Кыргыз өкмөтүнүн Чек араны тактоо жана чек ара аймактарын өнүктүрүү боюнча бөлүм башчысы Курбанбай Искандаров “Азаттыкка” маек курду.
“Азаттык”: 2012-жылы чек араны тактоо боюнча кошуналар менен сүйлөшүү кандай болду? Ал сүйлөшүүлөрдөн майнап чыкчудайбы? Маселе ордунан козголдубу?
Искандаров: Биз Тажикстан жана Өзбекстан менен чек ара тууралуу бир топ жылдардан бери эле сүйлөшүп келатабыз. Тактап айтканда, Өзбекстан менен 2000-жылы баштаганбыз. Ошондон бери эки өлкө ортосундагы 1378 чакырым чек аранын 1007 чакырымы такталган.
Маалым болгондой, апрель окуясынан кийин сүйлөшүү токтоп калган. Андан кийин сүйлөшүү баштайлы деп биз демилге көтөргөнбүз. Өзбек тарап биринчи эле жолугушууда мурда такталган жерлерди кайта карап чыгалы деген сунушун айтты.
Бул такталган жерлерди эки өлкөнүн президенттери жолукканда да макул экенин айткан. Бирок ошого карабастан өзбек тарап менен жолукканда "кээ бир участкалар туура эмес такталып калыптыр, ошолорду кайра карап чыгалы" деген талапты коюшту. Биз болсо "буга чейинки сүйлөшүүлөрдө бир топ жумуштар жасалган, биз кайсы жерде токтогон болсок ошол жерден улантышыбыз керек" деген маселени койдук. Бирок алар үч жолугушууда тең ушул маселени коюп туруп алышты. Биз болсо "бул маселени карабайбыз деген жерибиз жок, кээ бир участкаларды караганга макулбуз, бирок адегенде жазылбаган, такталбаган жерлерди тактоону уланталы" деп жатабыз.
Жумуштун жүрүшүндө бирден-экиден участкаларды карап берели дегенге өзбек кошуналар макул болушту. Андан кийинки эки жолугушууда ошондой Баткен менен Ош облусундагы 20дан ашык участкаларды карап чыктык. 2012-жылы негизинен Өзбекстандын өкүлдөрү менен аз жолуктук. Буйруса, 2013-жылга график түзүп, жыл башында эле өзбек тарапты чакырып атабыз.
Чек ара боюнча Тажикстан менен сүйлөшүү 2002-жылы башталган. Биз Тажикстан менен 970 чакырым аралыкта чектешебиз. Бүгүнкү күндө анын 517 чакырымы такталып, эки өлкөнүн өкмөттөр аралык комиссиясынын деңгээлинде бекиген. Бирок тажик делегациясы менен жумуш бир топ илгерилеп атат. Мисалы, акыркы жолугушуу Хожент шаарында болду. Лейлектин Кулунду зонасынын төмөн жагындагы эки айыл Кулундуга Тажикстан аркылуу өтүшү керек. Ошол жерден эл бир топ кыйынчылыктарга дуушар болуп келген. Ал жерде тажиктерден чек ара бекети, автоинспекциясы, экологиялык бекети жана башка көзөмөлдөөчү бекеттер коюлган. Ар биринен өткөндө кыйынчылыктарга дуушар болгон.
Максат деген айылдан окуучулар Кулунду айыл өкмөтүнө келип окушат, ошондуктан алар көп кыйналган. Биз бул маселени тажик тарап менен сүйлөшкөндө койдук. Ошол жерде жол салган убакта Козу-Баглан дарыясына көпүрө салынышы керек эле. Ал жерде Тажикстан суу алган канал бар. Ошол жерде бир топ маселе пайда болду. Такталбаган 78 гектар участок жер бар. 58-59-жылдагы документ боюнча ал жер бизге таандык болуп эсептелет. Тажикстан 89-жылкы документ боюнча бизге таандык деп келет. Сүйлөшүүлөрдө бул маселе чечилбей, эки жыл катары менен коюп келдик.
Тажиктер "ошол жерге жол курганга каршы эмеспиз, бирок силер биздин бийликке кат жөнөтүп, расмий кайрылгыла" дешти. Бирок биз "ал жер силердики же биздики деп тактала элек, эгерде биз антип кайрылсак, анда тажиктердин жери деп тааныганга барабар болот" деп түшүндүрдүк. Ошондон бери бул маселе ачык турган болчу.
Андан кийин эки өлкөнүн президенттери, премьерлери жолукканда сөз болгон. Бирок акыркы Хожент шаарындагы жолугушууда эки өлкөнүн өкмөттөр аралык комиссиясынын жыйынында бул маселени оң жагына чечип келдик. Ошол жерге көпүрө куруп, биздин эки айыл Тажикстандын аймагы аркылуу эмес, көпүрө менен айланып өтүп калат. Буйруса, көпүрөнү куруу ушул жылы башталып бүткөрүлөт. Биз алар менен да тактала элек жерлер тууралуу сүйлөшүү үчүн график түзгөнбүз. Ушул жылдын 8-13-январь күндөрү бизге келишет.
Тажикстан, Өзбекстан менен деле орчундуу маселелер бир топ эле. Себеби үч республика тең Фергана өрөөнүндө жайгашкан. Бул жерде элдин жайгашкан жыштыгы өтө жогору. Бизде кошуналарга салыштырмалуу кичине жыштык азыраак. Ошондуктан алар аймактарын кеңейткилери келип, биздин жерге көз артып турат. Ошондуктан биз бул маселелерди тезинен чечкенге милдеттүүбүз.
