Хутка месяц, як на будаўнічай пляцоўцы атамнай электрастанцыі пад Астраўцом у часе перасоўваньня корпусу рэактара здарылася няштатная сытуацыя — тросы пад’ёмніка ня вытрымалі 330-тоннай канструкцыі, і тая бразнулася аб зямлю.
Аднак дагэтуль няма пэўнасьці, наколькі сур’ёзнае было гэтае здарэньне і чым яно пагражае.
Нягледзячы на абяцаньні прадстаўнікоў расейскага «Росатома» дапусьціць на тэрыторыю журналістаў, каб тыя сфатаграфавалі нібыта «пашкоджаную фарбу» і такім чынам супакоілі грамадзкасьць, нічога зь месца ня зрушылася.
На ўсіх узроўнях чуваць, што мантажныя працы да заканчэньня разбору прыпыненыя, але пытаньняў ад гэтага меней ня стала. Свабода наведалася на Астравеччыну, каб пагаварыць зь мясцовымі жыхарамі.
Першым, хто расказаў пра інцыдэнт з пашкоджаным корпусам рэактара, быў мясцовы дэмакратычны актывіст Мікола Ўласевіч. Ён жыве ў старажытных Варнянах, згадкі пра якія сягаюць яшчэ ў канец XIV стагодзьдзя. Пляцоўка БелАЭС — літаральна за 5 кілямэтраў ад колішняга мястэчка, а цяперашняй вёскі, яна відаць як на далоні.
Паводле адукацыі спадар Уласевіч выкладчык геаграфіі. Апроч школы, шмат высілкаў аддаў дзяржаўнай службе: 18 гадоў адпрацаваў старшынём Варнянскага сельсавету, быў дэпутатам Астравецкага райсавету, цяпер — патэнцыйны кандыдат у дэпутаты Палаты прадстаўнікоў.
А каб не ягоная асабістая актыўнасьць, ці не паспрабавалі б зацікаўленыя асобы спусьціць гісторыю на тармазах?
«Напэўна, спусьцілі б, хутчэй за ўсё так, — перакананы спадар Уласевіч. — Бо два тыдні мінулі — і ніякага гуку, ніхто афіцыйна нічога не прызнаў, думалі, пранесла. Хоць, па сутнасьці, увесь Астравец поўніўся гэтымі чуткамі. Пра тое, што здарылася надзвычайная сытуацыя, я дазнаўся літаральна на наступны дзень, 10 ліпеня.
Праўда, не зусім давяраў той інфармацыі, дакладней, баяўся ўляпацца, каб не абвінавацілі, што распускаю плёткі — усе ведаюць, што я даўні і пасьлядоўны апанэнт гэтай будоўлі. Толькі пасьля таго, як гэты факт мне пацьвердзілі ня меней за 10 крыніц, нічога не заставалася рабіць, як яго агучыць».
Як удакладняе спадар Уласевіч, сыстэматызаваць інфармацыю дапамагла ягоная кампанія дзеля вылучэньня ў дэпутаты. Пікеты па зборы подпісаў пад сьцягамі Аб’яднанай грамадзянскай партыі прыцягвалі ўвагу, а многія зь цікаўных, як потым выявілася, былі непасрэднымі сьведкамі здарэньня:
«Да пікетаў падыходзілі ня толькі мясцовыя, а і шмат вахтавікоў, якія прыехалі зь іншых месцаў Беларусі. Таксама хацелі падпісацца, але гэта ж не прэзыдэнцкія выбары, забаронена. Дык вось расказвалі пра той выпадак.
Ня буду хаваць, я іх правакаваў, яны нават у спрэчку са мной уступалі: маўляў, што ты нам кажаш, мы ж самі ўсё гэта бачылі! Але трэба разумець: ніхто да мяне спэцыяльна не прыбягаў, каб нешта расказаць. Проста людзі гаварылі такім тонам, што гэта звычайная будзённасьць, як быццам гэта ўсім вядома, адзін толькі я такі недаверлівы — слухаю і яшчэ задаю дурныя пытаньні, што, можа, усё было зусім ня так».
