Суфизм жана тарикат
Суфизмди Кыргызстанда көбүрөк тарикат деп айтышат. Тарикат кыргызча жол деген эле сөз. Тарикатты, же суфизмди кармангандар аны сөз менен айтып берүүгө болбогон жан дүйнөнүн мектеби катары сыпатташат.
Суфизм араб тилиндеги “сууф” деген сөздөн келип чыгарын, анын мааниси жүн дегенди түшүндүрөрүн аалымдар белгилешүүдө. Алгач минтип жүндөн кийим кийгендерди аташкан, кийин ал диний мааниге өтүп кеткен. Суфизмдин маани-маңызы тууралуу муфтий Чубак ажы Жалилов буларды айтты:
- Суфизм дегенибиз бир канча мааниден алынат. Эгер илимий тилдеги маанисин ала турган болсок, бул такыбачылыкты туу тутунган, кудайдын жолунда жүрүүнү өзүнө ниет кылып, ошол жолдо аракет кылган адамдарга бир мектеп деп айтсак болот. Чыныгы суфизмди, такыбалыкты туу тутунган адамдын руханий көрөңгөсүн байытууда аракет кылган бир илимий мектеп деп түшүнөм.
Суфизмдин мектептери
Салттуу исламдын бир агымы саналган суфизм өзү накшибанди, шаазили, кадири, яссави өңдүү көптөгөн тарамдарга бөлүнөт. “Дин, укук жана саясат” изилдөө борборунун жетекчиси Кадыр Маликовдун айтымында, Кыргызстанда алардын накшибанди тарамы басымдуулук кылат:
- Орто Азияда аябагандай өнгүккөн агым - накшибандия тарикаты. Ал
Тажикстандын, Өзбекстандын аймагында бар. Ошондой эле бизде да бар.
Кыргызстандын түштүгүндө, ошондой эле бул жакта да бар.
Кыргызстанда кеңири жайылган накшибандия тарикатын суфизмдеги либералдуу тармагы катары белгилешет. Уюлдук байланыш, интернет сыяктуу азыркы технологиянын мүмкүнчүлүктөрүн кеңири пайдаланууну чектебеген бул тармактын катарынан карапайым эле эмес, билимдүү адамдарды, мамлекеттик бийик кызматта иштегендерди жана ишкерлерди да кезиктирүүгө болот. Ар кандай божомолдордо жалпы суфилердин эсеби Кыргызстанда беш миң чамалуу экендиги айтылып жүрөт.
Накшибандия мектебинен тышкары суфилердин башка тармактары да
Кыргызстанда бар. Маселен, кыргызстандык даргин жана чечен улутундагылардын арасында кадири, ошондой эле шазули тарикатынын мектептери да учурайт. Мындан тышкары аз санда чиштия тарикаты да бар.
Кыргызстанда суфизм кайрадан өнүгүү жолунда
Ошол эле мезгилде талдоочулар арасында суфизмди Кыргызстанда жок деп
эсептегендер да чыгат. Маселен, суфизмди изилдеп, макала жазып жүргөндөрдүн бири, жазуучу Мамат Болоттун ишениминде, Кыргызстанда суфилердин акыркылары 70-жылдары үзүлгөн.
- Кыргызстанда азыр жок. Кыргыздар бардыгы негизинен шариаттын баскычтары менен ритуалдык исламга кетип жатышат. Ал эми суфизм деген шариаттан алыстап, түртүлүп, жогору көтөрүлүп, Кудай тааланы таанууну ички формалары менен алектенет. Мен жети атасынан жетимиш атасына чейин суфи болуп жүргөндөрдүн акыркылары менен аңгемелешип, маектешип калдым. Булардын акыркылары 70-жылдары каза болду.
Дин таануучулар мындай пикирге негиз бар дешип, бирок 90-жылдардагы динге эркиндик берилгенден тарта ислам дини, аны менен бирге суфизм жаңы деңгээлде өнүгө баштагандыгын айтышат.
Тарикатка өтүүнүн жол-жобосу
Адилет Тилекеев - 90-жылдары алгачкылардан болуп, суфизм жолуна
түшкөндөрдүн бири. Дээрлик жыйырма жылдан бери ушул жолду карманып келе жатат. Анын түшүндүргөнүнө караганда, суфилик жолго өтүп жаткандагы адамдын милдеттери төмөнкүдөй экен:
- Пирге колун берет, пир анын колун кармап, аяттан, андан тышкары хадистен далил келтирет. Андан тышкары өтүп кеткен устаздардын, биздики нахшибандия тарикаты да, нахшибандия пирибизден эмне насыят калган болсо ошону айтат. Мисалы, “дас бахору дил байор” деп койот. Бул дегени “кол иште, көңүл ашыкта (кудайга болгон сүйүүдө)” дегенди түшүндүрөт. Чечмелеп айта турган болсок, “мен суфи болдум” деп эле бир бурчка барып, отуруп алыш керек эмес. Кайда болсо да адал эмгек менен мээнет кылып, бирок кылган мээнетиң ибадатка тоскоол болбой, көңүлүңдөн эч убакта Алланы чыгарбаш керек.
