ځانګړی راپور

په افغانستان کې پر یوشمېر نور ټولنیزو او سیاسي فعالیتونو سربیره مدني حرکتونه هم کمرنګه، سانسور او ان صفر ته نژدې شوي دي.

" له بده مرغه دا مونږه په زغرده ویلی شو چې د اوسنیو حاکمانو له خوا مدني فعالیت او د بیان ازادي په بشپړ ډول بند شوي دي."

سید احسان سادات په افغانستان کې د په ګوتو شمېر پاته مدني فعالانو له ډلې دی چې وايي، هیڅ ډول ډله ییز مدني فعالیت نه شي کولای.

هغه ازادي راډيو سره خبرو کې وویل چې دی او پاته نور فعالان د راټولیدلو او مدني حرکتونو قانوني اجازه نه لري او په خبره یې دا کار د هېواد په زیان دی.

" مونږه پخوا مدني فعالیتونه کول، اوس یې د ځان له ډاره نه شو کولای، حال دا چې مدني فعالیت او د بیان ازادي د هېواد، ټولنې او ملت په جوړولو او د تعلیم او تحصیل زمینې په برابرولو کې خاصه ونډه لري. په یوه هېواد کې چې مدني فعالیت او د بیان ازادي نه وي، هغه ټولنه او هېواد نه جوړیږي، پرمختګ نه شي کولای."

د مدني ټولنې پيژندنه

مدني ټولنه یا ( Civil Society) د ولسواکو ټولنو او هېوادونو یو اصل دی.

مدني ټولنه ګڼ شمېر تعریفونه لري، خو په ساده ټکو دا ټولنه د حکومت او خلکو ترمنځ یو منځګړی بنسټ دی چې له سوله ییزو لارو د خلکو د حقونو د خوندیتوب لپاره کار کوي.

" د سرپرست حکومت عدلیې وزارت اعلان وکړ چې ټولې مدني ټولنې او احزاب نور رسمیت نه لري."

دا په کابل کې د سولې او ټولنیزو چارو فعال سنګر امیرزاده دی چې له څه باندې یوې لسیزې راهیسې د ځوانانو حقونو ته کار کوي.

نوموړی وایي، په انفرادي ډول په رسنیو او لیکنو کې مدني فعالیت کوي، خو په وینا یې د ډله ییز یا سازماني فعالیت لپاره له قانوني او حقوقي تشې سره مخامخ دی.

ښاغلی امیرزاده وایي، د طالبانو په حکومت کې د مدني فعالیتونو لپاره هیڅ قانوني چوکاټ نه دی مشخص شوی، نو ځکه دوی هم ډله ییزو فعالیتونو ته زړه نه ښه کوي.

" زه چې اوس افغانستان کې حضور لرم، زما دادخواهي یا عدالت غوښتنه یوازې فردي ده، زه مطبوعاتو کې ګډون کوم او د خلکو د حقونو په ځانګړې توګه د ښځو د تعلیم په اړه غږ اوچتوم. زه د ځوانانو د حقونو او اساسي قانون په اړه مطبوعاتو کې خبرې او لیکنې کوم. په جمعي او سازماني شکل اجازه نشته، ځکه قانوني خلا رامنځته شوې او دا ( مدني بنسټونه) د عدلیې وزارت له حکم سره سم ټول ملغا دي."

فعالې میرمنې هم ناهیلې دي

د ځوانانو ترڅنګ یوشمېر فعالې میرمنې هم دا مهال افغانستان کې په انفرادي ډول مدني هڅې کوي.

مدني فعاله مستوره سیلاب وایي، په تېر جمهوري نظام کې یې د دفاع مشخص ادرسونه، لکه د بشري حقونو کمیسیون او د ښځو چارو وزارت درلودل، خو په خبره یې اوس یې هیڅ کورنی او ان نړیوال سازمان غږ نه اوري." مونږ خپل غږ اوچت کړی، خو نه له داخلي ادرسونو او نه هم له بهرنیو ادرسونو زمونږ غږ ته لبیک ویل شوی دی. هلته ( جمهوري نظام کې) زمونږ ادرسونه معلوم وو، چاسره به چې مخامخ کیدلو زمونږ خبرې يې اورېدلې، که یې سل په سله نه عملي کولې، پنځوس فیصده یې اوریدلې او عملي کولې."

