На Вэнэцыянскім кінафэстывалі, які адкрываецца 2 верасьня, адбудзецца прэм’ера дакумэнтальнага фільма кінарэжысэра Сяргея Лазьніцы «Падзеі». У 2014 годзе Лазьніца здымаў рэвалюцыю ў Кіеве, і яго фільм «Майдан» стаў калектыўным партрэтам яе ўдзельнікаў. Новы фільм змантажаваны з чорна-белых стужак, што захоўваліся ў архіве Ленінградзкай студыі дакумэнтальных фільмаў. Апэратары здымалі Ленінград ў дні путчу 1991 году. Пра новы фільм Лазьніцы распавядае расейская служба нашага радыё.
Гэта былі тры выдатныя дні безуладзьдзя. Загады ГКЧП ў Ленінградзе не выконваліся, войскі ў горад не ўвайшлі, ніхто нічога не захопліваў і ні ў каго не страляў. Нясьмелы рускі бунт завяршыўся перамогай паўстанцаў, азадачаных тым, што ўлада сама ўпала да іх у рукі, і якія не ведалі, як ёю распарадзіцца.
Вось будуюць сьмяхотныя барыкады на подступах да Ленсавету — іх ня толькі танк, але і грузавік можа зьнесьці. Вось раздаюць ўлёткі з лягатыпам газэты «Гадзіна пік», у той час знакамітай, але потым збанкрутавалай. Вось выступаюць дэпутаты ад Ленінградзкага Народнага фронту, Анатоль Сабчак з вакна падбадзёрвае людзей, якія сабраліся на плошчы. Натоўп абмяркоўвае маскоўскія навіны: быццам бы Ельцын загадаў вырыць роў вакол будынку Вярхоўнага савету РСФСР. Вулічныя паэты дэклямуюць рэвалюцыйныя вершы, у многіх радыёпрыймачы, настроеныя і на хвалю «Свабоды», запісы тых дзён адшукаліся ў архіве нашага радыё. 19 жніўня — разгубленасьць, на плошчы ня так ужо шмат людзей. На другі дзень, 20 жніўня, — велізарны мітынг, Марыя Бергольц чытае верш сястры, чутны голас Марыны Салье, і вось ізноў ўсюдыісны Сабчак. Дзіўныя кадры: за Сабчаком на некалькі сэкундаў зьяўляецца знаёмая сьпіна, і голас за кадрам гукае: «Валодзя!» Цяпер мы бачым твар, той жа пэрсанаж вяртаецца і сядае разам з шэфам ва ўбогую савецкую машыну. Хто б мог падумаць тады, што пэрсанаж з гэтага эпізоду — будучы прэзыдэнт Расеі, мільярдэр і выкрадальнік Крыму, засьняты ў фатальны момант гісторыі, калі быў вынесены прысуд Савецкаму Саюзу. У жніўні 1991 году Пуцін разважліва абраў бок пераможцаў, і наўрад ці лёс імпэрыі яго ўсур’ёз займаў.
У Маскве — перамога, ГКЧП пераможаны, у Ленінградзе Сабчак абвяшчае, што савецкія сьцягі будуць замененыя на расейскі трыкалёр. Малады чалавек, ашаломлены размахам сваёй гістарычнай місіі, здымае чырвоны сьцяг і спускаецца зь ім па даху. Апячатваюць Смольны, логава КПСС, дэпутаты і журналісты ў паўзмроку ходзяць ад адной велізарнай дзьверы да іншай, няўмела наляпляючы палоскі паперы з подпісамі. Апошні кадр — цёмны калідор, па якім рушаць цені пераможцаў. Рэвалюцыя завяршылася, не пасьпеўшы ўсур’ёз пачацца, і ўсё ж адбылася Падзея, якая зьмяніла ўсё.
Сяргей Лазьніца распавёў Радыё Свабода пра сваю працу над фільмам.
РС: «Падзеі» — гэта фільм пра расейскі Майдан, пра Майдан, пра які Расея забылася ці, дакладней, яе прымусілі забыцца. Можна сказаць, што фільмы «Майдан» і «Падзеі» — гэта дылёгія, бо дзьве рэвалюцыі падобныя? Хоць расейскі Майдан быў вельмі нясьмелым, без кактэйляў Молатава, але ўсё ж такі ён быў.
