9 жніўня 1910 году нарадзілася Ларыса Геніюш, паэтка, якая зьяўляецца сымбалем антысавецкага супраціву. Яе легендарная нязломнасьць і непахіснасьць натхняла і натхняе тых, хто сутыкаўся з рэпрэсіўнай сыстэмай.
Яе вершы мелі сапраўдную магічную сілу, надавалі моцы беларускім ваеннапалонным падчас Другой сусьветнай вайны, сталінскім вязьням, дысыдэнтам брэжнеўскага часу. А дэбютавала легендарная паэтка восемдзесят гадоў таму вершам «Млын», у якім з прарочым сумам напісала:
Млынары чужыя, варожасьць наўкруг, адсяваюць сіты беларускі дух.Меле млын высокі
Ўдзень і уначы, некаму прыйдзецца горкі хлеб пячы.1. Падлеткам была галоўнай памочніцай бацькі Антона, уладальніка хутара Жлобаўцы на Горадзеншчыне
«Усе справы з падаткамі, урадамі (дзяржаўнымі ўстановамі), даўгамі, крэдытамі ўскладаў тата на мае плечы. Ён не любіў такіх спраў, і я іх не любіла, але памагала тату, як толькі магла».
2. Калі была старшаклясьніцай, да яе сваталіся праваслаўныя сэмінарысты і «дэман»
Ларыса Геніюш успамінала, што: «Мы былі праваслаўныя, вось і сваты ад маладых сьвятароў пачыналіся. „Купі...грабенчык, бараду будзеш часаць сваяму мужу“, — сьмяяліся сёстры...».
Пра «дэмана» Геніюш згадвала наступнае: «Студэнт ладзіў... прадстаўленьне... „Дэмана“! Сам, як дэман, лётаў, выкручваўся і ўзьнёсла дэклямаваў па-расейску зь немагчыма беларускім акцэнтам. Пасьля спэктакля „дэман“ кінуўся да мяне, зусім мяне ня знаючы, і сказаў, што вельмі хоча са мною ажаніцца. Калі скончу школу, каб чакала яго... Прайшлі гады, і малады мастак зьявіўся па маю руку, мама не згадзілася.... А я падумала: гэта не мая доля».
3. Нэгатыўна ставілася да сьпевака Забэйды-Суміцкага
Абвінавачвала яго ў эгацэнтрызьме: «Маэстра... жыць умее... толькі для сябе... /Ён/ ня раз падтыкаў нам тым, што адзіны мастак Беларусі, яе слава, не мае нават свае машыны... »; казала, што ён быў не такім ужо шчырым патрыётам: «Вельмі нейк інтэрнацыянальна адносіўся да беларускае справы..».; па яе словах, пакрыўдзіў сям’ю Геніюшаў, падарыўшы ім пры нямецкай акупацыі кнігі Максіма Танка, а затым, калі прыйшлі бальшавікі, забраў іх: «...Прывёз з сабою (у Прагу) тры кнігі М. Танка: „Журавінавы цьвет“, „На этапах“ і „Нарач“ з дэдукцыяю аўтара. Гэтыя кнігі падараваў мне, для нас за акупацыі яны былі вельмі дарагія... Перад нашым арыштам, калі зноў Танк быў у модзе, маэстра прыйшоў... забраць тыя кнігі. З болем мы іх аддалі і да сяньня ня можам здагадацца, ці актуальнасьць М. Танка, ці ўпэўненасьць у нашым арышце змусілі М. Забэйду забраць ад нас свой падарак... Ён мне зацеміў, што трэба жыць, як ён, разумна»; не магла дараваць, што калі іх зь Янкам арыштавалі, не паклапаціўся пра яе сына Юрку: «...Ладзілі яго імпрэзы, куплялі квіткі, падаркі, а калі Юра застаўся адзін, то „маэстра“ нават не папытаўся, дзе ён і што зь ім, зь дзіцём. Ёсьць чалавечнасьць і бесчалавечнасьць. Самому выплысьці, вылезьці як мага найвышэй, нягледзячы, па чыіх галавах..».
4. Калі Янка Геніюш да яе сватаўся, то ёй не падабалася ягоная празьмерная жарснасьць, і, каб не своечасовае зьмяненьне «тактыкі» жаніха, то вясельле магло б не адбыцца
«...Ня мог спакойна прайсьці ля мяне й лапаў усё, ня толькі за рукі, аж я зазлавалася. Вечарам запаліла лямпу й думаю: панясу яму — а быў ён у маім пакоі, — калі будзе няветлівы, дык я яму такога нагавару, што адразу заверне аглоблі... Уваходжу зь лямпай, як каралева, падняўшы высака голаў. Мой будучы друг ветліва за яе дзякуе, цалуе мяне ў руку, і абое спакойна жадаем сабе добрай ночы... Такое джэнтэльмэнства мяне канчаткова паканала..».
