Вёска Ляды ляжыць на поўдні Жлобіншчыны, у пойме Бярэзіны. Калісьці гэта была шматлюдная палеская вёска, вакол жывыя балоты й прыгожыя дубравы. Сёньня Ляды згубіліся ў пясках мэліярацыйнай дзейнасьці, “ад дубоў прапаў і сьлед”, а ў вёсцы дажываюць адно пэнсіянэры.
Мяне сюды занесла выпадкова. Я быў з канцэртам пад Сьветлагорскам, і мне параілі наведаць Ляды — як некрануты кавалак дасавецкай цывілізацыі. Казалі, там старыя яшчэ ткуць адзеньне й нават гатуюць свае адмысловыя стравы. Але ў Лядах я знайшоў больш, чым чакаў.
Чым жывуць нашы вясковыя пэнсіянэры? Глядзяць тэлевізар з Лукашэнкам і “Полем цудаў”, чакаюць пэнсію, часам гадуюць гарадзкіх унукаў ды стараюцца, колькі хапае сіл, даглядаць гаспадарку.
Але яшчэ яны могуць тое-сёе ўспомніць. Варта толькі іх разгаварыць, і адкрыюцца такія карціны мінулага стагодзьдзя, што наш нялёгкі час падасца раем на зямлі.
Зрэшты, падыдзем да кампаніі лядаўскіх бабулек. Вельмі сымпатычных і адкрытых кабет Валянціны і Тацяны. Я папрасіў іх паказаць свае ткацкія вырабы. І ня быў расчараваны. Прыемна лішні раз пераканацца, што ў беларусаў толькі два любімыя колеры, якіх цалкам дастаткова для дасканалых карцінаў.
Карэспандэнт: “Тады ўсе ўмелі рабіць такое?”
Тацяна: “Усе. Толькі гэтым і займаліся. Зіма прыйдзе — ткуць, фарбуюць. Прадуць воўну. Фарбуюць і ткуць. Учора сьцялю пасьцелю. Ну, у мяне прасьціны. Дык меншая кажа: “Бабуля, ты нам прасьціны не паслала”. “А гэта, — кажу, — што?” А большая ўнучка кажа: “Аліна, гэта ў бабулі такія прасьціны. На іх вельмі добра спаць”. А цяперака яны шоўкавыя ці якія...”
Валянціна: “Яны сьцягаюцца, кашлацяцца. А на гэтай, на партной — красата”.
Тацяна: “У мяне яны ўсе партныя”.
Карэспандэнт: “А зьмянілася што зь пяцідзясятых-шасьцідзясятых гадоў у навакольлі?”
Валянціна: “Канечне. Былі балоты. А пасьля іх пасушылі”.
Неўзабаве размова перайшла на даўнюю лядаўскую кухню. Са сваімі рэцэптамі і ўнікальнымі словамі.
Валянціна: “Зь лёну тоўклі такія... Насеньне зь лёну. Пеклі льняныя дражжы. З канопляў, што цяпер наркаманяць, дык тады зь іх убіралі плоскамі. Наркаманаў тады ня зналі мы. Тады ж было гэтых пласкарэй, а цяпер ужо, гавораць, наркаманы зь іх. А мы тады з гэтых канапель поснае масла рабілі. Кулагай называлі”.
Тацяна: “З бульбаю. Бульбу мачалі ў семя тое канаплянае. А смачна было!”
Мае суразмоўніцы — кабеты, якім пад семдзесят. Яны вельмі цяжка ўсё жыцьцё працавалі. І задумвацца над пытаньнем пра сэнс жыцьця ня мелі часу. Але цікава, што яны думаюць пра гэта.
Валянціна: “Ведаеце што? Адразу жывеш, проста дзяцінства гуляеш. А пасьля ўжо для дзяцей жывеш. А для сябе не пападае. Вось цяпер пажыў бы для сябе. Дзеці ажаніліся. Кватэры, машыны. А ўзяў і памёр”.
Карэспандэнт: “А гэта правільна ці не?”
Валянціна: “Канечне, не. Несправядліва нават. Для сябе ня можа пажыць”.
Тацяна: “А калі ты будзеш жыць? Ты спакойны адной мінуты не бываеш. Уначы і тое ня можаш заснуць. Прачнесься на мінуту. То пра тое думаеш, каб дзеці жылі. Праўнукаў у мяне чатыры штукі. А ўсё адно пра ўсіх думаю. І Бога прашу, каб усім было здароўя. Для сябе не жывем. Мы ўжо просім сьмерці”.