Выбіраемся зь Міколам Уласевічам бліжэй да Бабраўнікаў — гэтая вёска акурат пасярэдзіне паміж Варнянамі і пляцоўкай БелАЭС. Адсюль да аб’екта, на месцы якога сьцяной стаяў велічны лес, кілямэтры два. Хутары, якія перашкаджалі будоўлі, пазносілі. Некаторыя гаспадары абачліва аформілі дакумэнты ў БРТІ і цяпер чакаюць кампэнсацыі.
Недалёка ад новай дарогі, адмыслова пракладзенай пад будаўнічыя патрэбы, цялятнік. Быкі, пабачыўшы падвозчыка Эдуарда Маліцкага, адчуваюць набліжэньне абеду і дружна падаюць голас:
«Чуў нешта, але ж ніхто толкам нічога ня кажа, — ківае ў бок станцыі спадар Маліцкі. — Мы ж мала што ведаем, хто туды ходзіць? Адзінае, з нашай вёскі хлапец працуе на атамцы, у расейскай фірме, сусед мой. Ня ведаю, ці бачыў ён што сам, ці потым пачуў, але казаў, так. Іх жа там тысячы працуюць. Але адзін аднаму расказалі — і ўсё, пайшло, справа такая.
Наогул хадзілі чуткі, што зьбіраліся толькі патрэніравацца да генэральнай устаноўкі, а тут такое здарылася. Ну, а як нічога цяпер не атрымліваецца, то будзе другі Чарнобыль...»
Ягоны малады напарнік сумняецца, што АЭС пасьля гэтага запусьцяць увогуле:
«Самі мяркуйце: яшчэ працаваць не пачала, а ўжо развальваецца, а што ж будзе, калі дадуць чаду?» — выкрыквае зь цемры цялятніка хлапец, спрытна ўпраўляючыся зь віламі.
Паводле сабраных з навакольля чутак, выглядае, што корпус рэктара прывезьлі на Астравецкую пляцоўку яшчэ перад Новым годам. Нарэшце надышоў час мантажу, і будаўнікі захацелі загадзя пераканацца, што падчас генэральнай устаноўкі ўсё пойдзе ў адпаведнасьці са сцэнарам — пры ўрачыстым моманце меліся прысутнічаць Аляксандар Лукашэнка з чынавенскай сьвітай, расейскія лабісты «мірнага атаму», журналісты афіцыйных СМІ. Але ўсё пайшло накасяк...
Пераяжджаем у Шульнікі. Адсюль станцыя выглядае як цэлы горад — нездарма займае амаль паўсотні гектараў. Паўнеба над гарызонтам закрываюць так званыя градзірні — ахаладжальныя канструкцыі:
«Найперш бачым два сьмертаносныя кратэры, якія будуць вылучаць нябачную сьмерць, — паказвае Мікола Ўласевіч на круглыя трубы-градзірні. — Зьвярніце таксама ўвагу на два чорныя рэактарныя аддзелы. Гэта таксама непасрэдныя носьбіты нябачнай сьмерці, якая напоўніць наша навакольле.
Як бачым, будоўля ідзе, хоць нас і запэўнівалі, што яна будзе не такая актыўная. Але па тым, як хутка расьце другая градзірня, другое рэактарнае аддзяленьне ды іншая інфраструктура, можна меркаваць, што пасьля НЗ працэс ані не затармазіўся».
Тэрыторыя атамнай станцыі ўзмоцнена ахоўваецца. Каб ня тое што трапіць туды, а проста спыніцца ў «непаложаным месцы», патрабуецца цэлы пакет дазволаў. Тым ня меней да вучэбна-трэніровачнага цэнтру даехаў без наступстваў, з паркоўкі ўдаецца зрабіць некалькі здымкаў.
Праз дарогу ад сучаснага будынку са шкла і бэтону — аб’ект, нязьменны ў сваёй сутнасьці ад пачатку калектывізацыі. Сьціплы і відавочна самаробны дарожны знак — «цагліна» на дарозе да цялятніка не ратуе ад спэцыфічных пахаў. Яшчэ адна спроба знаёмства зь мясцовымі антаганістамі белых каўнерыкаў.