5. Падчас вучобы ў Ваўкавыскай гімназіі крыніцай натхненьня для яе былі народная творчасьць і Шэксьпір
«...Мяне натхнялі беларуская народная стыхія і Шэксьпір!.. Ніяк я не магла разабрацца ў сытуацыі. Усё было нейк інстынктыўна. Я бачыла толькі вялікія вартасьці беларускай народнай культуры. Розуму пасьля мяне навучыў муж, які першы чытаў мне Купалу».
6. Расчаравалася ў першым зборніку беларускай паэзіі, які ёй трапіўся
«Мне трапіў у рукі зборнік вершаў Міхася Васілька, але ён не зацікавіў мяне асабліва. Зьмест народнай паэзіі, песьні, абычаяў быў шмат глыбейшы, цікавейшы... несказана чароўны».
7. З густам апраналася і насіла прыгожыя галаўныя ўборы
«Люблю або элегантныя капелюшы, як некалі, альбо такую квяцістую хустку, якая гаворыць!»
8. Не любіла спаць на цьвёрдым
«Пасьцель мая мусяе быць мяккая, чыстая, найлепш на сетцы, а столькі гадоў давялося мучыцца на нарах!»
9. Была заядлая шахматыстка
«Абое з мужам мы любім гэтую гульню, якая патрабуе немалой інтэлігентнасьці. Часам і ў жыцьці памагае нам добры „ход канём“, каб яно не дало нам мату».
10. Друкавацца пачала дзеля таго, каб маральна падтрымліваць палонных беларусаў
«...Трэба было бараніць душы людзей... ад германізацыі і фашызацыі вартасьцямі народнай душы, культуры... Газэты за акупацыі былі гадкія, і толькі прабіваліся там іскры вершаў, з чаго і трэба было скарыстаць... Друкавалася я толькі ў „Раніцы“ — газэце для беларусаў за межамі сваяго краю...»
11. Паміраючы ў 1943 годзе ад сухотаў, старшыня Рады БНР Васіль Захарка вельмі хацеў, каб ягонае месца заняла менавіта яна
«Нікому ня веру, донечка... На гэтае становішча я мог бы паставіць толькі цябе, каб ты не была жанчынай». Тады я запрапанавала Міколу Абрамчыка..».
12. Да свайго арышту ў яе былі цудоўныя адносіны з сынам Юркам, якога называла «вундэркіндам». Пасьля выхаду на волю іх стасункі сталі драматычнымі
«Хлопец ён вельмі разумны і нейкі неўтаймаваны, разбэшчаны да канца, пры тым. Я ня ведаю нават, хто мой сын... можа, змучаны і крыху хітры чалавек. Хачу быць абʼектыўнай і трудна мне, бо маці ёсьць маці. У жыцьці слова не датрымоўвае, слухаецца часамі, а вось літасьці ці зразуменьня другога чалавека ў яго няма....
Юра — гэта наша балячка... да адчайнага крыку мне шкада яго... У Юры слабы характар, і цьвярозы, мужчынскі розум прабуджаецца крыху па часе... Мінуласьць і адзінота адбіліся на яго нэрвах і крыху на тых, амаль геніяльных, здольнасьцях, якія было відно ў дзяцінстве..».
13. У менскай турме сустрэла наглядчыка-земляка, якога знала, яшчэ калі жыла з бацькамі
«...Гэты тупы, цёмны чалавек... нават марыць ня мог аб нейкім прыбліжэньні да мяне... Быў цяпер важнай асобай... і зьдзекаваўся нада мной, як апошні садыст...
Ён прыходзіў у маю камэру й адводзіў мяне асабіста ў баню, гдзе прысутнічаў пры нашым купаньні, паліў у пражарках нашыя рэчы, высьмейваўся з нас..».
14. Яе дапытваў міністар дзяржбяспекі БССР Лаўрэнці Цанава, які хацеў здабыць архівы БНР
Нічога не дабіўшыся ад Ларысы Геніюш, ён падчас допытаў, лямантаваў на падначаленых: «Вы ее испортили, она держит себя, как дама... Бить ее, допрашивать день и ночь...»
15. Брала актыўны ўдзел у лягернай самадзейнасьці
«У ініцыятыўную групу ўвайшлі: Тамара Вераксо — кіеўская балерына, Кузьняцова — жонка нейкага коміка з Малога тэатра ў Маскве, Ларыса Донаці — артыстка з Горкага, маладая й вельмі прыгожая, ну і я. Мы разам усё абмяркоўвалі, ставілі адумысловыя канцэрты, гдзе маёю справаю быў канфэранс і розныя тэксты песьняў. Яшчэ я памагала рысаваць дэкарацыі, адзяваць у пачкі з марлі балерынаў і г. д».