Карэспандэнт: “А ня страшна думаць пра сьмерць?”
Тацяна: “Не”.
А зараз увага. Да нашай размовы далучаецца Анастасія Ананьеўна Ламянок. Цалкам даю яе імя, бо, можа быць, гісторыя, якую яна распавяла, унікальная і нідзе пакуль не зафіксаваная.
Анастасіі Ананьеўне за восемдзесят, але глыбокай старой яе назваць не паварочваецца язык. Гэта вельмі стройная рухавая кабета з разумным позіркам. Спадарыня Ламянок вельмі добра, на ўсё жыцьцё, запомніла лета 1941 году. Калі палову вёскі спалілі. Спалілі чырвонаармейцы.
Анастасія: “Нашы адступалі. Немцы пагналі, да Масквы ледзь не дайшлі. Дык нашыя... Мы з маткаю бялізну мылі. На канаву хадзілі. Дык салдаты прыбеглі. “Мамаша, мо ў вас бутэлькі ёсьць?” — “А нашто вам бутэлькі?” — “Нам трэба бутэлькі”.
А яны ў тыя бутэлькі налівалі бэнзін і ў хаты — швыр, і яно гарыць. І туды-сюды, і загарэлася вёска ўся. Уся сярэдзіна выгарала, і туды пагарэла багата хат.
Салдаты самі нашы папалілі. Каб не заставалася ворагу. Сорак першы год. Людзі паўцякалі, хто ў балота, хто ў лес. Уцякалі хто куды. І так папала, што нашы палілі так жа сама, як немцы”.
Карэспандэнт: “А немцы палілі?”
Анастасія: “Немцы — не. Яны нічога не рабілі. Тут у суседняй вёсцы, кілямэтраў сем убок, тамака багата пабілі. Там партызаны былі зачапілі немцаў. Дык яны багата пабілі людзей. Маладых хлопцаў бралі. Але ў нас не было такога”.
Зь дзяцінства на так званых уроках памяці вэтэраны расказвалі нам пра вайну. Карціна вайны з тых аповедаў паўставала вельмі простая і адназначная. У той карціне былі кепскія немцы, добрыя чырвонаармейцы й гераічныя партызаны.
Але сёньня, калі ўдзельнікаў тых падзеяў з кожным днём становіцца ўсё меней, любая дэталь, пачутая з вуснаў непасрэдных удзельнікаў, набывае асаблівую каштоўнасьць.
Мая наступная суразмоўца, 89-гадовая Ганна Казакова, маленькая жылістая старая, была ў вайну санітаркай і ўдзельнічала ў фарсіраваньні Дняпра.
Ганна: “Вы разумееце, што такое фронт? Там вада была ня белая, а чырвоная. Што вы гаворыце? Мясарубка. Там не баісься, што цябе заб’юць. Баісься, каб рукі ці нагі не было. А што сьмерць ходзіць... Там не даражыш, каб у жывых застацца. Там толькі страшна, каб не акалечыць”.
Карэспандэнт: “А сьмерць успрымаецца...”
Ганна: “Як абнаўленьне нейкае і ўсё. Мужчыны павінны гэта ведаць, што такое фронт. Там дрэва, і кішкі вісяць”.
Напэўна, падобны жыцьцёвы досьвед ня можа не адбіцца на псыхіцы. Бо як успрымаць тую філязофскую прыпавесьць, якую распавяла мне баба Ганна? Ці, можа, я замала перажыў у сваім жыцьці, каб зразумець і ацаніць наступнае?
Ганна: “Дачка прыяжджае да мяне і гаворыць. “Мама, вось вайна. Палон і ў палоне, сказалі, тры чалавекі. Муж твой там, брат і сын. І адну перадачу. Аднаму камусьці трэба. Такая перадача, што ты ня можаш падзяліць”.
Тады, кажу, нікому. “А ты, мама, падумай”. І мужа шкада, і брата шкада, і сына шкада. Я падумала. Доўга думала. Пасьля вайны такія размовы былі. Думала-думала і свой адказ дала. Брату”.
Карэспандэнт: “А чаму выбралі брата?”
Ганна: “Падумайце. Як жыва буду, дык, можа, яшчэ замуж пайду. А калі замуж пайду, дык будуць і дзеці. А брата ня будзе”.
Можа, сапраўды ня трэба турбаваць старых і хворых людзей ды варушыць тыя страшныя ўспаміны пра мінулую вайну? Хай бы пажылі нарэшце для сябе.