Лазьніца: Дылёгія з пункту гледжаньня таго, што гэта злучэньне супрацьлегласьцяў ў нейкай ступені. Што мяне ўразіла, калі я яшчэ раз паглядзеў гэты матэрыял пасьля таго, як зрабіў фільм «Майдан», — я выразна ўбачыў, наколькі іншая інтэнцыя была ў людзей, якія выйшлі на вуліцу ў жніўні 91 году. Асноўнае пачуцьцё, эмоцыя, якую вы чытаеце на тварах людзей, — гэта зьдзіўленьне, зьдзіўленьне, неразуменьне таго, што адбываецца, нават страх за тое, што будзе далей. Гэта добра відаць, паколькі зьнятая карціна так, што камэра ўвесь час паказвае людзей, яна рухаецца па натоўпе. Вельмі шмат асобаў вы можаце ўбачыць за гэтыя тры дні.
Вы ўяўляеце, у Кіеве цяпер на Майдане сказаць: хлопцы, дзякуй, што вы выйшлі, падтрымалі, а далей вяртайцеся працаваць, а мы вам скажам потым, што вам трэба рабіць?!
Памятаю, у жніўні 91-га я быў у Кіеве, я жыў ня ў цэнтры, хвілінаў 40 пешкі да цэнтру, я пайшоў адмыслова пешкі ў цэнтар, каб паглядзець, чым жыве горад і што адбываецца. І горад быў на зьдзіўленьне спакойны, толькі ў цэнтры Кіева быў мітынг, чалавек можа быць пяцьсот-тысяча. Гэта было 19-га. А так, жыў горад звычайнай жыцьцём. Я знайшоў поўную фанаграму мітынгу, які быў у Ленінградзе 20 жніўня, куды прыйшло каля паўмільёна чалавек. Калі праслухаць ўважліва гэтую фанаграму, то ў канцы Сабчак кажа: «Дзякуй вам вялікі за падтрымку, а цяпер вяртайцеся на свае працоўныя месцы». Вы ўяўляеце, у Кіеве цяпер на Майдане сказаць: хлопцы, дзякуй, што вы выйшлі, падтрымалі, а далей вяртайцеся працаваць, а мы вам скажам потым, што вам трэба рабіць?! Я не выключаю, што ў Расеі быў і парыў душы, гэтая агідная ўлада усім ужо надакучыла, але гэта не было, на мой погляд, стыхійным рухам людзей — гэта пачаў нехта іншы.
РС: Пачалі зьверху, вядома.
Лазьніца: Вось і ўся розьніца — а Майдан быў пачаты людзьмі. Там зьверху рабілі глупствы, якія мелі вельмі сур’ёзны водгук. А тут гэтую рэвалюцыю пачалі зьверху. Чым далей, тым больш сумневаў ўзьнікае і падазрэньняў, што гэта была крыва зробленая, ня так зробленая, як хацелася б тым, хто яе пачынаў, рэвалюцыя, або путч, або змова, пераварот, coup d’etat, не ведаю, як яшчэ назваць. Яна пайшла, пакацілася не туды, і па ходзе справы зьмянілі плян. Вось, уласна, усё. Але нешта не атрымалася, не задалося, мне так здаецца, такое адчуваньне. Не павінен быў, мне здаецца, Ельцын трапіць на тую пазыцыю, на якую ён трапіў, згодна з плянамі тых людзей, якія гэта заварвалі. Атрымалася так. Але нічога, яны зайшлі за рог, пачакалі, потым завяршылі ўсё ж такі, як мы бачым цяпер, сваю справу. Тым ня менш, гэта надзвычайны матэрыял, які я нейкі час таму глядзеў, потым перагледзеў іншымі вачыма, і ён да гэтага часу працягвае хваляваць, як, напэўна, неабыякавага чалавека ня можа не хваляваць той гістарычны момант, зь якога гісторыя магла б павярнуцца інакш.
РС: Так, у 1991 годзе здавалася, што вялікая гісторыя толькі пачынаецца, а аказалася, што галоўная падзея як раз была тады, і цяпер працягваецца спроба адыграць усё назад, зрабіць выгляд, што падзеі гэтай не было.
Мы падыходзім зноў да чарговага паваротнага моманту, і зноў балянс — альбо-альбо.
Лазьніца: Гэта ж гісторыя адкладзенай рэвалюцыі 1905-га, потым 1917-га і гэтак далей. Увесь час, чым далей, тым менш, мне здаецца, магчымасьцяў нешта зьдзейсьніць, таму што сілы сыходзяць, патэнцыял сыходзіць, здольнасьці ўсьвядоміць тое, што адбываецца таксама не бясконцыя. Таму гэта ж усё зьнікае, гэта зьнішчаецца даглядчыкамі парадку. Неяк вельмі сумна. Гэтая карціна выклікае, з аднаго боку, натхненьне, а з другога боку, сумнае адчуваньне, смутак з нагоды страчанага тады. Мне здаецца, гэта вельмі важна менавіта цяпер. Паколькі ў мяне такое адчуваньне, што мы падыходзім зноў да чарговага паваротнага моманту, і зноў балянс — альбо-альбо. Мне здаецца, вельмі важна цяпер памятаць пра тое, што ўсё магло быць інакш, можна было б адчуваць сябе годным і поўным гонару за тое, што тады атрымалася на вельмі маленькі, кароткі тэрмін зьдзейсьніць.
