Супадзеньне ў часе розных падзей — заканчэньня працэсу над Міхаілам Глушчанкам, абвінавачаным у арганізацыі забойства Галіны Старавойтавай, і імпрэзы ў памяць Барыса Нямцова (27 жніўня роўна паўгода мінула з дня яго сьмерці) прымушаюць задумацца над тым, чаму ўся сучасная гісторыя Расеі суправаджаецца палітычнымі забойствамі.
Імёнамі Нямцова і Старавойтавай сьпіс ахвяраў палітычных забойстваў не абмяжоўваюцца — у гэтым журботным пераліку, акрамя іншых, журналіст Ганна Паліткоўская, былы афіцэр спэцслужбаў Аляксандр Літвіненка. Аб’ядноўвае ўсіх гэтых вельмі розных людзей тое, што яны выступалі супраць сыстэмы адносін паміж уладай і грамадзтвам, якая склалася ў Расеі. Суразмоўца Радыё Свабода — вэтэран расейскага праваабарончага руху, палітвязень савецкіх часоў Сяргей Кавалёў.
Сяргей Кавалёў: Многія з гэтых злачынстваў не выпадкова не раскрытыя, хоць я далёкі ад таго, каб сьцьвярджаць, што некаторыя з забойстваў былі сьвядома арганізаваныя найвышэйшай уладай. Сказаць такія словы я магу толькі пра адзін выпадак — забойства Літвіненкі. Вось тут найвышэйшыя асобы дзяржавы выдатна ведалі — гэтае забойства будзе, не выпадкова яны так «адмазваюць» Андрэя Лугавога. У гэтым жа шэрагу, дарэчы, і некаторыя іншыя рэчы, вядомыя тэрарыстычныя акты — ці то на спэктаклі «Норд-Ост», ці то ў школе ў Беслане.
Агульная ўстаноўка ўлады — не лічыцца з ахвярамі, абараняючы так званы дзяржаўны прэстыж.
Гэта яўна агульная ўстаноўка вышэйшай улады — не лічыцца з ахвярамі, абараняючы так званы дзяржаўны прэстыж. Ва ўсім сьвеце першы прыярытэт — жыцьцё закладнікаў, а ў нас нешта такое нематэрыяльная. У выпадку «Норд-Осту» нават школьнік старэйшых клясаў мог бы прадказаць, як падзейнічае на закладнікаў снатворны газ. І, вядома, віна за масавую гібель людзей у Беслане — на тых, якія арганізавалі штурм, гэта ўсё хлусьня, быццам бы тэрарысты справакавалі штурм.
Улада, якая стварае абстаноўку гістэрыі і шаленства ў краіне; ўлада, якая ўводзіць антыканстытуцыйныя нормы ў сваіх законах і ўказах — у любым выпадку зьяўляецца важным удзельнікам палітычнага забойства. Забойства Галіны Васільеўны Старавойтавай, як я мяркую, не было ўзгодненае «наверсе», але правал расьсьледаваньня, на маю думку, здарыўся не без удзелу «вышэйшых сіл». Тое ж самае можна сказаць і пра Ганну Сцяпанаўну Паліткоўскую ды, напэўна, пра Барыса Яфімавіча [Нямцова] таксама. Ніткі гэтага злачынства цягнуцца ў Чачню, і спадар Пуцін выразна «адмазвае» ад сьледзтва Рамзана Кадырава. Гэта відавочная рэч, як відавочныя і прычыны, па якіх Пуцін ня можа расстацца з гэтым сваім гаўляйтэрам. Пуцін у тупіку, яму няма куды падзецца: яму трэба перці напралом, што ён цяпер і робіць, або капітуляваць. Але Пуцін — ня той чалавек, які шукаў бы кампрамісаў, паступовай капітуляцыі, паступовага сыходу. Я, дарэчы, мяркую, што цяперашняя расейская ўлада ўжо адрэзала сабе шляхі для мяккага сыходу.
РС: Я маю на ўвазе ня толькі Пуціна, але ўсю сыстэму расейскай улады постсавецкага пэрыяду. Чаму яна не зацікаўленая ў тым, каб знайсьці арганізатараў забойстваў вельмі годных людзей? Таму што лічыць: гэтыя людзі забітыя ў інтарэсах дзяржавы?