Але, як ні банальна гэта гучыць, гаварыць трэба пра ўсё. Бо праўда не бывае частковай. І праўда пра паленьне вёскі Ляды ня менш каштоўная за праўду пра бамбаваньне Менску.
Мяне сюды занесла выпадкова. Я быў з канцэртам пад Сьветлагорскам, і мне параілі наведаць Ляды — як некрануты кавалак дасавецкай цывілізацыі. Казалі, там старыя яшчэ ткуць адзеньне й нават гатуюць свае адмысловыя стравы. Але ў Лядах я знайшоў больш, чым чакаў.
Чым жывуць нашы вясковыя пэнсіянэры? Глядзяць тэлевізар з Лукашэнкам і “Полем цудаў”, чакаюць пэнсію, часам гадуюць гарадзкіх унукаў ды стараюцца, колькі хапае сіл, даглядаць гаспадарку.
Але яшчэ яны могуць тое-сёе ўспомніць. Варта толькі іх разгаварыць, і адкрыюцца такія карціны мінулага стагодзьдзя, што наш нялёгкі час падасца раем на зямлі.
Зрэшты, падыдзем да кампаніі лядаўскіх бабулек. Вельмі сымпатычных і адкрытых кабет Валянціны і Тацяны. Я папрасіў іх паказаць свае ткацкія вырабы. І ня быў расчараваны. Прыемна лішні раз пераканацца, што ў беларусаў толькі два любімыя колеры, якіх цалкам дастаткова для дасканалых карцінаў.
Карэспандэнт: “Тады ўсе ўмелі рабіць такое?”
Тацяна: “Усе. Толькі гэтым і займаліся. Зіма прыйдзе — ткуць, фарбуюць. Прадуць воўну. Фарбуюць і ткуць. Учора сьцялю пасьцелю. Ну, у мяне прасьціны. Дык меншая кажа: “Бабуля, ты нам прасьціны не паслала”. “А гэта, — кажу, — што?” А большая ўнучка кажа: “Аліна, гэта ў бабулі такія прасьціны. На іх вельмі добра спаць”. А цяперака яны шоўкавыя ці якія...”
Валянціна: “Яны сьцягаюцца, кашлацяцца. А на гэтай, на партной — красата”.
Тацяна: “У мяне яны ўсе партныя”.
Карэспандэнт: “А зьмянілася што зь пяцідзясятых-шасьцідзясятых гадоў у навакольлі?”
Валянціна: “Канечне. Былі балоты. А пасьля іх пасушылі”.
Неўзабаве размова перайшла на даўнюю лядаўскую кухню. Са сваімі рэцэптамі і ўнікальнымі словамі.
Валянціна: “Зь лёну тоўклі такія... Насеньне зь лёну. Пеклі льняныя дражжы. З канопляў, што цяпер наркаманяць, дык тады зь іх убіралі плоскамі. Наркаманаў тады ня зналі мы. Тады ж было гэтых пласкарэй, а цяпер ужо, гавораць, наркаманы зь іх. А мы тады з гэтых канапель поснае масла рабілі. Кулагай называлі”.
Тацяна: “З бульбаю. Бульбу мачалі ў семя тое канаплянае. А смачна было!”
Мае суразмоўніцы — кабеты, якім пад семдзесят. Яны вельмі цяжка ўсё жыцьцё працавалі. І задумвацца над пытаньнем пра сэнс жыцьця ня мелі часу. Але цікава, што яны думаюць пра гэта.
Валянціна: “Ведаеце што? Адразу жывеш, проста дзяцінства гуляеш. А пасьля ўжо для дзяцей жывеш. А для сябе не пападае. Вось цяпер пажыў бы для сябе. Дзеці ажаніліся. Кватэры, машыны. А ўзяў і памёр”.
Карэспандэнт: “А гэта правільна ці не?”
Валянціна: “Канечне, не. Несправядліва нават. Для сябе ня можа пажыць”.
Тацяна: “А калі ты будзеш жыць? Ты спакойны адной мінуты не бываеш. Уначы і тое ня можаш заснуць. Прачнесься на мінуту. То пра тое думаеш, каб дзеці жылі. Праўнукаў у мяне чатыры штукі. А ўсё адно пра ўсіх думаю. І Бога прашу, каб усім было здароўя. Для сябе не жывем. Мы ўжо просім сьмерці”.
Карэспандэнт: “А ня страшна думаць пра сьмерць?”
Тацяна: “Не”.
