У розных рэгіёнах ноччу тэмпэратура падае ніжэй за нуль нават у траўні, фэрмэры фіксуюць гібель раньніх культураў і рыхтуюцца да перасеваў. Каб выратаваць пасевы, людзі ў полі палілі вогнішчы і дзяжурылі начамі.
Навукоўцы кажуць пра рэдкае спалучэньне атмасфэрных умоваў і падкрэсьліваюць: тое, што адбываецца, — частка шырэйшай кліматычнай тэндэнцыі. Каб ацаніць яе маштаб, варта зьвярнуцца да гісторыі назіраньняў: як мяняліся тэмпэратурныя рэкорды ў Беларусі за апошнія дзесяцігодзьдзі — і што гэта можа значыць для будучыні.
Рэкорды цяпла і холаду: веснавыя скачкі
Працяглыя маразы зрабілі вясну 2025 году адной з найхаладнейшых у новай гісторыі Беларусі. Цягам некалькіх тыдняў тэмпэратурныя рэкорды цяпла зьмяняліся рэкордамі холаду. Напрыклад, 28 красавіка ноччу фіксавалі замаразкі, а днём паветра прагравалася да +18°C — кантраст, які мэтэаролягі называюць унікальным, а старажылы не памятаюць нічога падобнага.
Пры гэтым сярэдзіна красавіка выдалася надзвычай цёплай: толькі з 14 па 20 красавіка ў Беларусі было зафіксавана 249 выпадкаў абнаўленьня максымальных тэмпэратураў. У Менску 20 красавіка тэмпэратура дасягнула +23,7°C — найвышэйшы паказьнік для гэтага дня з 1911 году. Але ўжо ў пачатку траўня прыйшлі замаразкі: фіксавалі да –3°C, што блізка да абсалютных мінімумаў для гэтага пэрыяду. У розных рэгіёнах пабітыя дзясяткі тэмпэратурных антырэкордаў, асабліва каля 11 траўня.
Аднак ужо празь некалькі тыдняў прыйшло рэзкае пахаладаньне: у пачатку траўня па ўсёй Беларусі пабітыя дзясяткі тэмпэратурных антырэкордаў. Ад пачатку месяца былі перапісаныя ня менш за 72 гістарычна мінімальныя значэньні тэмпэратуры. У шэрагу рэгіёнаў начныя тэмпэратуры апускаліся да –3°C, што блізка да абсалютных мінімумаў для гэтай пары году. Настолькі позьнія маразы (напрыклад, каля 11 траўня) набліжаліся да рэкордаў халадоў для адпаведных дзён за ўсю гісторыю назіраньняў.
Чаму так? І што будзе далей?
Паводле Эўрапейскага цэнтру сярэднетэрміновых прагнозаў надвор’я (ECMWF), прахалода захаваецца да канца траўня. Толькі ў чэрвені варта чакаць устойлівага цяпла. Спэцыялісты тлумачаць, што прычына — у рэдкай канфігурацыі струмянёвых плыняў: антыцыклён над Паўночнай Атлянтыкай і цыклён над Расеяй гналі халоднае паветра з Арктыкі некалькі тыдняў. Падобныя зьявы назіралі ў розных краінах Эўропы, што экспэрты зьвязваюць з глябальнымі кліматычнымі зьменамі.
Мэтэаролягі і кліматолягі падкрэсьліваюць: ідзецца не пра катастрофу, а пра тэндэнцыю. І тэндэнцыя гэтая выразная. Згодна з архівамі назіраньняў (з 1881 году), сярэдняя гадавая тэмпэратура ў Беларусі вырасла на 1,4°C, з найбольшым прыростам у зімовы сэзон (+2,1…+2,3°C). Паводле аналізу вядучай навуковай супрацоўніцы Інстытуту прыродакарыстаньня Акадэміі навук Беларусі Ірыны Даніловіч, толькі за апошнія дзесяцігодзьдзі рост склаў каля 1,3°C.
UNDP і Белгідрамэт адзначаюць: анамальна цёплых дзён больш, а працягласьць устойлівага сьнежнага покрыва зьмяншаецца — у некаторых раёнах — на 20 дзён. Зь сямі найцяплейшых за гісторыю назіраньняў зім шэсьць прыпадаюць на апошнія 20 гадоў. Найцяплейшым годам ХХ стагодзьдзя быў 1989 (сярэдняя тэмпэратура за год склала +8,22°C), а рэкорд ХХІ стагодзьдзя пакуль трымае 2024 год (+9,34°C).
Тое самае зь летняй сьпёкай. Зь сямі наймацнейшых за стагодзьдзе тэмпэратурных анамаліяў шэсьць прыпадаюць на пэрыяд пасьля 2000 году.
Паводле тэндэнцыяў апошніх гадоў, Беларусь чакае далейшае пацяпленьне. Згодна з прагнозам Стакгольмскага інстытуту навакольнага асяродзьдзя, да 2050 году сярэднегадавая тэмпэратура можа павысіцца яшчэ на 1,5…2°C, з асабліва хуткім ростам узімку. Зімы будуць карацейшыя і мякчэйшыя, лета — даўжэйшае і часьцей з хвалямі спёкі. У той жа час колькасьць ападкаў істотна ня зьменіцца, але надвор’е стане больш кантрасным: засухі будуць чаргавацца з залевамі, што можа спрычыняць страты ў сельскай гаспадарцы.