Сяргей Кавалёў: Прынамсі не безь некаторай долі такога роду меркаваньняў. Таму што ахвяры ўсіх палітычных забойстваў — апанэнты ўлады. Калі я кажу: не бяруся ўпэўнена меркаваць, што на найвышэйшым узроўні арганізавана кожнае з гэтых забойстваў, то маю на ўвазе наступнае. Улада стварае ў краіне сытуацыю, якая спрыяе гэтым забойствам, і гэтая ўлада ня можа ствараць іншай сытуацыі. Таму што галоўная мэта Пуціна — утрымацца і працягваць «пілаваць» нямераныя грошы, карміць сваіх сатрапаў.
Улада стварае ў краіне сытуацыю, якая спрыяе гэтым забойствам.
Усьлед за савецкай уладай, паводле нашай гістарычнай традыцыі, расейская ўлада не жадае ведаць праўды. Яна растлумачвае падзеі пры дапамозе вернападданых экспэртаў і ў прымальных для сябе паняцьцях. Напрыклад, калі Пуцін публічна валіць усё на ЗША, я думаю, ён імкнецца пераканаць у іх глябальнай віне ня толькі слухачоў, але і самога сябе. Мне калісьці распавядала Сьвятлана Аляксееўна Ганушкіна аб такім эпізодзе падчас сустрэчы Пуціна зь сябрамі камісіі па правах чалавека. Нехта сказаў прэзыдэнту: «Вы ж разумееце, што ў нас — ня выбары, што гэтую працэдуру цяжка назваць выбарамі?» І Пуцін не сказаў у адказ: «Што вы! Нашы выбары — гэта дэмакратычная працэдура!» Ён сказаў: «А вы думаеце, у іх па-іншаму? У іх таксама так, толькі яны больш дасьведчаныя і лепш ўмеюць хаваць сьляды». Вось што сказаў прэзыдэнт Пуцін. Такім чынам, ён разумее, што гэта такое — расейскія выбары, але, думаю, ён імкнецца верыць, што заходнія выбары — дакладна такія самыя.
РС: Ахвярамі расейскай сыстэмы становяцца тыя людзі, якія асабліва настойліва спрабуюць перашкодзіць расейскай улады расьпілоўваць краіну, дакладна я разумею вашу думку?
Сяргей Кавалёў: Так, цалкам дакладна. Хтосьці імкнецца перашкодзіць ўладзе расьпілоўваць краіну, хтосьці стараецца паводле старога дысыдэнцкага лёзунгу прымусіць уладу выконваць канстытуцыю. Бо наша цяперашняя канстытуцыя такая ж бязьдзейная, як сталінская. Гэта проста брашурка, у якой нешта напісана, ніхто гэтага не чытае. Так, у гэтай канстытуцыі шмат недахопаў, але яна мае патэнцыял ўдасканаленьня і ўдасканаленьня грамадзка-палітычнага ладу Расеі. Між іншым, гэта дакумэнт наўпроставага дзеяньня. Але ўсё зводзіцца да таго, як казаў нам аднойчы пракурор па наглядзе ў зоне: «Больш ніколі не дасылайце мне скаргаў і заяваў са спасылкай на канстытуцыю. Тлумачу: савецкая канстытуцыя пісана не для вас, а для амэрыканскіх нэграў — каб яны добра разумелі, як шчасьліва жывецца савецкаму народу». Наша цяперашняя канстытуцыя абсалютна нічым не адрозьніваецца ад сталінскай.
РС: На вашу думку, ёсьць нейкія сілы ў Расеі, якія здольныя зьмяніць сытуацыю?
Сяргей Кавалёў: Мяне не бянтэжыць 86% за «Крымнаш». Мяне бянтэжыць тое, што сярод гэтых 86% даволі шмат прадстаўнікоў творчай эліты, людзей пісьменных, недурных, якія маюць жыцьцёвы вопыт і разумеюць, што яны робяць, становячыся даверанымі асобамі спадара Пуціна ці крытыкуючы Украіну за яе «фашысцкіх жыдабандэраўцаў». Для мяне трагедыя краіны пачалася ўвосень 1999 або ў пачатку 2000 году, калі Пуцін станавіўся прэзыдэнтам. З публічных фігур я магу на пальцах адной рукі пералічыць тых, хто тады сказаў: «Што вы робіце?! Нельга падпалкоўніка КДБ рабіць прэзыдэнтам краіны! Гэта тое ж самае, калі б у Нямеччыне канцлерам стаў афіцэр гестапа або Штазі».
Для мяне трагедыя краіны пачалася ўвосень 1999 або ў пачатку 2000 году, калі Пуцін станавіўся прэзыдэнтам.
