ВАЛЯНЦІНА КОЎТУН: “ЖЭНЯ ЯНІШЧЫЦ – ГЭТА ЧЫРВОНАЯ КВЕТКА З ЧОРНЫМІ ЛІСТАМІ”
Валянціна Аксак: “У адным са сваіх вершаў Яўгенія Янішчыц спрабавала адказаць на пытаньне, якая яна. Верш так і называецца – “Якая я”. Мы ведаем, што Яўгенія Янішчыц вельмі рана ўвайшла ў беларускую паэзію, вельмі рана стала шырокавядомай, прыўлашчанай і крытыкай, і чытачамі, і ўладай. Яна атрымала Дзяржаўнаю прэмію, была ўдзельніцай беларускай дэлегацыі на сэсіі ААН у Нью-Ёрку. І ўсё-ткі чаго мы ня ведаем пра яе – паэтку Яўгенію Янішчыц?”
Валянціна Коўтун: “Цяжка выказаць звычайнымі людзкімі словамі сьвятло нябёсаў. Яно само па сабе яркае, моцнае. Яно сама па сабе таямнічае. Яно сыходзіць ад біблейскіх пачаткаў. Напэўна талент Яўгеніі Янішчыц сыходзіць менавіта ад біблейскіх пачаткаў, як гэта можна сказаць пра любы талент, але толькі пра моцны талент. У адным са сваіх вершаў яна напісала: “Стол мой пісьмовы ўзышоў да пагорка...” Тут маецца на ўвазе менавіта той пагорак, апошні пагорак...”
Аксак: “У іншым сваім вершы Яўгенія Янішчыц усклікнула: “Усё жыцьцё паэзія і кроў...” Адкуль вось гэтая гранічная аголенасьць і трагізм у яе творчасьці?”
Коўтун: “Неяк я перачытвала Эн Сэкстан (дарэчы, у Жэні ёсьць верш, прысьвечаны гэтай амэрыканскай паэтцы, і гэта невыпадкова) і ўбачыла вельмі выразную тэму самагубства, чым яна і скончыла жыцьцё. У Жэні – іншае, у яе – проста прадчуваньне трагічнага канца. “Я думала, прыйду ў зялёны сад, прыйшла ў сад, які ўвесь барвовы...” Гэтае прадчуваньне, напэўна, мэнтальнае. Я б сказала, што гэтае прадчуваньне – нацыянальнае. Яна вельмі моцна адчувала вось гэты драматызм нашага лёсу гістарычнага. Гэта – проста носьбітка нацыянальнага мэнталітэту”.
Аксак: “Вы прамовілі слова “самагубства”. Адразу пасьля шырокага і гучнага сьвяткаваньня яе саракагодзьдзя 20 лістапада 1988 году, 25 лістапада паэткі ня стала – яе мёртвай знайшлі пад бальконам уласнай кватэры на вуліцы Старажоўскай. Было высунута некалькі вэрсій здарэньня: самагубства (пасьлізнулася, разьвешваючы бялізну, і выпала з балькону), ці нехта дапамог ёй гэта зрабіць. Праз дваццаць гадоў пасьля таго трагічнага дня што вы думаеце пра прычыну сьмерці Яўгеніі Янішчыц?”
Коўтун: “Пакуль што гэта загадка, і яна будзе разгадана, але яшчэ празь нейкі час, калі ўжо і нас ня стане. А цяпер я думаю, што тут нельга гаварыць пра самагубства ў чыстым выглядзе. Калі яно і было, то ўсё-ткі яно было неаддзельнае ад умяшаньня нейкіх зьнешніх сіл. Якраз напярэдадні таго дня, калі яе ня стала, мы дамовіліся сустрэцца ўвечары. І ў той жа дзень нечакана мне быў званок зь Ліды, з рэдакцыі газэты, што яны знайшлі машыну, якая павязе мяне па сьцяжынах Алаізы Пашкевіч (Цёткі), і я нават змагу сустрэцца зь людзьмі, якія некалі бачыліся з радзінай Цёткі. Сьвятое імя Цёткі для мяне было як абавязак. Я патэлефанавала Жэні і папрасіла прабачэньня, што не змагу ўвечары прыйсьці, распавяла ёй пра неабходнасьць ехаць на Лідчыну. (Дарэчы, потым высьветлілася, што ніякіх сэнсацыйных сустрэчаў мне там не арганізавалі.) Жэня вельмі засумавала, што наша сустрэча не адбудзецца, сказала, што і качку ўжо згатавала. Але дадала, каб я, як толькі заўтра вярнуся, адразу патэлефанавала ёй. Вось такая была наша апошняя тэлефонная размова, зь якой нішто не прадказвала Жэнінай пагібелі. Наадварот – яна чакала мяне на сустрэчу. Канечне, я 25-га раніцай выехала ў Ліду. А ўвечары, вярнуўшыся, я даведалася, што Жэні ўжо няма. Таму над словам “самагубства” я стаўлю вялікае і катэгарычнае пытаньне”.