Тарикатчылардын айтымында, исламдын бул агымына үңдөө же даават кылуу болбойт. Ким ага кызыгып же бул жолго муктаж болсо өзү табат деп түшүндүрүлөт. Суфизмдеги негизги максат кудайга сүйүү аркылуу жетүү же табуу, ал эми башкы жасалган иш аракет же амал-зикр чалуу, башкача айтканда жүрөктөн кудайды эстеп айтуу саналат.
Устат менен шакирт
Тарикатта устат менен шакирттин, тарикаттын тили менен айтканда пир менен муриддин ортосундагы мамиле, алака катыш чоң мааниге ээ. Суфизмде сөзсүз устат болуу керек. Бул ошентип Мухаммад пайгамбардан бери чынжырча болуп уланып келаткан нерсе. Устат менен шакирттин ортосундагы мамиле тууралуу Адилет Тилекеев буларды айтты.
- Мурид (шакирт) тапшырманы аткарганда пир деген ушундай болот: шакирттин ички абалы менен кабардар болуп турат. Ошентип муридди руханияттан тарбиялайт. Бирок жөн эле кол бердим деп коюп жүрө берсе ал тарбия болбойт. Сөзсүз тапшырмаларды аткарыш керек. Ошондо гана пир менен муриддин ортосунда кандайдыр бир руханий байланыш болот да.
Суфизм жана музыка
Суфизмдин мектептери дүйнөнүн көп өлкөлөрүндө учурайт. Ал мектептер бири-биринен зикр чалгандагы өзгөчөлүктөрүнө жараша айырмаланышат. Маселен, айрым агымдарында зикр кылуу музыканын коштоосу менен жүрөт. Түркияда кадири тарикатчыларынын зикр кылып жаткан учурда, музыканы угуп гана тим турбастан, анын коштоосунда тегеренип да бийлешет.
Ал эми Дагестан жана Чеченстанда зикр салгандар музыкалык аспаптардын
коштоосунда кудайдын ысмын айтып, айланып чуркашат. Жарыя зикр чалуу Сауд Арапстандагы суфилерде да кездешет.
Кыргызстанда басымдуулук кылган нахшинаби тарикаты зикирди купуя
чалышарын жогоруда айттык. Нахшибанди тарикаты көрүстөнү Бухарада жайгашкан өзү 13-кылымда жашаган Бахауддин Нахшибандиянын ысмы менен аталып калган. Анын аты кыргыз элинин оозеки чыгармаларында, дастандарында “Баабедин колдосун” деген сөздөр менен кезиккен учурлар бар.
Суфизмди Кыргызстанда көбүрөк тарикат деп айтышат. Тарикат кыргызча жол деген эле сөз. Тарикатты, же суфизмди кармангандар аны сөз менен айтып берүүгө болбогон жан дүйнөнүн мектеби катары сыпатташат.
Суфизм араб тилиндеги “сууф” деген сөздөн келип чыгарын, анын мааниси жүн дегенди түшүндүрөрүн аалымдар белгилешүүдө. Алгач минтип жүндөн кийим кийгендерди аташкан, кийин ал диний мааниге өтүп кеткен. Суфизмдин маани-маңызы тууралуу муфтий Чубак ажы Жалилов буларды айтты:
- Суфизм дегенибиз бир канча мааниден алынат. Эгер илимий тилдеги маанисин ала турган болсок, бул такыбачылыкты туу тутунган, кудайдын жолунда жүрүүнү өзүнө ниет кылып, ошол жолдо аракет кылган адамдарга бир мектеп деп айтсак болот. Чыныгы суфизмди, такыбалыкты туу тутунган адамдын руханий көрөңгөсүн байытууда аракет кылган бир илимий мектеп деп түшүнөм.
Суфизмдин мектептери
Салттуу исламдын бир агымы саналган суфизм өзү накшибанди, шаазили, кадири, яссави өңдүү көптөгөн тарамдарга бөлүнөт. “Дин, укук жана саясат” изилдөө борборунун жетекчиси Кадыр Маликовдун айтымында, Кыргызстанда алардын накшибанди тарамы басымдуулук кылат:
- Орто Азияда аябагандай өнгүккөн агым - накшибандия тарикаты. Ал
Тажикстандын, Өзбекстандын аймагында бар. Ошондой эле бизде да бар.
Кыргызстандын түштүгүндө, ошондой эле бул жакта да бар.
Мен жети атасынан жетимиш атасына чейин суфи болуп жүргөндөрдүн акыркылары менен аңгемелешип, маектешип калдым.
Мамат Болот
Кыргызстанда кеңири жайылган накшибандия тарикатын суфизмдеги либералдуу тармагы катары белгилешет. Уюлдук байланыш, интернет сыяктуу азыркы технологиянын мүмкүнчүлүктөрүн кеңири пайдаланууну чектебеген бул тармактын катарынан карапайым эле эмес, билимдүү адамдарды, мамлекеттик бийик кызматта иштегендерди жана ишкерлерди да кезиктирүүгө болот. Ар кандай божомолдордо жалпы суфилердин эсеби Кыргызстанда беш миң чамалуу экендиги айтылып жүрөт.
