2024-ы — год Васіля Быкава. 19 чэрвеня — 100-годзьдзе пісьменьніка, якім можа ганарыцца кожны беларус. Пра сустрэчы і размовы зь ім, пра тое, які сьлед пакінулі ягоныя кнігі ў асабістых лёсах і лёсе ўсяго народу, у праекце Свабоды «Наш Васіль Быкаў» узгадваюць і разважаюць сябры, паплечнікі, чытачы.
Сябры ведаюць, што я мела шчасьце пазнаёміцца і нават пасябраваць з нашым геніем беларускага слова, і таму ледзь ня штодня атрымліваю запросіны падзяліцца ўспамінамі пра сустрэчы з Быкавым. Насамрэч напісала пра яго творчасьць дзьве кнігі і шмат артыкулаў. Таксама на кожнай міжнароднай і мясцовай (канадзкай) канфэрэнцыі чытала даклады пра яго жыцьцё і творчасьць.
Добрая частка расейскіх калегаў ня раз спрабавала мяне «адукаваць», гаворачы, што Быкаў — расейскі пісьменьнік. Тлумачыла ім, што яны чытаюць пераклады. Вось тыповы выпадак. Як вядома, амаль на кожнай міжнароднай канфэрэнцыі ёсьць кніжны кірмаш. У перапынку адной з такіх канфэрэнцый пайшла на кірмаш паглядзець, «што даюць». Схапіла кнігу Быкава ў перакладзе на расейскую мову і шукаю імя перакладчыка (большай часткай яго творы перакладаў Міхаіл Гарбачоў: не пужайцеся, не савецкі правадыр, а беларус з тымі ж імем і прозьвішчам, які жыў у Маскве). Ну, гартаю кнігу, а прадавачка кажа: «Берите, женщина, не сомневайтесь, эта книга крупного русского писателя Василя Быкова». На што я адказала, што пісьменьнік, безумоўна, вялікі, толькі ён ня рускі, а беларускі! Як яна мяне толькі пасьля гэтага не абзывала... Ну, праслухала я «лекцыю», заплаціла, схапіла кнігу і пабегла на канфэрэнцыю. Гэтую гісторыю расказала Ірыне Міхайлаўне. Добра зь ёй пасьмяяліся...
Безумоўна, чытачы славянскіх краінаў добра ведаюць літаратурнае мастацтва нашага вялікага творцы, а англамоўныя чытачы і дасьледчыкі (за такім выключэньнем, як дасьледчыкі Арнольд МакМілін і Джым Дынглі) — не. Яны ня ведалі таго, што наш геній працаваў ва ўсіх эўрапейскіх празаічных жанрах, уключна з эсэ, аповесьцямі, раманамі. І прапускалі міма вушэй той факт, што 99,9 працэнта твораў Васіль Быкаў напісаў на роднай беларускай мове.
Ну, а цяпер трохі згадаю, як мы пазнаёміліся... Будучы ў Менску, я патэлефанавала на кватэру спадарства Быкавых, і Васіль Уладзімеравіч узяў слухаўку. Я назвалася і сказала, што хачу напісаць яго біяграфію на ангельскай мове. У адказ пачула: «Даражэнькая, мая біяграфія — у маіх кнігах. Калі цікава, дык чытайце, калі ласка, а калі не, дык не турбуйцеся!» Адна з маіх найлепшых сябровак на гэта сказала: «Не хвалюйся, пойдзем зараз да Мальдзіса». Доктар філялёгіі, патрыярх беларускай гуманітарнай навукі меў фэнамэнальную памяць. Акрамя таго, што сам быў першай і галоўнай навуковай зоркай беларускай культуры, ён нейкім чынам ведаў пра ўсіх і пра ўсё.
Калі прыйшлі да Мальдзіса, выпілі зь ім па чарачцы (сяброўка не піла) і я расказала пра адказ Быкава, дык ён мовіў: «Не турбуйся, зараз усё паправім». Узяў слухаўку і крычыць туды: «Васіль, да цябе зараз прыйдзе дзяўчынка, дачка нашага кампазытара Камінскага, дык прымі яе! Я тут «квякнула», што я не дачка, а падчарка, а ён мне кажа: «Маўчы, я пра цябе ўсё ведаю: Камінскі лічыць цябе дачкой, значыць — дачка! Ідзі з Богам! Потым прыйдзеш да мяне і адчытаесься, як было!». Калі я прыйшла да Быкавых, там ужо сядзела журналістка зь Фінляндыі. Расейская мова ў яе была дрэнная. Яна спрабавала гаварыць з Быкавымі па-ангельску. Я перакладала яе пытаньні з гадзінку, а потым даволі нахабна ёй сказала, што зараз прыйшоў мой час.
Быкавы прынялі мяне тады як родную. Ірына Міхайлаўна прынесла гарбату, і мы правялі караценькае першае інтэрвію. Але я ўбачыла, што яны стаміліся, і папрасіла дазволу прыйсьці заўтра. На наступны дзень ужо бегла на Танкавую, як у родную хату. Апошняе й найбольш поўнае інтэрвію адбылося ў лютым 2001-га, калі я прыехала да іх у Франкфурт.