Аксак: “Дваццаць гадоў мінула, як ня стала жывой паэткі. Засталіся яе вершы. Якое месца, па-вашаму, сёньня належыць Яўгеніі Янішчыц у беларускай паэзіі дваццатага стагодзьдзя?”
Коўтун: “Яна ніколі для нас не была мёртвай. Неяк так сталася, што сярод нашага пакаленьня яна асабліва жывая. Гэта псыхалягічны цуд, але гэта так. Ёсьць месцы, якія ніхто ніколі ня зойме. Жэня – гэта драматычнае сьвятло, гэта чырвоная кветка з чорнымі лістамі. Яна – проста клясык нашай літаратуры”.
АЎТАР І ТВОР
ВАСІЛЬ ЖУКОВІЧ: “ЗДРАДА НАЦЫЯНАЛЬНЫМ ІНТАРЭСАМ – ВОСЬ І ЎВЕСЬ ФАРМАТ”
22 песьні беларускіх кампазытараў на вершы Васіля Жуковіча склалі альбом “Імклівая рака”, які нядаўна зьявіўся ў продажы. Пра сучасны стан айчыннай песеннай культуры, пра “фарматнасьць” беларускай песьні і пераклады з усходняй клясыкі з паэтам гутарыць Міхась Скобла.
Міхась Скобла: “Спадар Васіль, здаецца, і паэты ў нас не зьвяліся, і кампазытары не перасталі пісаць музыку. Чаму ж так мала сёньня зьяўляецца новых беларускіх песьняў?”
Скобла: “Ёсьць жа пастанова Міністэрства культуры – у эфіры павінна гучаць ня менш 75 % беларускіх песьняў. Чаму нават гэта не дапамагае нашай песьні разгарнуць крылы?”
Жуковіч: “Таму, што панятак “беларуская песьня” размыты. Што гэта такое – песьня, аўтары якое – беларусы, песьня, створаная ў Беларусі? Беларускамоўная песьня? Кожны на свой лад разумее. І ідзе ў эфір невядома што, сьмецьце адно, якога, магчыма, і набіраецца 75%. І выканаўцы нашы зьмікіцілі, што па-расейску больш выгодна сьпяваць. Можна на гастролі куды-небудзь у Сургут паехаць, грошай зарабіць. Нядаўна я праслухаў цэлы канцэрт па БТ. За паўтары гадзіны – адна-адзіная беларуская песьня прагучала ў выкананьні Вікторыі Алешкі. Адна-адзіная!”
Скобла: “І ўсё ж новыя песьні ствараюцца, хоць і гучаць, можа, не ў вялікіх і прэстыжных залях. З якімі кампазытарамі вы супрацоўнічаеце?”
Жуковіч: “Я ўдзячны лёсу, які пазнаёміў мяне з таленавітай, працавітай кампазытаркай Аленай Атрашкевіч. Яна вядзе музычную студыю “Сьпяваем разам” у Маладзечне і шторазу езьдзіць туды зь Менску. Не магу не назваць Эдуарда Зарыцкага, у нас зь ім “Калыханка” напісаная, часта гучыць у вечаровым радыёэфіры. Супрацоўнічаем мы зь Леанідам Захлеўным, з Паўлам Яроменкам, з Уладзімерам Казбанавым, з Уладзімерам Сарокіным, зь якім мы напісалі нямала песьняў і для дзетак, і для дарослых. На вялікі жаль, пайшоў з жыцьця Ўладзімер Буднік, выдатны быў мэлядыст”.
Скобла: “Вы – аўтар 15 паэтычных зборнікаў, палова зь якіх – для дзяцей. Якімі дадатковымі якасьцямі павінен валодаць паэт, каб быць цікавым і для маленькіх чытачоў?”
Жуковіч: “Па-першае, ён павінен любіць дзяцей – як цуд, як Божае стварэньне, як ні з чым не параўнаную стыхію, якая заўсёды ў руху, у пошуку, у пытаньнях і адкрыцьцях. Па-другое, ён павінен валодаць пачуцьцём гумару, быў дасьціпным”.
