Сьцісла:
- Першую віленскую кнігу Скарыны дагэтуль называюць то „Малая падарожная кніжка“, то „кніжыца“.
- Сам ён у пасьляслоўі да гэтага зборніку ўжыў яго назву толькі ў месным склоне: „в сей книжце“.
- Чэх Ёзэф Добраўскі ў 1796 годзе ўпэўнена назваў выданьне „Книжка падарожная“, бо ў чэскай мове, як і ў беларускай і ўкраінскай, ёсьць чаргаваньне К>Ц, Г>З у давальным і месным склоне назоўнікаў (у кніжцы, у кнізе).
- А праз сто гадоў расейскі бібліёграф Іван Каратаеў называе беларускі старадрук „книжица“. У расейскай мове такога чаргаваньня няма, ён не распазнаў у „книжце“ „книжку“.
- Таму ў савецкай навуковай прасторы панавала „книжица“. Нарэшце ў 1975 годзе ўкраінец Яраслаў Ісаевіч выкрыў відавочную памылку, якая вынікае зь няведаньня беларускае граматыкі. Толькі Малая падарожная кніжка.
- І фантомная „Немиза“ зьявілася ў расейскіх аўтараў — бо ў летапісах ёсьць давальны склон „поидоша к Немизе“.
- Іхную памылку выкрыў Уладзіслаў Сыракомля: „Карамзін як велікарос мог ня ведаць старой беларускай мовы так, як ведаем мы“. Толькі Няміга.
- Нагадаю: нельга гаварыць „
кароўке“, „у паліклініке“ — гэта найгрубейшая памылка. Мнэманічнае правіла: у канцы слова -КЕ (а таксама -ГЕ, -ХЕ) не бывае!
На 500-годзьдзе кнігадруку ў тагачаснай нашай дзяржаве пара спыніць разнабой у назьве першай віленскай кнігі Францішка Скарыны. То быў зборнік з 21 часткі (Псалтыр, Часасловец, Паскалія ды інш.), кожная магла служыць самастойным выданьнем, але першадрукар у агульным пасьляслоўі-аглядзе пацьвердзіў, што гэта суцэльная кніга падарожнага фармату:
Пісаныя рэчы ў сей малой падарожнай кніжцы па раду кратцэ паложаны суць.
Бачым у тых „пісаных рэчах“ і форму Скарынавага імя Францішак (у прадмове да Псалтыра),
і напісаньне песьни, і беларускія назвы месяцаў у Паскаліях, і шмат што яшчэ. Але вяртаюся да тэмы.
Скарына піша: „В сей ... книжце“. У марфалягічным пісьме зьмены гука [э] не пад націскам не пазначаліся (і мова Скарынавых тэкстаў была яшчэ пад моцным уплывам царкоўнаславянскай і захоўвала яе напісаньні). Значыць — „у кніжцы“, месны склон ад „кніжка“, школьная праграма беларускай мовы.
Уважлівы чытач прыкмеціць s-падобны значок над словам книжце (толькі ў тэксьце, у калянтытуле яго няма). Гэта так званы паерык, якім замянялі Ь (ер) і Ъ (ёр) у самім слове — для эканоміі месца. Задоўга да Скарыны ў беларускіх тэкстах гэтыя літары перасталі перадаваць гукі і захоўваліся традыцыйна (Ь мог абазначаць і дасюль абазначае мяккасьць зычнага). Так што і з паерыкам — „у кніжцы“.
Кніга — у кнізе, кніжка — у кніжцы
Гэта адно з агульнаславянскіх чаргаваньняў гукаў. Так званая другая паляталізацыя (памякчэньне) зычных у праславянскіх дыялектах закранула асновы на заднеязычныя -г-, -к-, -х-: перад новаўзьніклым ѣ гэтыя гукі зьмякчыліся і зьмяніліся на сьвісьцячыя: рука — на руцѣ, нога — на нозѣ, ольха — на ольсѣ. Пераход закончыўся ў 1-м тысячагодзьдзі н. э. У беларускай мове (як і ў чэскай, польскай, украінскай) старажытная граматычная рыса захавалася, а ў расейскай даўно зьнікла.