Накшибандия мектебинен тышкары суфилердин башка тармактары да
Кыргызстанда бар. Маселен, кыргызстандык даргин жана чечен улутундагылардын арасында кадири, ошондой эле шазули тарикатынын мектептери да учурайт. Мындан тышкары аз санда чиштия тарикаты да бар.
Кыргызстанда суфизм кайрадан өнүгүү жолунда
Ошол эле мезгилде талдоочулар арасында суфизмди Кыргызстанда жок деп
эсептегендер да чыгат. Маселен, суфизмди изилдеп, макала жазып жүргөндөрдүн бири, жазуучу Мамат Болоттун ишениминде, Кыргызстанда суфилердин акыркылары 70-жылдары үзүлгөн.
Дин таануучулар мындай пикирге негиз бар дешип, бирок 90-жылдардагы динге эркиндик берилгенден тарта ислам дини, аны менен бирге суфизм жаңы деңгээлде өнүгө баштагандыгын айтышат.
Тарикатка өтүүнүн жол-жобосу
Адилет Тилекеев - 90-жылдары алгачкылардан болуп, суфизм жолуна
түшкөндөрдүн бири. Дээрлик жыйырма жылдан бери ушул жолду карманып келе жатат. Анын түшүндүргөнүнө караганда, суфилик жолго өтүп жаткандагы адамдын милдеттери төмөнкүдөй экен:
- Пирге колун берет, пир анын колун кармап, аяттан, андан тышкары хадистен далил келтирет. Андан тышкары өтүп кеткен устаздардын, биздики нахшибандия тарикаты да, нахшибандия пирибизден эмне насыят калган болсо ошону айтат. Мисалы, “дас бахору дил байор” деп койот. Бул дегени “кол иште, көңүл ашыкта (кудайга болгон сүйүүдө)” дегенди түшүндүрөт. Чечмелеп айта турган болсок, “мен суфи болдум” деп эле бир бурчка барып, отуруп алыш керек эмес. Кайда болсо да адал эмгек менен мээнет кылып, бирок кылган мээнетиң ибадатка тоскоол болбой, көңүлүңдөн эч убакта Алланы чыгарбаш керек.
Тарикатчылардын айтымында, исламдын бул агымына үңдөө же даават кылуу болбойт. Ким ага кызыгып же бул жолго муктаж болсо өзү табат деп түшүндүрүлөт. Суфизмдеги негизги максат кудайга сүйүү аркылуу жетүү же табуу, ал эми башкы жасалган иш аракет же амал-зикр чалуу, башкача айтканда жүрөктөн кудайды эстеп айтуу саналат.
Устат менен шакирт
Тарикатта устат менен шакирттин, тарикаттын тили менен айтканда пир менен муриддин ортосундагы мамиле, алака катыш чоң мааниге ээ. Суфизмде сөзсүз устат болуу керек. Бул ошентип Мухаммад пайгамбардан бери чынжырча болуп уланып келаткан нерсе. Устат менен шакирттин ортосундагы мамиле тууралуу Адилет Тилекеев буларды айтты.
- Мурид (шакирт) тапшырманы аткарганда пир деген ушундай болот: шакирттин ички абалы менен кабардар болуп турат. Ошентип муридди руханияттан тарбиялайт. Бирок жөн эле кол бердим деп коюп жүрө берсе ал тарбия болбойт. Сөзсүз тапшырмаларды аткарыш керек. Ошондо гана пир менен муриддин ортосунда кандайдыр бир руханий байланыш болот да.
Суфизм жана музыка
Суфизмдин мектептери дүйнөнүн көп өлкөлөрүндө учурайт. Ал мектептер бири-биринен зикр чалгандагы өзгөчөлүктөрүнө жараша айырмаланышат. Маселен, айрым агымдарында зикр кылуу музыканын коштоосу менен жүрөт. Түркияда кадири тарикатчыларынын зикр кылып жаткан учурда, музыканы угуп гана тим турбастан, анын коштоосунда тегеренип да бийлешет.
Чубак ажы Жалилов
Ал эми Дагестан жана Чеченстанда зикр салгандар музыкалык аспаптардын
коштоосунда кудайдын ысмын айтып, айланып чуркашат. Жарыя зикр чалуу Сауд Арапстандагы суфилерде да кездешет.
Кыргызстанда басымдуулук кылган нахшинаби тарикаты зикирди купуя
чалышарын жогоруда айттык. Нахшибанди тарикаты көрүстөнү Бухарада жайгашкан өзү 13-кылымда жашаган Бахауддин Нахшибандиянын ысмы менен аталып калган. Анын аты кыргыз элинин оозеки чыгармаларында, дастандарында “Баабедин колдосун” деген сөздөр менен кезиккен учурлар бар.