Скобла: “Добры пісьменьнік, звычайна, і добры чытач. Да якіх твораў вы вяртаецеся, якія перачытваеце?”
Жуковіч: “Я не магу жыць без Максіма Багдановіча – вельмі часта перачытваю яго паэзію. А якая незвычайная паэма Янкі Купалы “Яна і Я”! Там столькі схавана-зашыфравана! Гэта цуд, гэта сапраўдная пярліна нашай лірыкі. Я ў яе папросту ўлюбёны. Таксама люблю перачытваць пранікнёнага лірыка Афанасія Фёта. Дарэчы, у яго не было ні кроплі расейскай крыві, ён немец, і прозьвішча ягонае павінна вымаўляцца ня Фет, а Фёт”.
Скобла: “У свой час вы нечакана пераклалі кнігу лірыкі ўзбэцкага клясыка Алішэра Наваі. “Ах, усходнія пераклады, як баліць ад вас галава!” – прызнаваўся некалі Арсеній Таркоўскі. А ці зазнавалі вы творчыя пакуты над перакладамі з Наваі?”
Жуковіч: “Мушу прызнацца: большых пакутаў, чым тыя, якія я перажыў над перакладамі з Наваі, я ніколі ня меў! Форма газэлі вымагае большай кампактнасьці, чым нават наш эўрапейскі санэт. Бог ведае якую думку, якую мэтафару трэба ўціснуць у зададзены памер, у зададзеную канфігурацыю верша. Так што і ў мяне “балела галава” над усходнімі перакладамі. І калі Наваі перакладаў, і калі Махтумкулі. Пераклад – гэта палац, які ты пераносіш з адной краіны ў другую. Ты павінен спачатку разабраць яго па цаглінцы, перавезьці і скласьці зноў, нічога не згубіўшы, не парушыўшы. Гэта вельмі складана”.
ВАСІЛЬ ЖУКОВІЧ. З НОВЫХ ВЕРШАЎ
Цень
Ад Эўропы адсталі мы.
Вось і ў новым стагодзьдзі
Цені Гітлера й Сталіна
Па зямлі нашай ходзяць.
Па сьвятой і быліннай,
Той, хадзілі якою
Чарадзей і Скарына,
І Астроскага воі,
Багдановіч прыгожы,
Па зямлі, поўнай моцы,
Нарадзіцца дзе можа
Ньютан свой і свой Моцарт.
Па зямлі, дзе паўсталі
Задушэўныя песьні,
Ходзіць цень Гітлер-Сталін –
Двуадзіны, злавесны.
Беларуская культура
Табе ў тунэлі сонца мроіцца
Ды працьвітаньне Беларусі.
А маё сэрца непакоіцца:
Прасіць ты міласьціну мусіш!
Твой капялюш, мая ты рыбачка,
Рублёў чакае на бэтоне.
Твая няўрымсьлівая скрыпачка
І журыцца, і ціха стогне.
Ня грэе ўражаньне тужлівае,
Што і цяжэй бывала дзесьці,
Стараесься, доўгацярплівая,
Канцы з канцамі неяк зьвесьці.
Чужому – частыя авацыі,
Твае ж пыляцца скарбы ў сховах.
Перажывае дэвальвацыю
Тваё пакрыўджанае слова.
Што дапаможа выжыць, выстаяць?
Пакуль цябе ратуюць слаба
Імя тваё сьвятое, чыстае
І добрая ў стагодзьдзях слава.
Уступ да паэмы “Мазэпа”
(З Уладзімера Сасюры)
Наўкола радасьці так мала…
Які нячысьціку прастор,
Калі мы крылы паламалі
У лёце прывідным да зор!
І гневу, і пакутаў мора
Я вылью з сэрца ў час журбы,
Калі ідуць лакеі ўгору
Й маўчаць рабы.
У пустаслоўі патакаеш.
Хто ўчынкам ходу не даваў?
Лепш галаву разьбі аб камень,
Мая Ўкраіна-удава!
У шматгадовай крутаверці
Зьдзівіць нічым ня можаш сьвет.
Ня ўмела жыць, дык хоць памерці
Сумей, як сьлед.
Нямой, задуранай, забытай,
Няўжо ня ўстаць табе ад ран?
Маскве і Рэчы Паспалітай
Калісь шпурнуў цябе Багдан.