Чаргаваньне -ка/-цы (куртка — у куртцы) або пад націскам -ка/-цэ (рука — на руцэ, рака — у рацэ), як і пераход [Г], [Х] > [З], [С] (плуг — у плузе, гарох — у гаросе) моцна розьніць сучасную беларускую мову ад расейскай. Нельга гаварыць „кароўке“, „у паліклініке“ — гэта найгрубейшая памылка. Нагадаю мнэманічнае правіла:
у канцы слова -КЕ (а таксама -ГЕ, -ХЕ) не бывае!
(ёсьць толькі пара-тройка нескланяльных пазычаньняў, як піке, удэге, і выклічнікаў ды гукаперайманьняў, як кхе-кхе і эге). Таму — ходзіць конь у плузе па Зялёным Лузе!
Для чэха — ніякага дзіва
Ёзэф Добраўскі, пачынальнік чэскага адраджэньня і заснавальнік навуковай славістыкі, быў і адным зь піянэраў скарыназнаўства. Ён першы апісаў віленскае выданьне як „Падарожную кніжку“: Kniżka podorożnaja d[as] i[st] Wegbuch (праца была па-нямецку).
Так ён яе назваў у грунтоўнай справаздачы з выправы па архівах і кнігасховішчах Швэцыі і Расеі 1792 году (выйшла ў 1796-м).
„Книжица“ зьявілася ў расейскіх аўтараў
І вось амаль праз сто гадоў пасьля Добраўскага, які, здавалася б, усталяваў канон назвы Скарынавай кнігі, расейскі ўкладальнік бібліяграфіі кірылічных старадрукаў Іван Каратаеў так апісвае выданьне (1525 год — тагачасная прыблізная атрыбуцыя):
Хоць тут жа сам прыводзіць пачатак вядомага пасьляслоўя — з формаю „книжце“.
З таго часу памылка — „книжица“ — і замацавалася ў расейскім, а ўсьлед за ім, на жаль, і ў беларускім, і ўкраінскім скарыназнаўстве. Беларускі эміграцыйны скарыназнаўца Вітаўт Тумаш (псэўданім Сымон Брага) перайшоў на форму „кніжка“ ў 1970 годзе. А ў савецкай навуковай прасторы спатрэбілася навуковая пільнасьць, а нават сьмеласьць украінскага дасьледніка Яраслава Ісаевіча, каб у 1975 годзе вярнуць правільную назву першай віленскай кнізе Скарыны:
Форма „в книжце“ — месны склон ад „книжка“, аднак бібліёграфы ХІХ ст. беспадстаўна рэканструявалі форму „книжица“ [мабыць, паводле аналёгіі з астроскай „Книжицей“ 1598 году], за імі пайшлі і наступныя дасьледнікі, а ў апошняй публікацыі прадмоваў і пасьляслоўяў Ф. Скарыны памылковы варыянт уведзены і ў тэкст першага радка прадмовы.
(Цыт. паводле: Ярослав Ісаєвич. Першодрукар Іван Федоров і виникнення друкарства на Україні. — Львів, 1983. — С. 22)
Скарына выдаваў толькі кнігі і кніжкі
Няма „кніжыцы“ ў Слоўніку мовы Скарыны (укл. У. Анічэнка, першы том выйшаў у 1977-м). А словам кніжка Скарына называў і іншыя свае выданьні: книжка рекомая плачь Еремиінъ…
„Кніжыца“ — царкоўнаславянізм. У сучаснай беларускай літаратурнай мове слова рэдкае, выключна кніжнае (перапрашаю за плеаназм) і найперш яно менавіта пра Скарынаў віленскі зборнік (а яшчэ зрэдку яго ўжываюць у значэньні прастамоўнага „кніжэнцыя“). Магчыма, у гутарковай мове 1920-х (як вынікае з тэкстаў Крапівы і Калюгі) „кніжыца“ азначала тое, што ў расейскай „книжечка“ (напр. квітанцыяў).