16. Не давярала ў лягеры беларускам, але дамагалася, каб тыя перапісваліся з хлопцамі-беларусамі і нават стваралі пары
«Беларусак у параўнаньні з украінкамі было ў нас на ОЛПе (асобны лягерны пункт. — В. Дэ Эм) няшмат. Апрача Таісы (адна зь лягерных сябровак. — В.Дэ Эм.), думаю, усіх іх запалохалі й купілі. Трымаліся яны са мною, але ніводнай зь іх нельга было верыць... Загадала ім пісаць сябрам, а хлопцам — апекавацца выбранымі. Многія з такіх „параў“ пасьля пажаніліся. Гэта было з мэтай, каб не забываліся роднае мовы... адчувалі абавязкі адносна сваіх..».
17. Крытычна выказвалася пра нацыянальна сьвядомых вязьняў-беларусаў
«Бачыла сяброў, крыху абманутая імі. Здаецца мне, што гэтыя людзі крыху хворыя, што ж, зразумела, пасьля гадоў няволі. Я не хацела спачатку зусім зь імі сустракацца, пасьля пайшла да іх, зьмерзла, захварэла, вось і ўсё. Усе яны нейкія няшчырыя, нацягнутыя, рысуюцца і гуляюць у дзеячоў. Стала мне прыкра, і я ня ведаю, ці кольвек да іх загляну. Я перарасла іх на многа гадоў, а яны зьбіраюцца дыктаваць свае розумы...»
18. Была вялікай аматаркай кіно
З асаблівай цеплынёй згадвала пра такія фільмы, як:
а) «Браты Карамазавы» 1968 г. (Івана Пырʼева, трэцюю сэрыю даздымалі Міхаіл Ульянаў ды Кірыл Лаўроў), які настойліва раіла Міколу Прашковічу: «...Ледзь не забылася папрасіць Вас, каб схадзілі на фільм „Братья Карамазовы“. Паглядзеце гэты шэдэўр абавязкова!»;
б) «Жалезная маска» 1962 г. (Анры Дэкуана): «Я з прыемнасьцю пасядзела на франка-італьянскім фільме „Жалезная маска“. Зьмест наіўны, рамантычны, але да чаго хораша скачуць коні, як маланкава хутка крыжуюцца шпагі, якая клубістая, сочная, чароўная зелень і якое буйное збожжа ля дарогаў, па якіх пралятаюць тыя мушкецёры... Да болю захацелася мне пабачыць Францыю і рэжысэра, які ўмее знайсьці і паказаць столькі натуральнага прыгаства ў прыродзе і ў людзях»;
в) «Жандар жэніцца» 1968 г. (Жана Жыро).
19. Сварылася і крыўдзілася на Ўладзімера Караткевіча — рэдактара яе першай пасьлялягернай кніжкі «Невадам з Нёмана»
«...Ён мяне баіцца... і крыху слухаецца. Ня ведаю, якім і чыім розумам ён цяпер жыве, бо калі б сваім, дык ведаў бы, што жыцьцё два разы не даецца і нешта пазытыўнае ў ім належыць нам па сабе пакінуць...
Веру, што на яго надыйдзе апамятаньне, але здароўя можа ня быць ужо... У нас хоць чарка была б зразумелай, а яму, эгаісту, што бракуе сяньня? Забываецца Валодзя, што «кожны з нас ёсьць твар сваёй Радзімы... калі ён ня хоча зразумець, якую крыўду, урэшці, які ўстыд робіць свайму народу, дык дзьмухаць яму зь літасьці ў адно месца няма чаго!
У яго дурная натура — тым, хто яго любіць, рабіць на злосьць... У Караткевічы я вельмі расчаравалася. Ён дасканала піша, але так ужо пʼе, што ня хочацца бачыць, як гіне харошы чалавек і вялікі талент..». Але асабліва Ларысу Геніюш пакрыўдзілі яго словы, што ён «два месяцы безвозмездно працаваў, як катаржны, над яе рукапісам», — пасьля гэтага доўгі час зь ім не размаўляла.
20. Была расчараваная Купалаўскім тэатрам
«Божа мой, як знэрваваліся мы ўчора, гледзячы на купалаўцаў у Маладзечне. Галоўнае — слухаючы галоўнага рэжысэра Раеўскага! Што гэта — творыцца новая беларуская мова? Каму ж яе несьці... як узор, як не купалаўцам? Адзіны тэатар і на такой „вышыні“! А гэтыя выйгрышныя сцэнкі з Шукшына?.. Такое трэба пакідаць для... „Тэатру сатыры“... Ды і ў „Паўлінцы“ шаржыравалі — а гэта віна рэжысуры! Такія танныя эфэкты і такі ўстыд!»
Пры падрыхтоўцы матэрыялу былі выкарыстаныя кнігі: Ларыса Геніюш «Лісты з Зэльвы» (2012), Ларыса Геніюш «Выбраныя творы» (2000).
Упершыню гэты артыкул быў надрукаваны ў красавіку 2019 году.