Пасьля хацеў табе Мазэпа
Ад сэрца шчырага дабра –
Яму ж ты здрадзіла і стэпам
Пайшла ў рабыні да Пятра.
У галаве тваёй – макуха!
Хіба ж ты можаш жыць сама,
Расейска-польская ты шлюха,
Маларасейская турма!
З табой, шалёная, загіну,
Вядзі ж на страшную мяжу.
Ах, я люблю цябе, Ўкраіна,
І сам ня знаю, што кажу!
Я сын твой, што цяжкой дарогай
На бой і сьмерць ішоў ня раз,
Той, хто пакінуў неба й Бога,
Абы прыйшоў твой зорны час.
Ішоў крывавымі жытамі
І зноў пайду туды, дзе ймгла.
Што зычыць сын адзінай маме?
Каб толькі шчаснаю была!
КРЫТЫКА
МАРЫЯ МАРТЫСЕВІЧ. ПАМІЖ МЕНСКАМ І КРЫМАМ
Аляксей Талстоў. Бег. – Мн.: Галіяфы, 2008.
Магчыма, трапіўшы ў палон гэтых мэтрычных цытацый, Аляксей Талстоў называе свой першы раман гэтак жа, як яшчэ адзін расейскі пісьменьнік – сваю знакамітую п’есу. Пасьля таго, як алюзіі абрынаюцца на цябе наўпрост з вокладкі, цяжка загадзя, не чытаючы – як савецкія рабочыя Барыса Пастэрнака – не абвесьціць аўтара дашкалёнкам сучаснай беларускай авангарднай прозы, якога шторанку адводзяць у садочак Ільля Сін, трымаючы за адну руку, і Альгерд Бахарэвіч – за другую. Але, нягледзячы на яго яўную прыналежнасьць менавіта да гэтага крыла сучаснай прозы, раман Аляксея Талстова бачыцца мне кнігай даволі самабытнай, а цэтлікі “дзятсадаўца”-пачаткоўца – апошнім, што можна наляпіць на чалавека, які, на мой погляд, нягледзячы на статус дэбютанта, цалкам сфармаваўся, як пісьменьнік.
Шасьцёра мужчынаў (такі вось калектыўны пэрсанаж) на марскім узьбярэжжы – адэпты нейкага імі ж прыдуманага культу, якія вандруюць па курортах. Стары бомж Юзік, які ўрэшце робіцца іхнім гуру. Дзяўчынка Янка-Яся, якая ці то сама зьдзейсьніла побытавае забойства, ці то наадварот – сталася яго ахвярай… Хімэрны маргінал Пабла. Цалкам верагодна, я нешта паблытала ці кагосьці забыла – аўтар пакідае мне на гэта поўнае права. Бо “Бег” – раман, дзе на першы плян выведзеныя не падзеі зьнешняга жыцьця, а мэтамарфозы ўнутранага сьвету пэрсанажаў, якія, магчыма, абсалютна выпадкова сталіся героямі раману. Адсутнасьць лінейнага сюжэту (і ўвогуле, якога-кольвек сюжэту), дасканала прапісаныя абзацы, якія аўтар ня надта імкнецца зьвесьці ў адно цэлае, выштурхоўваюць на першы плян аповеду загалоўную мэтафару – бег, мітусьню як пэрманентны стан сучаснага чалавека.
Пісьменьнік не пакідае нам аніякіх шанцаў вызначыць час і месца дзеяньня свайго тэксту дакладна. І тым ня менш, падчас чытаньня нельга пазбавіцца ад трывалага пачуцьця дэжа вю. Калі чытач любой кнігі, дзеяньне якой адбываецца ў Беларусі, перапаўняецца радасьцю пазнаваньня, чытаючы апісаньні краявідаў: “Гэта ж Наваградак! У мяне там жыве бабуля!”; “Гэта ж Траецкае прадмесьце, я таксама быў у гэтым бары!”; “Гэта ж кінатэатар “Зьмена, я глядзеў там мультфільмы ў дзяцінстве!” – то чытач “Бегу” хутчэй зловіць сябе на пазнаваньні пачуцьцяў, эмоцый і думак: “Я пачуваўся менавіта вось так вось, калі…” ; “Падобная думка прыходзіла мне да галавы ў…”
“Малады чалавек сядзеў на канапе і шукаў спакою ў тэлевізары. Але там яго не было, гэта нават школьніку вядома. Так, ён калісьці таксама быў школьнікам. Але цяпер падавалася, што гэта было вельмі даўно. І можа нават з кімсьці іншым”.