У старабеларускай пісьмовай мове слова кніжыца сустракаецца нязьмерна радзей, чым кніжка. Вось гэтае слова ў нас і спрадвеку, і народнае, і літаратурнае. І ня мае заведама дымінутыўнага, памяншальнага адценьня:
І вы адбіраеце права ў беларуса чытаць кніжкі і газэты на роднай мове; і гэтае права адбіраюць тыя, хто быццам стаіць за свабоду народу!
(Якуб Колас. Беларуская мова ў казённай школе)
То чытайма свае кніжкі. У тым ліку „Малую падарожную“.
Фантомная „Немиза“ — адтуль, адкуль і „книжица“
У сувязі зь вядомым абвалам вядомага мосту зноў на вуснах тапонім Няміга — адна з самых старажытных у Эўропе назваў вуліц.
Яе траса супадае з рэчышчам ня менш вядомай рачулкі, адсюль і назва. У сьпісе „Аповесьці мінулых часоў“ з XV стагодзьдзя, якім валодалі Радзівілы (адсюль назва Радзівілаўскі летапіс) чытаем пра братоў Яраславічаў, якія ў 1067 годзе „приидоша к Мѣньску“, а „Мѣняне затворишася въ градѣ“. Узяўшы Менск і пасекшы там мужчын, браты
…поидоша к Немизе, и Всеславъ поиде противу, и совокупиша(ся) ѡбои на Немизе, м(еся)ца марта 10 д(е)нь, и бѧше снѣгъ великъ, и поидоша противу собѣ, и бы(сть) сѣча зла, и мнози па(до)ша, ѿ Изѧслава, и С(вя)тослава, и Всеволода, Всесла(в) поб(еж)е.
Тут для нас неістотна, меў на ўвазе старажытны летапісец раку ці паселішча; галоўнае, што назва ўжытая ў давальным і месным склонах: к Немизе, на Немизе.
У расейскіх крыніцах існуе ў некалькіх вэрсіях пералік гарадоў Усходняй і Паўднёвай Эўропы „А се имена всем градом Русским дальним и ближним“. Там сярод „літоўскіх“ гарадоў называецца „Немиза“.
Расейскі акадэмік Міхаіл Ціхаміраў даказваў, што дакумэнт напісаны ў канцы XIV ст., прычым у Вялікім Ноўгарадзе, а там, адрозна ад астатняга славянамоўнага абшару, 2-й паляталізацыі (кніга — у кнізе і пад.) не было зусім.
Зрэшты, і ў іншых расейскіх гаворках гэтая зьява трывала нядоўга і зьнікла вельмі рана. Таму ня дзіва, што расейскія аўтары розных эпох, сустракаючы напісаньні накшталт к Немизе, аўтаматычна выводзілі назоўны склон — „Немиза“.
А беларусы, для якіх чаргаваньне Г>З, К>Ц, Х>С было натуральнай моўнай зьявай зь дзяцінства, лёгка разьвязвалі граматычную задачу. Першы гэта зрабіў Зарыян Далэнга-Хадакоўскі, які атаясаміў Нямігу раньніх помнікаў і менскую Нямігу. А ў 1857 годзе Ўладзіслаў Сыракомля пісаў у нарысе „Менск“:
У „Слове пра Ігараў паход“ пішацца „на Немизе“, у той час як па-расейску мусіла быць „на Немиге“. Але трэба памятаць, што ўвесь гэты твор складзены царкоўна-беларускаю моваю, дзе назоўнікі жаночага роду на -га (сярмяга, прысяга, Няміга, адвага) у трэцім склоне маюць канчатак -зе. Карамзін як велікарос мог ня ведаць старой беларускай мовы так, як ведаем мы, бо вывучылі яе ў штодзённых стасунках зь людзьмі. (Ул. Сыракомля. Мінск. Пераклала Х. Лялько // Выбраныя творы. — Менск: Беларускі кнігазбор, 2011)
Лёгка заўважыць, што сказанае Сыракомлем пра Нямігу / „Нямізу“ праз 120 гадоў амаль паўтарыў, але ўжо пра кніжку / „кніжыцу“, цытаваны вышэй Яраслаў Ісаевіч. А ў 1984 годзе беларускі археограф Мікалай Улашчык цярпліва тлумачыў пра Нямігу тое самае археолягу Эдуарду Загарульскаму:
Аўтар называе раку, што працякае ў Мінску (дакладней, ручай), пра якую згадвае і „Слова пра паход Ігараў“, то Нямігай, то Нямізай. Але ж гэты ручай у назоўным склоне толькі „Няміга“, ...у давальным („Нямізе“) толькі ў старажытнарускай або сучаснай беларускай.