РС: Я быў у тыя дні ў Маскве, але нарадзіўся я ў Ленінградзе, таму многіх удзельнікаў мітынгаў супраць ГКЧП ў вашым фільме пазнаў. На жаль, амаль усіх ужо няма на сьвеце. І наогул такое адчуваньне, што гэта не 24 гады таму адбылося, а ў нейкім зусім іншым часе, іншай сусьвеце. Настолькі даўно мінулы час, што нават Сталін або Другая сусьветная вайна зараз здаюцца больш блізкімі, чым 1991 год. Вось такі парадокс.
Лазьніца: Гэта іншы аспэкт. Цяпер па заканчэньні 24 гадоў — гэта Юпітэр зрабіў свой цыкл, цяпер як раз адчуваньне такое, і гэта відаць выразна, што гэта зусім іншая краіна і іншыя людзі. Гэта іншыя людзі — першая думка, якая ўзьнікае. І тое, што я хацеў увасобіць у гэтай карціне, вядома, мне трэба было структуру стварыць і гэтак далей, але адзінае, што я хацеў, — я хацеў захаваць матэрыял. Чым больш я мог бы выкарыстаць матэрыял, каб не разбурыць структуру і апавяданьне, каб не зацягнуць, ня ў той бок павярнуць, я стараўся захоўваць як мага больш матэрыялу, каб убачыць твары людзей. Выклікае зьдзіўленьне чысьціня, ёсьць такое слова «бязгрэшнасьць», нешта такое, што цяпер ужо вельмі рэдка можна прачытаць на тварах. І там надзвычайны ёсьць кадр, калі ішоў мітынг на Палацавай плошчы, апэратар зьвярнуў увагу, і камэра прама рабіла рух на кадр: жанчына стаяла і трымала ў руках плякат «Рускі народ, не дай сябе падмануць». На дзіва празорліва.
РС: І ня толькі гэта. Анатоль Іванавіч Стрэляны — вы даяце цытату з перадачы Радыё Свабода — кажа ў 1991 годзе, што небясьпека ў тым, што хунта пачне зьбіраць Савецкі Саюз. І вось мы бачым, як гэта ўсё адбываецца праз 24 гады.
Лазьніца: Так, дзіўна, і гэта было сказана ў тыя дні. Ён гаварыў ня «хунта», ён казаў — народ кінецца зьбірацца імпэрыю. Дзіўна, наколькі гэта сугучна нашаму часу — гэта дзіўныя рэчы. Вось так часам, зьвяртаючыся ў той час, раптам трапляеш у цяпер, у сёньня.
РС: Цікава, што там суцэльныя нябожчыкі, але ёсьць адзін жывы чалавек — гэта Пуцін, які ідзе ў сьвіце Сабчака, прабягае па экране. І тут, здаецца, вы на хуліганства адважыліся, дадаўшы ў гукавую дарожку голас, нібы яго нехта гукае: Валодзя, Валодзя!
Лазьніца: Так, крыкнуў нейкі знаёмы, напэўна. (Смяецца.) Ведаеце, што з песьні словаў не выкінеш. Праўда, ён там быў, працаваў добрасумленна. На баку тых, хто перамог. Пераможца, можна сказаць.
РС: І стаў страшнейшы за любое ГКЧП.
Лазьніца: Ёсьць такая трагедыя ў Шэксьпіра, называецца «Макбэт». Лес таксама рухаецца, аказваецца. «Хто жанчынай народжаны, не пашкодзіць Макбэту». Вось усё думаюць, што так. Ёсьць выдатны фільм у Палянскага, як гэта ўсё на круг сыходзіць у самым канцы, пераможцы ізноў сустракаюць ведзьмаў, і пайшло-паехала. Але што рабіць, гэта як раз трагедыя улады. Пра гэта і Шэксьпір.
РС: Апэратары ў 1991 годзе нібы здымалі па заданьні рэжысэра Лазьніцы, таму што гэта менавіта тое, што вы шануеце больш за ўсё ў дакумэнтальным кіно, ды і ў гульнявым таксама — групавыя партрэты. Натоўп, якая складаецца з тысячы асобаў, і кожны твар выразна. Такое ўражаньне, што яны здымалі адмыслова для вашага фільму — надзвычайны эфэкт.