Бир жер - эки башка аталыш
“Азаттык”: Кайсы жерлер өтө талаштуу болуп, орток пикир табуу өтө кыйын болуп жатат?
Искандаров: Бир сотых болсо да жер маселеси өтө оор. Жөнөкөй эле мисалы: эки кошуна эле короо талашканда канча проблема чыгат. Чек ара келгенде бул жерде эки мамлекеттин, эки элдин кызыкчылыгы жатат. Мурда кошуна, дос мамлекет болгон. Биз ошол шар менен чыр-чатакка барбашыбыз керек, тынч чечип алганга аракет жасашыбыз керек.
Негизи талаштуу участкалар өтө эле көп. Өзбекстан менен чечилбеген 58 участкабыз бар. Анын баары эле чечүүгө оңой-олтоң болбойт. Бирок ошого карабастан биз ар бир участок боюнча өзүбүздүн позициябызды тактап алганбыз. Өзбектердин да өздөрүнүн позициялары бар. Бир маселени карардан мурун ошол жерде жашаган эл менен макулдашабыз. Түшүндүрүү иштерин жүргүзөбүз. Эгер антпесек кийин ар кандай сөздөр чыгат. Эл ошол жер кайсы документтер боюнча биздики деп эсептелерин, кошуналар кайсы документтерге таянып өздөрүнүкү деп атканын билиши керек.
Өзбектер Анжиян суу сактагычы деп коёт, биз болсо ал жерди Кемпир-Абад суу сактагычы дейбиз. Ошол жерде маселе чоң. Экинчиси - Барак деген биздин эксклавыбыз бар. Ал жерде да чоң маселе жатат. Андан сырткары Бүргөндү массиви деп койобуз. Өзбектер Түндүк Сох массиви дейт, ал жерде да маселе чоң. Буйруса булар деле убагы келгенде чечилет.
“Азаттык”: Ушул Бүргөндүдө өзбек тарап Кыргызстанга чек арасын тосууга каршы болуп жатканы маалымдалды эле. Ушул тууралуу түшүндүрмө бере кетесизби?
Искандаров: Өзбекстан бүгүнкү күндө Кыргызстанга айтпай-дебей, макулдашпай туруп 500 чакырымдан ашык жерин тосуп алды. Биз аларга "такталбаган жерлерди да кошуп жаап атасыңар,бул кылганыңар туура эмес" деп бир нече жолу кайрылганбыз. Биз тарапка кирип кеткен эки-үч участканы кайра кайтарганбыз. Мына, соңку маалымат: Кадамжайда да тосконду кайра баштаптыр. Биз деле буга чейин жазылып, такталган, Өзбекстан менен макулдашкан жерлерди тосуп баштасак, "жок, бул жер макулдашылган эмес" деп чыгып атышат. Биз ал жерлерди тосконго акыбыз бар.
Мунаса табуу мүмкүн...бү?
“Азаттык”: Делимитация, демаркация иштеринин солгун жүрүп жатканынын башкы себеби эмнеде?
Искандаров: Бул дүйнөлүк практикада оор маселе. Кылымдар бою чечилбеген жерлер бар. Анан ар бир аймактын өзгөчөлүктөрү бар. Биздин Борбор Азиянын да өз өзгөчөлүктөрү бар. Маселени чечүү үчүн ар кандай рычагдарды колдонуп жатабыз. Аксакалдарды угабыз, тарыхый, архивдик материалдарды карайбыз. Негизгиси юридикалык күчү бар документтер болуп эсептелет.
Бүгүнкү күндө кошуналар менен ушул документ ушундай күчкө ээ деген бир тыянакка келе элекпиз. Негизги себеп ушул болуп жатат. Мисалы, 1924-жылы чек араны улуттук аймактык бөлүштүрүү деген башталган. Ошондон баштап 55-жылга чейин жерди тигил же бул республикага өткөрүп берип турган. Эки райондун, эки башкарманын ортосунда эч бир документсиз эле жерди убактылуу пайдаланганга берип турган. Ошондон улам тигил же бул жакка калып калган жерлер абдан көп.
“Азаттык”: Кошуналар менен чек араны, талаш жерлерди тактаганда Кыргызстан утулуп калат деген сөздөр көп айтылат. Буга негиз барбы? Сүйлөшүүлөрдө мунасага келүү канчалык маанилүү?
Искандаров: Сүйлөшүүлөр негизи ошондой жүрүшү керек. Мен жана ар кандай ыкмаларды колдош керек деп айтпадымбы. Бул дүйнөлүк тажрыйбада колдонулган ыкма. Кээ бир учурда экинчи тараптын ыгына көнүүгө туура келет. Кээ бир жерде эл отурукташып, үлүшкө жер берилип калган учурлар бар. Ошондой участкаларды сүйлөшүп, алмашып чечсе болот. Анан Кыргызстан утулуп калат дегенге мен кошула албайм. Тыянак чыга электе эле утулуп калат деп кантип айтканга болот? Биз чек араны тактап бүтө элекпиз. Азыр болгондо да эң оор участкалар калган. Мүмкүн кээ бир жерде саясий чечим талап кылынат.
