На гэтыя пытаньні Юрыя Дракахруста адказвае кіраўнік праекту «Беларуская ініцыятыва» брытанскага Chatham House Рыгор Астапеня. У праграме «ПіК Свабоды» ён расказвае пра вынікі апошняга апытаньня гараджанаў Беларусі, праведзенага ў межах «Беларускай ініцыятывы».
— Амаль дзьве траціны апытаных маюць намер галасаваць, больш за траціну кажуць гэта пэўна. А якая матывацыя? Людзі вераць, што іх выбар на нешта ўплывае?
— Ёсьць людзі, выразна прыхільныя Аляксандру Лукашэнку, для іх усё вельмі проста. Яны ідуць на выбары, таму што ў іх ёсьць свой кандыдат; яны вераць, што ён набірае шмат галасоў, і ўпэўненыя, што дзякуючы ім ён працягне кіраваць краінай. Для многіх іншых гэта проста пытаньне грамадзянскага абавязку, жаданьне нейкім чынам уплываць на будучыню. Не абавязкова людзі думаюць, што вось тут і цяпер нешта зьменіцца, але пачуцьцё такое, што калі мы ня ходзім на выбары, дык на што мы наагул можам спадзявацца?
— Адно з пытаньняў вашага апытаньня тычылася стаўленьня да вайны ва Ўкраіне. На працягу двух з паловай гадоў гэтае стаўленьне мяняецца неістотна. Балянс — перавага нэгатыўных ацэнак дзеяньняў Расеі ва Ўкраіне над пазытыўнымі. Чаму балянс такі і чаму ён не мяняецца, нягледзячы на прапаганду і на зьменлівую хаду вайны?
— Я думаю, што гэта выразна паказвае падзел, які існуе ўнутры беларускага грамадзтва. Гэта часткова зьвязана з мэдыяспажываньнем: то бок людзі, якія атрымліваюць навіны толькі з тэлевізара, часьцей падтрымліваюць расейскія ваенныя дзеяньні. Але астатнія ўсё ж ставяцца да вайны больш крытычна. Чаму лічбы не мяняюцца на працягу 2,5 года? Таму што адказы на гэтае пытаньне — гэта найперш каштоўнасны выбар. Тут прычына ў тым, што значная частка беларусаў проста не прымае вайну як такую, як сродак палітыкі. Такіх рэспандэнтаў сярод жанчын больш, чым сярод мужчын, таму што яны менш схільныя да гвалту. Стабільнасьць адказаў на гэтае пытаньне сьведчыць пра ўстойлівасьць падзелу ўнутры беларускага грамадзтва. Мы розныя часткі аднаго цэлага. І мы розныя.
— Яшчэ цікавы вынік вашага апытаньня — беларусы хочуць адлігі, аслабленьня ціску рэпрэсіўных абцугоў, прынамсі зьмякчэньня жорсткасьці. За гэта нават ладная частка адэптаў Лукашэнкі. А чаму ня надта папулярнае патрабаваньне «пакараць кожнага ворага народу»? І ці было такое ж жаданьне адлігі раней, у папярэднія гады, пачынаючы з 2021-га?
— Захад — гэта непазьбежнасьць, Захад у любым разе — сусед, зь якім нам жыць, і гэта разумеюць нават прыхільнікі Аляксандра Лукашэнкі. Калі пачытаць ягоную праграму, то і ён таксама гэта разумее — што Беларусь павінна мець добрыя стасункі з Захадам, калі хоча ўстойліва разьвівацца. Складаней са стаўленьнем да палітвязьняў. Прапаганда доўгі час працавала на думку, што ёсьць ворагі народу, што яны хацелі ажыцьцявіць дзяржаўны пераварот. Я думаю, што ёсьць запыт на прымірэньне, асэнсаваньне, што 2020 год быў 5 гадоў таму, а цяпер трэба «перагарнуць старонку». Нават у самой сыстэме ўлады розныя людзі знаходзяцца ў дыялёгу наконт таго, што трэба рабіць. Ёсьць там тыя, хто кажа, што трэба супакоіцца, зьменшыць рэпрэсіі, аслабіць напал супрацьстаяньня.
Выбары 2025 году ў Беларусі
- Выбары прэзыдэнта Беларусі прызначылі на 26 студзеня 2025 году — нашмат раней, чым можна было чакаць. Такое рашэньне ўхвалілі на пасяджэньні Палаты прадстаўнікоў 23 кастрычніка. Паводле заканадаўства, сёмыя прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі павінны адбыцца не пазьней за 20 ліпеня 2025 году.