Нельга з гэтай канторы выбіраць уладу! Вось бяда: у краіне з такой гісторыяй сярод інтэлігенцыі не знайшлося дастатковай колькасьці людзей, якія сказалі б — з гэтай канторы выбіраць начальства нельга. І цяпер артысты і музыканты, за рэдкім выключэньнем, сядзяць у нары. Дэмакратыя — гэта ня воля народа, а свабода меншасьцяў, гэта права меншасьцяў бесьперашкодна канкураваць за адабрэньне большасьці — бесьперашкодна, сумленна, адкрыта, празрыста канкураваць з уладай ці зь іншымі апанэнтамі.
Як біёляг, я магу вам сказаць — такая сытуацыя запісаная ў нашым геноме. Таму што яшчэ нашы далёкія жывёлы-продкі дзялілі сьвет на сваіх і чужых, яны шчэрылі зубы на чужых і трымаліся бліжэй да сваіх. Пачытайце Чэслава Мілаша, ён бліскуча разьбірае гэты фэномэн — не спасылаецца, вядома, на жывёл-продкаў, а спасылаецца на інстынкт людзей: трэба паступаць так, як усе. Вось у нашай краіне найбольш ярка выяўлена імкненьне паступаць як усе, не адрозьнівацца ад большасьці, не выходзіць са статку.
РС: Атрымліваецца, што гэты «расейскі геном», гэтае імкненьне заставацца ў статку і быць як усе — нельга зьмяніць? Гэта азначае, у прыватнасьці, што арганізатары палітычных забойстваў ніколі не будуць знойдзеныя?
Сяргей Кавалёў: На абодва вашы пытаньні я адкажу адмоўна. На жаль, у нас у краіне цяпер немагчыма нічога падобнага да польскай «Салідарнасьці». Вы памятаеце, што пачатковыя мэты гэтага прафсаюза былі амаль выключна сацыяльнымі — паляпшэньне ўмоваў працы, заработнай платы. Але вельмі хутка прафсаюз зразумеў: гэта непрыдатная пазыцыя, патрэбныя палітычныя свабоды, тады можна будзе ўпэўнена дамагацца сацыяльных зрухаў. А без палітычных свабодаў нічога не атрымаецца. У нас цяпер дакладна такая ж сытуацыя, але «Салідарнасці» няма.
Прырода поўная прыкладаў, калі малыя намаганьні або намаганьні малых груп раптам прыводзяць да сур’ёзных вынікаў.
Ці значыць гэта, што становішча безнадзейнае? Прырода поўная прыкладаў, калі малыя намаганьні або намаганьні малых груп раптам прыводзяць да сур’ёзных вынікаў. Гэта называецца «курковым эфэктам». Скажыце, на чым заснаваныя сусьветныя рэлігіі? На паведамленьнях нямногіх людзей аб тым, што нехта ажыў пасьля сьмерці, або на снах прарока Мухамэда. Што гэта за падставы? А што вырасла з гэтага?
Было б нясьціпла, вядома, у гэтым шэрагу называць савецкі дысыдэнцкі рух 1960-1980-х гадоў, але на самой справе гэта нешта блізкае. Бяз гэтага руху тое, што называецца перабудовай, не пайшла б па сваіх рэйках. І Захад ня стаў бы патрабаваць прыкметнай лібэралізацыі ад СССР. Захад прагматычны і баязьлівы. Захад стаў патрабаваць пераменаў у СССР, бо не заходнія палітыкі, а заходняя грамадзкасьць стала гаварыць пра гэта са сваімі ўладамі. На Захадзе нельга не зьвяртаць увагі на грамадзкую думку.
Ну дык вось, я хацеў бы спадзявацца, што калі-небудзь наша творчая эліта прачнецца. Бо і цяпер, на самай справе, тое, што называецца вулічнай апазыцыяй, па колькасьці не параўнальна з 1960-мі гадамі. Гэта ўсё ж такі дзясяткі тысяч, а часам і за 100 тысяч чалавек! Праўда, мы памятаем часы, калі па паўмільёна выходзілі на вуліцы Масквы, але гэта было нядоўгая ўрачыстасьць пасьля таго, як абвалілася ўсім ненавісная ўлада. Між іншым, гэтую ўладу падтрымлівалі не 86%, а 96%, і многія таксама рабілі выгляд, што вераць сацыялягічным апытаньням.