“Ну чаму яна не нарадзілася дзяўчынка-даўнам? Ці сынам рыбака дзесьці ў Нарвэгіі? Так хацелася спакою. Напэўна, усе гэта адчуваюць час ад часу”.
“Крокі мералі асфальт. Памяць закліньвала, але пакрысе ўсё ж ткі спрацоўвала. Было троху сумна. Трэба было зайсьці ў аптэку. Падлячыцца крыху. Ідыёцтва… Думкі-карцінкі-гукі-усё-ўусё-ўсё”.
“Шэсьць мужчынаў сьнілі футбольныя палі Англіі і лясы французскіх правінцыяў. Але калі яны прачыналіся, то навокал ізноўку былі тыя самыя знаёмыя карціны”.
“Сёньня ён ня хоча займацца справамі. Ня хоча вучыцца. Ня хоча ўдзельнічаць ва ўсёй гэтай ідыёцкай кляўнадзе. Ня той дзень, не для гэтага. Сьвежы вецер на голеных шчоках. Тытунь”.
Зрэшты, нягледзячы на тое, што месца дзеяньня ўзьведзенае ў максымальную абстракцыю, у рамане беспамылкова пазнаецца сучасны Менск. Ня толькі Менск сталінскіх праспэктаў і заводзкіх раёнаў, а ў першую чаргу Менск моладзевы, Менск багемны – Менск бару “Лёндан” і галерэі “Падземка”, Менск напаўэлітарнага кіно ў кінатэатры “Перамога”, элітарнага кіно ў Музэі кіно на Сьвярдлова 4, Менск прыватных кінапраглядаў арт-хаўзу ў здымных студэнцкіх кватэрах Чыжоўкі і Малінаўкі. Нават тое, што дзеяньне ўвесь час пераносіцца ў Крым (неахайна замаскаваны пад Каліфарнійскае ўзьбярэжжа), ніяк не супярэчыць Менску, бо кожнаму вядома, што Крым – гэта адзін з менскіх прыгарадаў, калі вядзецца пра мысьленчае і пачуцьцёвае жыцьцё беларускай моладзі.
Нягледзячы на эстэтыку якога-небудзь фінскага Каўрысьмякі і мэтафорыку якога-небудзь гішпанскага Бунюэля, а можа, наадварот – менавіта дзякуючы шматлікім кінэматаграфічным адсылкам, “Бег” – антыкіно. “Бег” – экзыстэнцыйны вадэмэкум, пуцяводнік па станах псыхікі аўтара, якая, тым ня меней, прэтэндуе на тое, каб быць рэпрэзэнтацыяй нейкай калектыўнай псыхікі. Псыхікі цэлай сацыяльнай праслойкі (у тэксьце – “інтэлігенцікі сраныя”, “я...аныя рамантыкі”). Працэс чытаньня гэтай кнігі вельмі нагадвае сэрфінг: вы павінны злавіць хвалю аўтара – інакш паўнавартаснага адпачынку на моры (словаў) у вас не атрымаецца.
“На жаль, гэтай кнізе не наканавана стаць сэнсацыяй – з прычыны “паліткарэктнасьці” выдаўцы пазамянялі ўсе густа раскіданыя па ёй мацюкі нейкімі эўфэмізмамі. І гэта гарантыя таго, што грамадзкага рэзанансу раман Лёшы не атрымае…” – так рэдактар Ільля Сін пачынае сваю прамову перад стартам “Бегу”. Пагаджуся зь ім у тым, што сэнсацыяй кніга Талстова ня стане. Перад намі – “знойная пустыня” сучаснага эўрапэйскага мэйнстрыму ў прозе. Малады аўтар выдаў дабротны дэбют, анансаваны і наступны яго раман – “Мінакі”. Сам факт зьяўленьня на паверхні сучбелліту прыхільніка буйных празаічных жанраў ня можа ня цешыць. Але сапраўды – нічога сэнсацыйнага. Зь Сінам можна не пагадзіцца, што да мацерных эўфэмізмаў. Менавіта гэтая асаблівасьць тэксту падалася мне найбольш удалай і кранальнай. Перастрахаваўшыся, выдаўцы дадалі тэксту абаяльнай сюррэалістычнасьці, якая яшчэ больш аддаліла ўсё напісанае Талстовым ад рэальных рэчаў, якія натхнялі і вялі яго ад памянёнага ўжо “грамадзкага рэзанансу” ў глыбокую, дзесяцібальную кому чыстага мастацтва.