Лазьніца: Так, гэта дзіўна. Дзіўна, што ўвесь гэты матэрыял захаваўся. Нехта гэта ўсё асобна на палічку паклаў годзе ў 1993-м ці ў 1992-м, а можа быць, яшчэ і ў 1991-м. І дзіўна тое, што тады здымалі на стужку. Наколькі я ведаю, толькі ў Ленінградзе, студыя дакумэнтальных фільмаў ленінградзкая здымала на стужку, здымалі сем апэратараў. У Маскве, наколькі я ведаю, камэры былі апячатаныя, і ўсё, што мы бачылі, усё, што мы маглі бачыць раней, — гэта альбо нечыя VHS-камеры, альбо гэта здымала тэлебачаньне. Вельмі мала матэрыялу, дарэчы. Што мяне ўразіла — вельмі мала захавалася гуку таго часу. Я шукаў, шукаў у розных месцах, у тым ліку ў інтэрнэце, напэўна, больш за ўсё я знайшоў у інтэрнэце гуку, а ў архівах яго няма. І гэтыя здымкі ў Ленінградзе — дзіўна, што дазволілі, далі камэры або ўзялі камэры самастойна, хоць мы ж ведаем савецкую сыстэму дазволаў і гэтак далей. Усяго зьнята каля трох гадзінаў матэрыялу, здымалі гэта як рэпартаж, тады здымаць ўмелі, апэратары былі выдатныя.
РС: Там кадры, якія ўзрушаюць прыгажосьцю. Калі разгойдваюць фургон для барыкады, і гэтая сцэна на даху, калі здымаюць савецкі сьцяг, і малады чалавек атупела спускаецца зь ім ўніз. І фінал у Смольным, калі апячатваюць дзьверы, цені трывожныя ў калідоры ў канцы. Гэта бліскучыя здымкі.
Лазьніца: Так, гэта ленінградзкая школа, і здымаць тады і ўмелі, і любілі, так што там усё зьнята выдатна. Мяне што ўразіла, што там былі такія доўгія кадры, некалькі хвілінаў руху па натоўпе — вось гэта дзіўна, адарвацца немагчыма.
РС: Нельга было ўявіць ў 1991 годзе, што пройдзе час і ў 2015 годзе фільм, зроблены з гэтых матэрыялаў, немагчыма будзе паказаць па фэдэральным канале ў гадавіну путчу. Тады здавалася, што гэта галоўны дзень новай Расеі.
Лазьніца: А давайце ня будзем наперад казаць, паглядзім. Чаму не?
РС: Я таксама думаю, што наступіць якое-небудзь 19 жніўня, наўрад ці гэта будзе 19 жніўня 2016 году, хоць хто ведае, але нейкае 19 жніўня будзе, і фільм «Падзеі» будзе паказаны па Першым канале расейскага тэлебачаньня, а можа быць, адразу па ўсіх трох.
Лазьніца: Рэч у тым, што ў карціне няма ніякага камэнтару, там толькі назіраньне за тым, што адбываецца, у больш-менш храналягічнай пасьлядоўнасьці выбудаваныя падзеі, як рэпартаж аб тым, што было. Чаму трэба баяцца, што людзі не так зразумеюць? Трэба паказваць зараз, чаму не? Вельмі хацелася б паказаць карціну перш за ўсё ў Пецярбургу. Потым у Маскве. Гэта трэцяя карціна, якую я зрабіў з архіўнага матэрыялу і якая зробленая ў Пецярбургу і аб Пецярбургу. Першая — «Блякада», потым быў фільм «Прадстаўленьне» — гэта хроніка Ленінграду і Ленінградзкай вобласьці. І вось гэтая трэцяя карціна, прысьвечаная вельмі важнай падзеі, якая спарадзіла сёньняшнюю ўладу.
Даведка Свабоды
Сяргей Лазьніца, ўкраінскі кінарэжысэр беларускага паходжаньня (нарадзіўся ў 1964 годзе ў Баранавічах). У 1987- 1991 годзе працаваў у Інстытуце кібернэтыкі ва Ўкраіне. У 1991 годзе паступіў у Усерасейскі дзяржаўны інстытут кінематаграфіі. З 2000 года працаваў на Санкт-Пецярбурскай студыі дакумэнтальных фільмаў рэжысёрам.
Аўтар 15 дакумэнтальных і 2 мастацкіх фільмаў, ляўрэат шматлікіх кінэматаграфічных узнагародаў. Мастацкая стужка «У тумане», зьнятая па аднайменнай аповесьці Васіля Быкава, ўдзельнічала ў асноўнай конкурснай праграме 65-га Канскага кінафэстывалю (2012), дзе была ўганараваная спэцыяльным прызам Міжнароднай фэдэрацыі кінадруку.
