казаков мырзанын айтымында, 2025-жылы Ираёль (коми тилинде Йираёль) кыштагынан – Кажером (мурдагы Ворлэдзысь) кыштагына кетчү багыттагы автоунаа жолунун тилкесиндеги жаңы жолду курууну аяктоо үчүн 1,5 миллиард рубл каражаты бөлүнмөкчү.
Ал эми автоунаа жолдун Кожва – Чикшино тилкесин оңдоо боюнча негизги жумуштар 2026-жылы гана толук жүзөгө ашырылмакчы.
Быйыл (2024-жылы) бул тилкенин долбоордук сметалык документтерин биротоло даярдоо үчүн гана өп-чап акча бөлүнгөн, деди В.Казаков.
Коми Республикасынын мурдагы курулуш министри Андрей Чибисовдун божомолуна караганда, 40 чакырымдай созулган бул Чикшино – Кожва автожолун капиталдык оңдоодогу курулуш-монтаждоо иштеринин наркы дээрлик 3 миллиард рубл (болжол менен 31 миллион доллар же 2,6 миллиард кыргыз сому) акча каражатын түзүшү ажеп эмес.
Айтмакчы, быйыл 30-августта А.Чибисов бул кызматынан түшүп калды. Анын ордуна 24-сентябрдан тартып Коми Республикасынын төрагасынын орун басары – жумурияттын курулуш жана турак жай-коммуналдык чарба министри болуп калган Андрей Селиванов деле, эгерде Орусия Федерациясынын борбордук каржы булактары каражат бөлүп берсе, анда келээрки, 2025-жылы, Чикшино – Кожва автожолунун курулушу башталып калмакчы, бирок аны аяктоо – 2026-жылга карата гана күтүлөт, – деген эски маалыматты кайталап айтты..
Эгерде согуш болбосо...
Албетте, Коми Республикасынын калайыгы чекити коюла элек Украинага каршы баскынчыл согуштун кырдаалында ансыз да белдерин бек бууп жашоого аргасыз.
Орус тилинде ар кыл учкул кабарларды жана калыс сын пикирлерди жарыялап келе жаткан “Ёшкин Крот” долбоору өзүнүн Телеграм каналында жарыялаган жана “Forbes” медиа каражатына негизденген маалыматка караганда (https://t.me/eshkinkrot/55213), Украинага каршы баскынчыл согуштун ар бир күнү Орусия өз казынасынын 27 миллиард рублга тете (300 миллион АКШ долларындай) каражатынан айрылууда.
Бул 27 миллиард рублга 43 чакырымга созулган жана төрт тилкелүү ири автожолун куруп салууга болот. Анткени Орусиянын Унаа министрлиги төрт тилкелүү мындай жогорку сапаттуу автоунаа жолунун 1 чакырымы үчүн дээрлик 620 миллион доллар кетет, деген маалыматын 2023-жылы шардана кылган.
“Ёшкин Крот” долбоору баскынчыл согуш бир ай ичинде “бөөдө жерден жеп салган” акча каражатына Орусия өзүнө 1290 чакырымдык төрт тилкелүү сонун жолду куруп алмак болчу, деп белгилейт. Албетте, эгерде Орусияны акылсыз согушчан кылмышкерлер эмес, чынчыл жана улам жаңы мөөнөттө башка чынчылдарга орун бошотуп берип турган жетекчилер башкарган чакта, ушундай сонун жолдор курулмак...
Ал эми кеңири өлчөмдө улантылып жаткан алааматтуу баскынчыл согуштун (бул уруштун демилгечилери аны “үч эле күндө аяктагысы келген” эмеспи!) жалпы 975 күнүнө коротулган каражатты эске алчу болсок, анда Орусияда бул акчага эң мыкты сапаттагы 42 000 чакырымдык узундуктагы кан жол жаңыдан курулмак болчу, деп “Ёшкин Крот” долбоорунун өкүлдөрү кейип жазышат.
Коми Республикасынын тургундары болсо мындай деңгээлдеги математикалык эсеп жүргүзүүгө жана саясат таануучулук тыянакты айтууга батыныша элек. Алар тек Чикшино – Кожва автожолун 2026-жылга калтырбастан, тез арада оңдоону гана талап кылышууда.
Редакциядан. Автордун пикирин сөзсүз эле редакциялык турум катары кабылдоого болбойт.
Шерине