А зараз увага. Да нашай размовы далучаецца Анастасія Ананьеўна Ламянок. Цалкам даю яе імя, бо, можа быць, гісторыя, якую яна распавяла, унікальная і нідзе пакуль не зафіксаваная.
Анастасіі Ананьеўне за восемдзесят, але глыбокай старой яе назваць не паварочваецца язык. Гэта вельмі стройная рухавая кабета з разумным позіркам. Спадарыня Ламянок вельмі добра, на ўсё жыцьцё, запомніла лета 1941 году. Калі палову вёскі спалілі. Спалілі чырвонаармейцы.
Анастасія: “Нашы адступалі. Немцы пагналі, да Масквы ледзь не дайшлі. Дык нашыя... Мы з маткаю бялізну мылі. На канаву хадзілі. Дык салдаты прыбеглі. “Мамаша, мо ў вас бутэлькі ёсьць?” — “А нашто вам бутэлькі?” — “Нам трэба бутэлькі”.
А яны ў тыя бутэлькі налівалі бэнзін і ў хаты — швыр, і яно гарыць. І туды-сюды, і загарэлася вёска ўся. Уся сярэдзіна выгарала, і туды пагарэла багата хат.
Салдаты самі нашы папалілі. Каб не заставалася ворагу. Сорак першы год. Людзі паўцякалі, хто ў балота, хто ў лес. Уцякалі хто куды. І так папала, што нашы палілі так жа сама, як немцы”.
Карэспандэнт: “А немцы палілі?”
Анастасія: “Немцы — не. Яны нічога не рабілі. Тут у суседняй вёсцы, кілямэтраў сем убок, тамака багата пабілі. Там партызаны былі зачапілі немцаў. Дык яны багата пабілі людзей. Маладых хлопцаў бралі. Але ў нас не было такога”.
Зь дзяцінства на так званых уроках памяці вэтэраны расказвалі нам пра вайну. Карціна вайны з тых аповедаў паўставала вельмі простая і адназначная. У той карціне былі кепскія немцы, добрыя чырвонаармейцы й гераічныя партызаны.
Але сёньня, калі ўдзельнікаў тых падзеяў з кожным днём становіцца ўсё меней, любая дэталь, пачутая з вуснаў непасрэдных удзельнікаў, набывае асаблівую каштоўнасьць.
Мая наступная суразмоўца, 89-гадовая Ганна Казакова, маленькая жылістая старая, была ў вайну санітаркай і ўдзельнічала ў фарсіраваньні Дняпра.
Ганна: “Вы разумееце, што такое фронт? Там вада была ня белая, а чырвоная. Што вы гаворыце? Мясарубка. Там не баісься, што цябе заб’юць. Баісься, каб рукі ці нагі не было. А што сьмерць ходзіць... Там не даражыш, каб у жывых застацца. Там толькі страшна, каб не акалечыць”.
Карэспандэнт: “А сьмерць успрымаецца...”
Ганна: “Як абнаўленьне нейкае і ўсё. Мужчыны павінны гэта ведаць, што такое фронт. Там дрэва, і кішкі вісяць”.
Напэўна, падобны жыцьцёвы досьвед ня можа не адбіцца на псыхіцы. Бо як успрымаць тую філязофскую прыпавесьць, якую распавяла мне баба Ганна? Ці, можа, я замала перажыў у сваім жыцьці, каб зразумець і ацаніць наступнае?
Ганна: “Дачка прыяжджае да мяне і гаворыць. “Мама, вось вайна. Палон і ў палоне, сказалі, тры чалавекі. Муж твой там, брат і сын. І адну перадачу. Аднаму камусьці трэба. Такая перадача, што ты ня можаш падзяліць”.
Тады, кажу, нікому. “А ты, мама, падумай”. І мужа шкада, і брата шкада, і сына шкада. Я падумала. Доўга думала. Пасьля вайны такія размовы былі. Думала-думала і свой адказ дала. Брату”.
Карэспандэнт: “А чаму выбралі брата?”
Ганна: “Падумайце. Як жыва буду, дык, можа, яшчэ замуж пайду. А калі замуж пайду, дык будуць і дзеці. А брата ня будзе”.
Можа, сапраўды ня трэба турбаваць старых і хворых людзей ды варушыць тыя страшныя ўспаміны пра мінулую вайну? Хай бы пажылі нарэшце для сябе.
Але, як ні банальна гэта гучыць, гаварыць трэба пра ўсё. Бо праўда не бывае частковай. І праўда пра паленьне вёскі Ляды ня менш каштоўная за праўду пра бамбаваньне Менску.