Што ж, тыповая памылка расейскамоўных аўтараў паўтараецца, а беларусы ды ўкраінцы вымушаныя тлумачыць зноў і зноў, адкуль яна бярэцца.
Человец Скобелев
Ёсьць іншыя прыклады аналягічнай памылкі. Быў такі пісьменьнік Эдуард Скобелеў. Сярод пікантных момантаў біяграфіі — у жніўні 1991-га пасьля краху камуністычнага путчу Скобелеў з будынку ЦК КПБ, дзе працаваў, праз падземны ход таемна выносіў дакумэнты, каб яны не дасталіся дружыне БНФ. Закончыў вядомы „МГИМО“, меў, паводле Вікіпэдыі, сталінісцкія, прарасейскія погляды. Аўтар ідэалягічна матываваных раманаў, сярод якіх — „Мирослав, князь дреговичский. Дума о минувшем“ (1979). Сваю творчую задачу ў ім акрэсьліў як барацьбу
„...с буржуазным национализмом и нигилизмом, с империалистической политикой сознательного опустошения и нивилировки [sic! — В.В.] человеческой личности.
…Пришлось прибегнуть и к стилизации в языке, использовать элементы древнерусской речи, — чтобы оттенить аромат, крепость и выразительность языка наших предтечей“.
Моўныя пошукі Скобелева адпавядалі ягоным поглядам. Ён пераконваў, што тэрмін „Русь“ славянскі — ад назвы жывёлы рысі. А стылізуючы мову раману пад „язык наших предтечей“, наўрад ці меў уяўленьне пра адрозьненьні стараславянскай мовы ад жывых дыялектаў славянаў ды пра розьніцу паміж гэтымі дыялектамі. У далучаным да раману „Словаре древнерусских и малоупотребительных слов“ мешаніна: і стараславянізм овн ‘баран’, і спрадвечнабеларускія „змогатись — бороться“ і „обибока — лентяй, лежебока“, а таксама нашыя пазычаньні накшталт „Щеляг — монета“ (пэўна, шэляг).
І вось на гэтай скобелеўскай „крепкой и выразительной“ мове чытаем:
- У человеца два глаза — зрети радость и печаль.
- Ступил Сколон на землю и принял образ смертного человеца. И родил трех сыновей: Чесна, Лузга и Подла.
„Человец“?! Відавочна, аўтар пабачыў у даўніх тэкстах такія формы:
- добрии человѣци (Аповесьць мінулых часоў)
- И бысть в Киевѣ на всихъ человѣцехъ стенание и туга и скорбь не утѣшимая (Іпатаўскі летапіс)
Усё ж проста: калі ў множным ліку человеци, то ў адзіночным, ясна, — человец!
Менавіта такога чаргаваньня К > Ц — у назоўніках мужчынскага роду — у сучаснай беларускай мове няма. Затое ёсьць іншае (як у кніжка — кніжцы). Таму носьбіта беларускай (ці ўкраінскай, ці польскай) мовы старое чаргаваньне ня дзівіць. Зрэшты, і ў расейскай мове засталіся яго сьляды ў застылых царкоўнаславянскіх фразэалягізмах: притча во языцех. Можам здагадацца, што на человѣцехъ — месны склон множнага ліку ад человѣкъ.
Хіба што спэцыфічныя задачы ідэалягічна правільнай стылізацыі ў Скобелева толькі „человец“ і мог выканаць...