Падвозчык сустракае вясёлым і напалову нецэнзурным: «Во, б..., галасаваньне прыйшло...». Супакоіўшы, што ў іхнім становішчы трэба думаць зусім пра іншае, цікаўлюся: які лёс чакае фэрму? Дзьве кабеты, якія раскідваюць корм бычкам, ня ў курсе стратэгічных плянаў атамнай адміністрацыі:
«А хто ж вам скажа? Бліжэй, чым мы, нікога ўжо да іх няма, і тое ня ведаем, што там робіцца. Ніхто нічога ня кажа — ні пра фэрму, ні пра вёску. Усе маўчаць, і мы маўчым. І што нас чакае ўперадзе — халера яго ведае, ня мы тут камандуем. А ім што, дрэнна ад такога суседзтва? Наадварот, мяса на месцы, заўсёды сьвежая ялавічына. Адзінае, каб у нас яшчэ эўрарамонт зрабілі — такі, як у іх — зусім было б добра». (Сьмяюцца.)
«Якое мяса, рэактар вунь ё...ся, трасы лопнулі на... й, падняць не змаглі. А як потым гахне, каму тое мяса патрэбна будзе? На... й тут яна здалася ўвогуле, га? Каб яна нахран узарвалася...», — даносіцца экспэртнае заключэньне падвозчыка пра мэтазгоднасьць БелАЭС.
Шульнікам «падфарціла» найбольш — хаты цяпер літаральна ў цені велічэзных комінаў градзірні. Некалі гэта была вялікая вёска, штодзень на палявыя працы выпраўляліся больш за 70 чалавек. Зрэшты, тэрыторыя вакол АЭС — самая шчыльна заселеная ў раёне, вёскі зьмяняюць адна адну.
Праўда, цяпер у Шульніках пераважна дажываюць пэнсіянэры. Нерухомасьць пад бокам у такой спаруды нікому не патрэбная, дзеці ды ўнукі тут жыць ня хочуць.
Яніну Сасновіч даганяю па дарозе зь лесу — вяртаецца з грыбоў. Кажа, што да будоўлі ўжо прызвычаілася. Раз-пораз зь іншымі пэнсіянэркамі выбіраецца пасядзець на лавачцы да будынку вучэбна-трэніровачнага цэнтру ды паглядзець на «гарадзкіх».
Як і іншыя, паўтараецца, што ніхто з жыхарамі вёскі ні пра што ня раіўся, прыехалі і пачалі будаваць. Праўда, нейкія людзі прыходзілі, казалі, што неўзабаве давядзецца зьехаць, але апошнім часам іх не турбуюць.
Увогуле склалася ўражаньне, што толькі адзінкі разглядаюць атамную станцыю як пытаньне жыцьця і сьмерці. Бальшыня звыкла адмахваецца дзяжурнымі фразамі — мы людзі маленькія, ёсьць начальнікі.
Найбольш радыкальнай з усіх, з кім удалося паразмаўляць на Астравеччыне, аказалася 83-гадовая Юлія Лукша. Кажа, што каб была магчымасьць выказаць сваё меркаваньне, адназначна сказала б «не»:
«Апроч непрыемнасьцяў, нічога гэтая станцыя не прынясе. Нам зь дзедам ужо ўсё роўна, а маладых шкада...» — кажа жанчына.
Расказвае, што на будоўлі працуюць яе сын і ўнук. Абодва жывуць у Астраўцы, кожную раніцу іх арганізавана прывозяць аўтобусамі на аб’ект. Сын — прафэсійны зваршчык, толькі і жыў чаканьнем пэнсіі, а цяпер аказалася, што яна адсунулася яшчэ на тры гады.
Зь яе слоў, праца на АЭС вельмі цяжкая, а плацяць капейкі. Некалькі гадоў таму заробак быў на тым жа ўзроўні, як у камандзіраваных расейцаў, і як на цяперашнія часы гэта былі вялікія сумы — 10–12 мільёнаў рублёў старымі. А цяпер — як ва ўсіх, 4 мільёны.
Пры гэтым, кажа жанчына, на працы трэба быць ужо а 7-й раніцы, а дадому ў лепшым выпадку вяртаюцца а 8-й вечара.
