У цяперашняй атмасфэры палітычнага супрацьстаяньня ў ЗША крытыкі прэзыдэнта гэтай краіны Дональда Трампа кажуць пра магчымасьць імпічмэнту. У Канстытуцыі ЗША прадугледжваецца магчымасьць імпічмэнту прэзыдэнта, каб абараніць найвышэйшую выбарную пасаду ад «дзяржаўнай здрады, хабарніцтва або іншых сур’ёзных злачынстваў і правінаў». Гэты крок да магчымага адхіленьня прэзыдэнта ад пасады ўжываецца надзвычай рэдка. Існуе, аднак, яшчэ адзін шлях, якому дагэтуль ніколі не давалі ходу — 25-я папраўка.
Папраўка, якая ўступіла ў сілу ў 1967 годзе, прадугледжвае, што віцэ-прэзыдэнт пераймае ўладу ў выпадку, калі прэзыдэнт ЗША пакідае сваю пасаду. Яна таксама забясьпечвае мэханізм, з дапамогай якога прэзыдэнт можа часова адмовіцца ад сваіх паўнамоцтваў, скажам, калі ён ці яна пераносіць апэрацыю.
Але гэта можа быць і спосабам адхіленьня прэзыдэнта насуперак ягонай волі — калі «прэзыдэнт ня ў стане ажыцьцяўляць паўнамоцтвы і абавязкі сваёй пасады».
Імпічмэнт
Людзі, якія распрацавалі Канстытуцыю ў канцы 1780-х гадоў, лічылі важным стварыць ясны мэханізм адхіленьня ад пасады абранага прэзыдэнта. Фраза «дзяржаўная здрада, хабарніцтва або іншыя сур’ёзныя злачынствы і правіны» стала стандартам, у адпаведнасьці зь якім прэзыдэнт павінен быць прыцягнуты да адказнасьці і адхілены ад пасады.
У рамках гэтай сыстэмы, Палата прадстаўнікоў праводзіць працэдуру, падобную да працэсу суду прысяжных. Пасьля Сэнат праводзіць разьбіраньне і галасуе. У залежнасьці ад вэрдыкту, прэзыдэнт застаецца на пасадзе альбо пакідае яе.
Імпічмэнт ужываўся ў гісторыі ЗША ў асноўным да судзьдзяў, а часам да ўрадоўцаў. У дачыненьні да прэзыдэнтаў ён выкарыстоўваўся толькі двойчы: у 1868 годзе да Эндру Джонсана і ў 1998 годзе да Біла Клінтана. Абодва былі абвінавачаныя Палатай прадстаўнікоў і апраўданыя Сэнатам.
У 1974 годзе ў юрыдычны камітэт Палаты прадстаўнікоў, які афіцыйна запачаткоўвае такую працэдуру, было пададзена некалькі пазоваў, каб пачаць імпічмэнт супраць прэзыдэнта Рычарда Ніксана. Ніксан падаў у адстаўку да таго, як працэс пайшоў далей.
Сёлета сярод дэмакратаў таксама гучалі заклікі да імпічмэнту прэзыдэнта-рэспубліканца Дональда Трампа, але малаверагодна, каб гэта адбылося, пакуль рэспубліканцы кантралююць абедзьве палаты Кангрэсу, лічаць аналітыкі.
Ня ў стане ажыцьцяўляць паўнамоцтвы
25-я папраўка была дададзеная да Канстытуцыі ЗША ў 1967 годзе, пасьля таго, як яе ратыфікавалі 38 штатаў.
Аўтары папраўкі намагаліся ліквідаваць няясны момант у Канстытуцыі: хто мае замяніць прэзыдэнта, калі ён ці яна пакіне свой пост датэрмінова. Да пачатку 1960-х існавала практыка, што пераемнікам становіцца віцэ-прэзыдэнт, але яна не была замацаваная ў законе. Джонсан, напрыклад, быў віцэ-прэзыдэнтам і стаў прэзыдэнтам ў 1865 годзе, калі Абрагама Лінкальна сьмяротна паранілі.
Былі прэцэдэнты, калі прэзыдэнт аказваўся недзеяздольным, але рэальнага мэханізму дэлегаваньня паўнамоцтваў не існавала. Вудра Ўілсан перанёс інсульт у 1919 годзе, але ніхто фармальна не пераняў ягоныя паўнамоцтвы да наступных прэзыдэнцкіх выбараў.