- Аляксандар Лукашэнка ўжо заявіў пра намер працягнуць сваю ўладу над краінай яшчэ прынамсі на пяць год. Гэта будуць ужо сёмыя выбары для аўтарытарнага кіраўніка дзяржавы. Колькі часу Лукашэнка застаецца ва ўладзе: онлайн-лічыльнік.
- Напярэдадні абвяшчэньня даты галасаваньня амбасадар Расеі ў Беларусі Барыс Грызлоў сказаў, што расейскі бок дапаможа Менску ў выпадку «спробаў дэстабілізацыі» ў часе выбараў, калі Беларусь зьвернецца па такую дапамогу.
- Офіс Сьвятланы Ціханоўскай, Аб’яднаны пераходны кабінэт і Каардынацыйная рада выпусьцілі сумесную заяву, у якой падкрэсьлілі, што цяперашняя электаральная кампанія праводзіцца ў сытуацыі глыбокага палітычнага крызісу ў Беларусі, а Аляксандар Лукашэнка незаконна ўтрымлівае ўладу шляхам рэпрэсіяў супраць беларускага грамадзтва, і заклікалі беларусаў «выказаць свой пратэст шляхам галасаваньня супраць усіх, хто крадзе нашае права голасу».
- Раней дэмакратычныя сілы Беларусі ўжо неаднаразова заяўлялі, што будуць дабівацца непрызнаньня гэтых выбараў міжнароднай супольнасьцю.
- Папярэднія выбары 9 жніўня 2020 году прайшлі ва ўмовах масавых фальсыфікацыяў і адзначыліся самымі масавымі пратэстамі за ўсю гісторыю незалежнай Беларусі. Вынікі выбараў не былі прызнаныя міжнароднай супольнасьцю, краіны Захаду неаднойчы ўводзілі санкцыі супраць рэжыму Лукашэнкі, якога ня лічаць легітымным прэзыдэнтам Беларусі.
- Палітычны крызіс, які ўзьнік пасьля выбараў 2020 году ў Беларусі, і шырокамаштабныя рэпрэсіі ў краіне працягваюцца да гэтага часу.
- У турмах Беларусі застаецца каля 1,3 тысячы чалавек, якіх праваабаронцы прызналі палітвязьнямі (колькасьць асуджаных з палітычных матываў значна большая). З 2020 году праваабарончаму цэнтру «Вясна» вядомыя прозьвішчы сама меней 7400 фігурантаў крымінальных палітычных спраў у Беларусі, заведзеных з палітычных матываў. Зь іх 6013 чалавек ужо асудзілі (як мінімум 2336 чалавек — на пазбаўленьне волі, 681 — на «хімію»). Больш за 50 тысяч чалавек затрымлівалі з палітычных матываў.
- У сувязі з пагрозай палітычнага перасьледу Беларусь пасьля 2020 году, паводле розных ацэнак, пакінулі сотні тысяч беларусаў: сацыёляг Генадзь Коршунаў у траўні 2024-га ацэньваў маштаб палітычнай эміграцыі ў 500-600 тысяч чалавек, намесьнік кіраўніка МУС Карпянкоў у кастрычніку 2023 году казаў, што з 2020 году зь Беларусі зьехалі 350 тысяч чалавек.
- У Беларусі ліквідавалі амаль амаль усе палітычныя партыі, засталіся толькі 4 праўладныя партыі. Агулам грамадзкі сэктар краіны, пачынаючы з пасьлявыбарчага пэрыяду 2020 году, страціў ужо сама меней 1838 некамэрцыйных арганізацыяў (сярод іх грамадзкія аб’яднаньні, прафсаюзы, палітычныя партыі, фонды, недзяржаўныя ўстановы, асацыяцыі, рэлігійныя арганізацыі і інш.).
- Пасьля выбараў 2020 году ў Беларусі прызналі «экстрэмісцкімі фармаваньнямі/арганізацыямі» і заблякавалі практычна ўсе незалежныя СМІ, журналісты гэтых мэдыя сутыкнуліся з затрыманьнямі, арыштамі, ператрусамі, адміністрацыйным і крымінальным перасьледам, многія вымушана пакінулі краіну і працягнулі працаваць з-за мяжы. За кратамі ў Беларусі цяпер застаюцца 36 прадстаўнікоў мэдыя.
- 97% членаў выбаркамаў працавала на папярэдніх выбарах, вынікае з дакладу ініцыятывы былых сілавікоў BelPol.
Форум