Мая місія была і ёсьць — распаўсюджваць веды пра нашую культуру па англамоўным сьвеце. У 2005 годзе выйшла на ангельскай мове мая першая кніга, прысьвечаная творчасьці Васіля Быкава. Назва кнігі — Vasil Bykaŭ. His Life and Works (Васіль Быкаў. Жыцьцё і праца). Кніга была выдадзена ўнівэрсытэцкім выдавецтвам McGill-Queen’s. Другая кніга, «Василь Быков. Книги и судьба» (Москва: «Новое Литературное Обозрение», 2011), мае сваю гісторыю. Неяк на канфэрэнцыі я прапанавала кнігу пра Крывіча Ірыне Прохаравай (уладальніцы выдавецтва НЛО). Яна сказала, што Крывіч яе не цікавіць, а вось каб я напісала на расейскай мове кнігу пра Быкава, дык яна надрукуе. Я спыталася: чаму Быкаў? Яна адказала: «Таму што мы ўсе перад ім у даўгу». Сама Прохарава мне падабалася таму, што, нягледзячы на тое, што брат — алігарх, паводзілася прыстойна. Яна друкавала кнігі, напаўняла валізкі і распаўсюджвала па ўсіх кутках былога СССР. І такія расейцы ёсьць на белым сьвеце (на жаль, ня так іх шмат).
А чаму я зацікавілася прозай Васіля Быкава? Па-першае, шчыра любіла прозу пісьменьніка і чытала яго кнігі ўжо з чатырнаццаці гадоў. Па-другое, давялося зь ім і зь яго другой жонкай, Ірынай Міхайлаўнай, сустракацца і ў Менску, і ў Франкфурце. Кожная сустрэча была дарам божым, і адносіны нашыя ўмацоўваліся. Тады, калі не было магчымасьці сустрэцца, размаўлялі па тэлефоне. Аднойчы пазваніў ён сам, сказаў, што ў яго рак і каб я нічога не гаварыла пра гэта яго жонцы, што ён сам скажа, калі час прыйдзе...
Апошняя сустрэча была ўжо на пахаваньні, якое сталася яскравым прыкладам таго, што беларусы — ня лыкам шытыя людзі. Труну несьлі на руках з Дому літаратара да Ўсходніх могілак. Народу было шмат, як кажуць, яблыку не было дзе ўпасьці. Транспарт спыніўся, прапускаючы працэсію. Аўты гудзелі безь перапынку. І гэта нягледзячы на тое, што хлопчыкі (халопчыкі) «лукавага» папярэджвалі нас, каб сядзелі ціха па хатах. Так што, дарагія суродзічы, усе мы — быкаўцы, усім нам пашчасьціла атрымаць частку гонару за тое, што ён быў, ёсьць і будзе! Жыве Беларусь!
Быкаў на Свабодзе: чытайце і слухайце
Народны пісьменьнік Беларусі Васіль Быкаў (1924–2003) стаяў у першых шэрагах дэмакратычнага руху за нацыянальнае адраджэньне ў Беларусі. Ён удзельнічаў у стварэньні Беларускага народнага фронту (1988) і Згуртаваньня беларусаў сьвету «Бацькаўшчына» (1990), Беларускага Хэльсынскага камітэту (1995) і Беларускага ПЭН-цэнтру (1995). Пасьлядоўны крытык Аляксандра Лукашэнкі, Быкаў стаў сымбалем змаганьня зь ягоным аўтарытарным рэжымам. У 1995-м, пасьля гвалтоўнага разгону галадоўкі апазыцыйных дэпутатаў у Вярхоўным Савеце, ён заявіў аб «прэлюдыі фашыстоўскага перавароту», прадказаўшы, што «краінай закіруе прэзыдэнцкая хунта».
Васіля Быкава, якога многія беларусы лічылі «сумленьнем нацыі», прыбралі зь дзяржаўных выданьняў, ягоныя кнігі перасталі друкаваць у дзяржаўных выдавецтвах. Пісьменьніка, намінаванага на Нобэлеўскую прэмію ў літаратуры, прапагандысты шальмавалі, вымусіўшы ехаць у эміграцыю. На Беларусь ён вярнуўся цяжка хворым, усяго за месяц да сьмерці. Пахаваньне Быкава ператварылася ў шматтысячны жалобны мітынг праз цэнтар Менску пад бел-чырвона-белымі сьцягамі.
Апошнія 15 гадоў свайго жыцьця Радыё Свабода стала ці не асноўным каналам звароту Быкава да свайго народу. Нашыя слухачы першыя знаёміліся зь яго новымі творамі, а таксама думкамі, ацэнкамі і прагнозамі.
«Быкаў на Свабодзе» (2005): чытаць кнігу (PDF)
Інтэрвію, выступы беларускага клясыка на Радыё Свабода ў 1991–2003 гг., лісты, малюнкі, фота і ўспаміны. «Надвячоркам кожнага дня я ўключаю прымач і шукаю „Свабоду“. Тое сталася звычкай і патрэбай душы».
«Быкаў на Свабодзе» (2004): слухаць аўдыёдыск
Збор выступаў клясыка беларускай літаратуры ў этэры Радыё Свабода
«Доўгая дарога дадому» (2010): слухаць аўдыёкнігу
Кніга мэмуараў народнага пісьменьніка Беларусі гучыць у аўтарскім выкананьні. Запіс зроблены ў 2002 годзе ў Празе ў студыі Радыё Свабода. Працягласьць гучаньня — 6 гадзін і 22 хвіліны, тыя самыя лічбы пазначаюць і дату сьмерці Васіля Быкава — 22 чэрвеня.
Форум