«Гробіць сваё здароўе за такія грошы — ну дзе тут які розум? Паспаць — і зноў на працу, якое гэта жыцьцё?» — кажа суразмоўніца.
За бліжэйшым пагоркам хаваецца яшчэ адна вёска — Газа. Настаўніца-пэнсіянэрка Ніна Казак напаўжартам кажа, што станцыя хоць яшчэ і не запрацавала, а ўжо можна эканоміць на электрычнасьці — адтуль навокал разьліваецца такое сьвятло, што ўначы можна чытаць газэту:
«Паколькі працы ўначы не спыняюцца, падсьветка працуе да самай раніцы», — тлумачыць яна. Праўда, больш ніякіх выгодаў ад такога суседзтва вяскоўцы не адчуваюць.
Перад адыходам да сну заціснутая вёскамі БелАЭС заўважна сьціхае — пэрсанал зьяжджае ў суседні Астравец. Тут за некалькі гадоў паўстала некалькі мікрараёнаў для замежнікаў і іншагародніх спэцыялістаў.
У больш сучасных апартамэнтах атабарыліся атамшчыкі з Расеі і ў невялікай колькасьці — з Украіны, «панэлькі» выкарыстоўваюцца як інтэрнаты для вахтавікоў. На паркоўках і ў горадзе ўжо звыклая рэч — аўтамабілі з расейскімі нумарамі.
Зь некаторымі ў адной кампаніі — дакладней, у лазьні — бачыцца яшчэ адзін тутэйшы актывіст, кандыдат у дэпутаты Палаты прадстаўнікоў Іван Крук. Зь ім сустракаемся якраз каля аднаго з такіх арандаваных дамоў, на прыпынку, адкуль штораніцы выпраўляюцца аўтобусы з пэрсаналам і будаўнікамі.
Спадар Крук пачынае з таго, што з плянамі на ўзьвядзеньне атамнай станцыі пачаў расьці і Астравец — праз 2–3 гады колькасьць насельніцтва падвоіцца, перавысіўшы 20 тысяч чалавек. Праўда, прычынай ня рэзкае падвышэньне нараджальнасьці, а прыток новых жыльцоў.
Пакрысе пачала відазьмяняцца інфраструктура: пад попыт зьявілася некалькі «злачных месцаў», арыентаваных найперш на гасьцей з Расеі — тут яны «адрываюцца» пасьля напружанай працы. Дарэчы, бліжэйшы ад мікрараёну лясок хацелі ператварыць у зону адпачынку, але з-за кантынгенту заўсёднікаў зрабіць гэта праблематычна — у выходныя тут бясконцы канвэер шумных пікнікоў.
Пра інцыдэнт у ноч на 10 ліпеня расейцы гавораць неахвотна, бо іх папярэдзілі аб неразгалошваньні службовай таямніцы. Але паказальна, што цяпер на тэрыторыю АЭС забаронена ўваходзіць з мабільнымі тэлефонамі, каб пазьбегнуць несанкцыянаваных фатаздымкаў.
Новыя знаёмцы Івана Крука, асабліва зь ліку ўкраінцаў, наракаюць, што апошнім часам назіраецца радыкальны падзел на тых, хто атрымлівае заробак з расейскага бюджэту — і зь беларускага. Розьніца ў шэрагу выпадкаў даходзіць да 10 разоў. З гэтай прычыны шмат спэцыялістаў вярнуліся назад ва Ўкраіну — няма сэнсу працаваць за мізэрныя грошы.
Раз-пораз узьнікае тэма бясьпекі БелАЭС. Адзін з адмыслоўцаў у размове са спадаром Круком нават не хаваў, што гарантыі поўнай бясьпекі ня можа даць ніхто. Пасьля ахалоджваньня рэктара ўнутры градзірні будзе распырсквацца кіпень, які мае ўласьцівасьць выпарвацца і трапляць у атмасфэру.
І як ні спрабуй пераарыентаваць радыеактыўную ваду ў прыёмныя «каўшы», узяць працэс пад татальны кантроль нерэальна.
