- Деги эле анклавдарга байланыштуу чек-ара маселеси чыкканда аны чечүүнүн жолдору барбы?
- Мен бул маселе дүйнөлүк тажрыйбада кантип чечилээрин карап көрдүм. Алты жолу бар экен. Биринчиси – эки жактын кызыкчылыгына жооп берген эрежени иштеп чыгуу келишими. Башкача айтканда, эки эл үчүн экономикалык-гуманитардык карым-катнашты камсыз кылуу. Экинчиси – анклавга ээлик кылган мамлекеттин территориясы менен бириктирүүчү коридор бөлүп берүү.
Мындай шартта анклавга кирип-чыгуу башка өлкөгө кирип-чыккандай тартипте жүргүзүлөт. Үчүнчүсү – эки мамлекеттин макулдашуусу менен анклавды алмашуу процесси. “Сен бул жерди ал, мага анклавды бер, чек араңды бекит, мен да бекитем” дегендей... Төртүнчүсү – ошол жерге ээлик кылган өлкө тарабынан анклавга кененирээк автономия берүү. Бешинчиси – анклавды узак мөөнөткө ижарага берүү же алуу. Алтынчы, эң коркунучтуу жолу – күч колдонуу менен анклавды тартып алуу, аны жоюу.
- Бизге кайсынысы туура келет дейсиз?
- Менимче, биринчи варианты туура. Же ал маселени чечүүнүн биринчи этабы катары каралса болот. Кыргызстан менен Өзбекстандын азыркы саясый-экономикалык, гуманитардык мамилесин жакшы деп атоого болбойт.
- Сиз сунуштап жаткан жол эмнеси менен ылайыктуу, чечмелеп бересизби?
- Башка жол жок. Эки жактын кызыкчылыгына жооп берген эреже иштеп чыгуу азыр эки мамлекет үчүн тең приоритеттүү. Эң биринчиден биздин президент демилгени колго алып, конкреттүү сунуштарды иштеп чыгып, элге жарыялап, парламентке жөнөтүп, аны кошуна мамлекетке ачык кат катары жолдошу зарыл. Жабык болбошу керек. Жыйырма жылдан бери жабык болуп келатып чирип бүттү бул маселе. Эгерде кошуна мамлекеттер, айрыкча Өзбекстан биздин президенттин демилгесине, сунушуна көңүл бурбай турган болсо, тоготпосо, ошол сунуштардын баарын БУУга, ЕККУга, ЖККУга жана ШКУга жөнөтүш керек.
- Соңку окуя чек арада жашаган элдин коопсуздугу өтө талылуу маселе экенин көрсөттү. Отуздай жараныбызды, аял, балдары менен кошо алып кетип, бир сутка барымтада кармап жатышты, эркектерин уруп-сабап коё беришти. Эли ушинтип кор болбошу үчүн мамлекет кандай шарт түзүп берсе туура? Колуна курал бериппи же зым менен баарын тосуп алыппы?
- Жок. Курал берип, тосуп алып дегендей жол дүйнөлүк практикада жок. Биз кошуналык-ашыналык мамиле болушуна шарт түзүп беришибиз керек. Эки мамлекеттин бийлиги ушуну жасашы зарыл. Жакында мен жергиликтүү аксакалдардын биринин “Биз миңдеген жылдар бою кошуна-ашына болуп жашап келгенбиз. Төрт хулигандын артынан ээрчип эки эл согушуш керекпи? Эки эл курал менен эки окопто жатыш керекпи?” деген сөзүн угуп калдым... Жок, антип маселе дүйнөдө да чечилген эмес, бизде да чечилбейт. Башка эрежелерди иштеп чыгып кабыл алышыбыз шарт. Ким аны буза турган болсо, чагымчыларды, туура эмес иш жүргүзгөндөрдү мыйзам чегинде жазалоо керек.
- Мен бул маселе дүйнөлүк тажрыйбада кантип чечилээрин карап көрдүм. Алты жолу бар экен. Биринчиси – эки жактын кызыкчылыгына жооп берген эрежени иштеп чыгуу келишими. Башкача айтканда, эки эл үчүн экономикалык-гуманитардык карым-катнашты камсыз кылуу. Экинчиси – анклавга ээлик кылган мамлекеттин территориясы менен бириктирүүчү коридор бөлүп берүү.
Мындай шартта анклавга кирип-чыгуу башка өлкөгө кирип-чыккандай тартипте жүргүзүлөт. Үчүнчүсү – эки мамлекеттин макулдашуусу менен анклавды алмашуу процесси. “Сен бул жерди ал, мага анклавды бер, чек араңды бекит, мен да бекитем” дегендей... Төртүнчүсү – ошол жерге ээлик кылган өлкө тарабынан анклавга кененирээк автономия берүү. Бешинчиси – анклавды узак мөөнөткө ижарага берүү же алуу. Алтынчы, эң коркунучтуу жолу – күч колдонуу менен анклавды тартып алуу, аны жоюу.
- Бизге кайсынысы туура келет дейсиз?
- Менимче, биринчи варианты туура. Же ал маселени чечүүнүн биринчи этабы катары каралса болот. Кыргызстан менен Өзбекстандын азыркы саясый-экономикалык, гуманитардык мамилесин жакшы деп атоого болбойт.
- Сиз сунуштап жаткан жол эмнеси менен ылайыктуу, чечмелеп бересизби?
- Башка жол жок. Эки жактын кызыкчылыгына жооп берген эреже иштеп чыгуу азыр эки мамлекет үчүн тең приоритеттүү. Эң биринчиден биздин президент демилгени колго алып, конкреттүү сунуштарды иштеп чыгып, элге жарыялап, парламентке жөнөтүп, аны кошуна мамлекетке ачык кат катары жолдошу зарыл. Жабык болбошу керек. Жыйырма жылдан бери жабык болуп келатып чирип бүттү бул маселе. Эгерде кошуна мамлекеттер, айрыкча Өзбекстан биздин президенттин демилгесине, сунушуна көңүл бурбай турган болсо, тоготпосо, ошол сунуштардын баарын БУУга, ЕККУга, ЖККУга жана ШКУга жөнөтүш керек.
- Соңку окуя чек арада жашаган элдин коопсуздугу өтө талылуу маселе экенин көрсөттү. Отуздай жараныбызды, аял, балдары менен кошо алып кетип, бир сутка барымтада кармап жатышты, эркектерин уруп-сабап коё беришти. Эли ушинтип кор болбошу үчүн мамлекет кандай шарт түзүп берсе туура? Колуна курал бериппи же зым менен баарын тосуп алыппы?
- Жок. Курал берип, тосуп алып дегендей жол дүйнөлүк практикада жок. Биз кошуналык-ашыналык мамиле болушуна шарт түзүп беришибиз керек. Эки мамлекеттин бийлиги ушуну жасашы зарыл. Жакында мен жергиликтүү аксакалдардын биринин “Биз миңдеген жылдар бою кошуна-ашына болуп жашап келгенбиз. Төрт хулигандын артынан ээрчип эки эл согушуш керекпи? Эки эл курал менен эки окопто жатыш керекпи?” деген сөзүн угуп калдым... Жок, антип маселе дүйнөдө да чечилген эмес, бизде да чечилбейт. Башка эрежелерди иштеп чыгып кабыл алышыбыз шарт. Ким аны буза турган болсо, чагымчыларды, туура эмес иш жүргүзгөндөрдү мыйзам чегинде жазалоо керек.