Забойства Джона Кенэдзі ў 1962 годзе дало дадатковы імпульс таму, каб афіцыйна прапісаць працэдуру пераемнасьці.
Разьдзел трэці 25-й папраўкі агаворвае мэханізм часовай перадачы паўнамоцтваў віцэ-прэзыдэнту. І Рональд Рэйган, і Джордж Буш выкарысталі яго, калі праходзілі мэдычнае лекаваньне. А чацьвёрты разьдзел прапісвае працэс недобраахвотнага адхіленьня прэзыдэнта.
Калі віцэ-прэзыдэнт і большасьць міністраў — цалкам 15 чалавек — вызначаць, што «прэзыдэнт ня можа выконваць паўнамоцтвы і абавязкі сваёй пасады», віцэ-прэзыдэнт можа прыступіць да выкананьня прэзыдэнцкіх функцыяў.
Калі прэзыдэнт заяўляе, што можа вярнуцца на працу, але віцэ-прэзыдэнт і большасьць кабінэту ня згодныя, то пытаньне перадаецца ў Кангрэс, які дзьвюма трацінамі галасоў можа не дазволіць прэзыдэнту аднавіцца на пасадзе.
Папраўка была распрацаваная ў якасьці «абароны ад сытуацыі, калі прэзыдэнт зь нейкіх прычынаў робіцца прафнепрыдатным ці непрацаздольным ў такой ступені, што гэта запатрабуе бяз выбараў часовага адхіленьня яго ад пасады, або, у выключных выпадках, не часовага», — кажа Майкл Герхардт, прафэсар канстытуцыйнага права ва ўнівэрсытэце Паўночнай Караліны.
Падчас адміністрацыі Рэйгана, высокапастаўленыя прадстаўнікі адміністрацыі выказвалі заклапочанасьць з нагоды ягоных разумовых здольнасьцяў, аднак гэта стала вядома толькі пасьля таго, як Рэйган пакінуў сваю пасаду.
Але амэрыканскія аналітыкі ня бачаць падставаў для таго, каб 25 папраўка магла б быць ужытая да Дональда Трампа, і называюць у якасьці магчымага мэханізму адхіленьня яго ад улады ў скрайнім выпадку імпічмэнт.
«Калі б мы былі сапраўды занепакоеныя тым, што прэзыдэнт зь нейкіх прычынаў не спраўляецца са сваімі абавязкамі альбо няздольны іх выконваць, што ён у прытомнасьці, але дрэнна выкарыстоўвае сваю ўладу... адэкватным крокам было б вызначыць ягоныя злачынствы альбо правіны, публічна ацаніць іх і прыняць адпаведныя меры, каб адхіліць яго ад пасады», — лічыць Герхардт.
Паводле прафэсара права, аўтары 25-й папраўкі відавочна мелі на ўвазе фізычныя альбо мэдычныя прычыны, якія часова робяць прэзыдэнта няздольным выконваць сваю працу. Складанасьці дадае тое, што Канстытуцыя не вызначае, што значыць «ня ў стане ажыцьцяўляць паўнамоцтвы і абавязкі».
«У нас ёсьць прыблізнае адчуваньне таго, што можна было б кваліфікаваць як парушэньне, якое караецца імпічмэнтам. Гэта павінна быць сур’ёзным парушэньнем. Мы спрабуем вызначыць гэты крытэр, — сказаў ён. — У выпадку з 25-й папраўкай мы ведаем, што гэта некампэтэнтнасьць, але мы ня ведаем, што ўваходзіць у гэтае паняцьце».
Ужываньне 25-й папраўкі «выклікае сур’ёзныя глыбокія засьцярогі наконт легітымнасьці выбарчага працэсу, — мяркуе Герхардт. — Уявіце сабе адхіленьне прэзыдэнта, які з гэтым ня згодны. Можна лёгка ўявіць сабе, што гэты прэзыдэнт ня сыдзе спакойна, і заявіць амэрыканскаму народу, што быў адхілены неправамерна».
«Гэта было б надзвычайна разбуральным для краіны», — падсумоўвае ён.
