Часам падобныя словы і карані ў беларускай і расейскай мовах азначаюць непадобнае ці нават адваротнае, як бел. блага і рас. „благо“. Бываюць міжмоўныя непаразуменьні: Эпідэмія выбухае паўсюль. — Петя бухает всюду.
Беларускае слова выбух паходзіць ад „бух!“ — хто б сумняваўся. Гукаперайманьне даўняе, праславянскае. Падобныя словы (вибух, wybuch…) маюць украінская, польская, чэская і славацкая мовы, а расейская — не.
Іван Насовіч у ХІХ стагодзьдзі запісаў народныя словы бýхаць, бýхнуць —
1) ‘падаць’: Каторы раз дзіця бýхаець зь люлькі. Ня лазь, бýхнеш.
2) ‘выкідвацца імкліва’: Агонь бýхае ў вокны.
Адсюль першае значэньне словаў выбухáць і выбух — шуганьне вагню; эксплязіўны разрыў бомбы, міны (а ў зямлі застаецца вырва), напоўненай газам кухні.
Ёсьць і пераноснае значэньне. Выбух сьмеху ці гневу. Выбух паўстаньня. Тое, што па-расейску завецца „вспышка эпидемии“, па-беларуску акурат выбух эпідэміі (пошасьці) — напрыклад, у нейкай мясьціне. Зрэшты, скажам і ўсплёск.
У розных мовах прастамоўныя словы з значэньнямі ‘прагна, шмат есьці або піць’ утварыліся ад словаў фізычнага дзеяньня або гукаперайманьняў, як нашыя „умяць талерку“, „пытляваць кілбасу“, „насьцябацца гарэлкі“. Бýхаць — ня толькі ‘стукаць, біць, ліць’, але і ‘есьці з шумам, хутка піць’. Адсюль беларускае прастамоўнае слова вы́бухаць ‘выліць; выпіць, зьесці чаго-небудзь многа’.
Беларусы піва бухтораць
Маем і больш калярытныя словы таго ж кораня. Падбухторыць ‘падгаварыць учыніць нешта’ ад бухторыць (-ор- узмацняльны суфікс) — ‘празьмерна ліць вадкасьць, піць’.
А пабухторыць азначае ‘павыпіваць’:
Усё піва пабухторылі, —
запісаў скрушную канстатацыю ад сустрэтых беларусаў Іван Насовіч ажно ў ХІХ стагодзьдзі (нічога ў гэтым сэнсе не мяняецца, як відаць).
У расейскай літаратурнай мове размоўнае слова „вы́бухнуть“ азначае ‘адным махам выліць, высыпаць’ (у слоўніку Ўшакова). Ёсьць „вы́бухать“ у пераносным значэньні ‘прагаварыцца’: „Что было на душе, всё выбухал“ (Даль).
Але гэтыя словы там даўно ўжо рэдкія. Куды больш вядомыя выразы з сугучным, але іншым коранем ды часам інакшым націскам: „бухáть“ і роднасныя (прибухнуть, подбухнуть).
Яны з расейскай турмы (як і многія іншыя тамтэйшыя прастамоўныя выразы, напр. „по чесноку“). У „Словаре тюремно-лагерно-блатного жаргона“ Балдаева, Бялко і Ісупава цэлае гняздо аднакаранёвых: бухать, бухарить ‘піць алькаголь, п’янстваваць’; бухало ‘алькаголь’, бухлянка ‘бутэлька’, бухина ‘мяшанка розных алькаголяў’, бухой ‘п’яны’…
Імя Бухарына засталося ў вяках
Этымалёгія рас. бухáть цьмяная. З гукаперайманьнем бух! і дзеясловам бýхать яе наўрад ці варта зьвязваць.
Выводзяць слова з жарганізмаў: „буха́рка“ — кілішак, „буха́рик“ — шклянка, вырабленыя на колішнім заводзе імя Бухарына (Гусеўскім; завод перайменавалі, бо імядаўца стаў „ворагам народу“, г. зн. Сталіна). Зьвязваюць бухáть зь цюркізмам бусáть ‘піць віно ці гарэлку’ ў таемнай мове афеняў — вандроўных гандляроў. (Усё ж некаторыя мовазнаўцы супастаўляюць жаргонны прыметнік бухой з словам набухший).
Падобная міжмоўная паранімія ёсьць і паміж украінскай ды расейскай мовамі. Жартаўнікі даўно намалявалі аб’яву — матыватар вучыць украінскую мову з паралельнымі тэкстамі.