Сельскагаспадарчыя зоны Беларусі могуць значна зьмяніць свае межы. Як паведамляе UNDP, ужо зараз межы перасунуліся на 60–150 кілямэтраў на поўнач. Паўночная сельскагаспадарчая зона проста зьнікла. Новая, цяплейшая кліматычная зона цяпер на Палесьсі. Гэта значыць, што беларускім фэрмэрам давядзецца адаптавацца — інвэставаць у больш цеплалюбныя культуры, напрыклад, сою і кукурузу. Эколяг Аляксей Аўчыньнікаў кажа, што праз 10-15 гадоў у Беларусі могуць зьявіца і ўласныя вінныя палі.
Згодна з прагнозам ААН, краіны Поўначы і Ўсходняй Эўропы, у тым ліку і Беларусь, дзякуючы глябальнаму пацяпленьню агулам змогуць павялічыць вытворчасьць сельскагаспадарчай прадукцыі.
Колькасьць кліматычных анамаліяў — як анамальнай сьпёкі, так і моцных дажджоў — будзе расьці. У паўднёвых рэгіёнах (асабліва на Палессі) чакаецца большая ўразьлівасьць: менш устойлівае сьнежнае покрыва ўзімку, вышэйшая рызыка летняй засухі і стратаў ураджаю. Зьмены ўжо закранаюць экасыстэмы: мяняецца працягласьць вэгетацыйнага пэрыяду, распаўсюджваюцца шкоднікі, больш частыя лясныя пажары.
А што кажа гісторыя назіраньняў?
Найвышэйшыя летнія тэмпэратуры сталі фіксаваць апошнімі дзесяцігодзьдзямі. Асабліва вылучаюцца надзвычай гарачыя пэрыяды апошніх гадоў, калі Беларусь сутыкаецца з хвалямі сьпёкі амаль штогод, працягласьцю 5–10 дзён кожная.
Самым халодным за ўсю дасяжную гісторыю назіраньняў быў пэрыяд з 1940 па 1942 год, калі сярэднегадавая тэмпэратура не падымалася вышэй за 4,37 градуса. Зіма 1939–1940 гг. выдалася экстрэмальна марознай. Станіслаў Ушакевіч, які перажыў яе ў дзіцячыя гады ў вёсцы Такарышкі (сучасная Горадзеншчына), узгадваў, што мароз дасягаў –40°C: «…за вакном мароз 40 градусаў. Ад яго аж лопаліся з трэскам некаторыя ствалы дрэў і бярвеньне ў сьценах пабудоў». Старажылы вёскі Дайлідкі (Астравецкі раён) пацьвярджаюць, што зіма 1940 году была настолькі лютая, што «маразы дасягалі 40 градусаў, вымерзьлі сады» — ад нечуванага холаду гінулі нават пладовыя дрэвы.
Адразу пасьля вайны Беларусь сутыкнулася з чарговай кліматычнай анамаліяй — сьпякотай і засухай 1946 году, што прывяло да масавага неўраджаю і галоднай зімы. Адзіная надзея вяскоўцаў — бульба — высахла проста ў полі, пакінуўшы людзей бязь ежы. Асабліва цяжка было на Палесьсі і ў іншых пацярпелых раёнах, дзе цэлыя сем’і сутыкнуліся з галоднай сьмерцю. Гэта называюць «другім беларускім Галадаморам».
Паводле падлікаў гісторыка Ірыны Кашталян, голад 1946–1947 гадоў зазналі каля 300 тысяч жыхароў Беларусі, але дакладныя лічбы нам невядомыя — архіўныя дакумэнты, датычныя гэтых часоў, атрымаць немагчыма. Карысныя зьвесткі могуць быць у архівах КДБ, закрытых для дасьледнікаў, а цэлы сектар архіваў КПБ пра «беларускі галадамор» зьнік.
Кліматычныя анамаліі для Беларусі зьява ня новая. Яны згадваюцца яшчэ ў сярэднявечных хроніках: засухі, жорсткія зімы, нечаканыя паводкі. Падобныя экстрэмумы здараліся і ў ХХ стагодзьдзі — хаця б згаданыя вышэй маразы 1940-х ці засуха 1946-га. Аднак тое, што мы назіраем цяпер, адрозьніваецца не адзінкавымі эпізодамі, а маштабам і частатой.
Статыстыка апошніх дзесяцігодзьдзяў паказвае: экстрэмальныя зьявы сталі адбывацца значна часьцей. І гэта не ізаляваная асаблівасьць Беларусі, а агульны рэгіянальны трэнд, характэрны для ўсёй Усходняй Эўропы. Менавіта таму ідзецца не пра выключэньні з правіла, а пра зьмену самога правіла. Звыклы, адносна стабільны клімат — гэта ўжо частка мінулага. І тое, што раней здавалася анамаліяй, цяпер становіцца новым стандартам.
Форум