له هېواده بهر مدني فعالیتونه او اغیزې یې

په کور دننه د مدني بنسټونو د همدې وضعیت له کبله د طالبانو له بیا واکمنۍ وروسته په جلا وطنۍ کې یوشمېر ټولنې رامنځته شوي او وخت نا وخت د ځوانانو او ښځو د حقونو د دفاع په خاطر غونډې کوي او د طالبانو د حکومت یوشمېر محدودونکې تګلارې غندي.

سید حامد په ترکیه کې د افغان ځوانانو یوه ټولنه لري، نوموړی ادعا کوي چې ځوانانو ته د کار په خاطر طالبانو افغانستان ته پر تګ بندیز لګولی یا یې ممنوع الدخول کړی دی.

که څه هم په کور دننه یوشمېر افغان فعالان د بهر میشتو فعالانو کار ډېر ګټور نه بولي او وایي، هغوی اصلي واقعیتونه نه شي درک کولای، خو سید حامد وایي، ترکیه کې یې افغان ځوانانو ته کار لاسته راړنې لري.

هڅه مو وکړه چې د طالبانو د عدلیې وزارت له مسولانو سره خبرې وکړو چې له هغوی د مدني ټولنو د فعالیت په اړه وپوښتو.

د دوی د رسنیو د برخې کارکوونکو که څه هم ازادي راډیو سره خبرې ونه کړې، خو وې ویل چې د دغو ټولنو په اړه معلومات د عدلیې وزارت پر ویبپاڼه شته.

په عدلیې وزارت کې نژدې څلور نیم زره بنسټونه او ټولنې ثبت دي چې ټولو ته یې د پخواني جمهوري نظام پر مهال جوازونه ورکړل شوي دي.
په دغو بنسټونو کې له ډير کم شمېر سره یې مدني مختاړی لیکل شوی، خو معلومه نه ده چې څه ډول او چیرته فعالیت لري.
د طالبانو عدلیې وزارت بیا په درې نیمو کلونو کې ۲۳۸ خیریه بنسټونو او لسګونه صنفي اتحادیو ته د فعالیت جواز ورکړی دی.

دغه صنفي اتحادیې هم وایي چې د دولت او نړیوالو بنسټونو هیڅ ډول ملاتړ ورسره نشته.

په دوی کې یوه هم دافغانستان دخواریکښو او مزدوانو سراسری ټولنه ده چې په ۱۹۹۷ کال کې رامنځته شوې.

د دغې ټولنې مشر ډاکټر لیاقت عادل وايي، ټولنه یې دا مهال تر هر بل وخته زیات له اقتصادي ستونزو سره مخامخه ده." جدي توجه د کار نړیوال سازمان یا ( آی.ال.او) او ( آی.ټي.یو.سي) څخه غواړو. د افغانستان کارګران د ټولو ستونزو ښکار دي. ناخوالو ډيره ضربه همدې قشر ته ورکړې ده. مونږ چې تراوسه کوم کارونه کړي، په خپلو امکاناتو مو کړي دي، نه په تېرو وختونو کې او نه هم په اوسني وخت کې هغسې چې لازمه ده، مونږ ته توجه نه ده شوې."

د صنفي اتحادیو ترڅنګ د خبریالانو د ملاتړ یوشمېر ټولنې هم په افغانستان کې فعالیت لري چې اطلاعاتو او فرهنګ وزارت ورته جوازونه ورکړي دي.
خو دغه ټولنې هم په خپلو فعالیتونو کې ازادې نه دي او وایي، د طالبانو مسولان یې په چارو کې لاسوهنه کوي.

مدني فعالان غوښتنه لري چې د طالبانو حکومت دې د تېر په څېر د دوی ډله ییزو او سازماني فعالیتونو ته اجازه ورکړي او دوی دې د عدالت غوښتنې چارو ته خلاص لاس پریږدي.

خو په دې اړه د طالبانو د عدلیې وزارت دریځ روښانه نه بریښي.

افغان نجونې وایي، ۲۰۲۴ کال یې د بندیزونو له کبله سختې ورځې وګاللې.

" زه د قابله ګي پوهنځي د دویم سمستر محصله ومه، کله چې د حکومت له لوري د نجونو پر طبي زده کړو بندیز ولګېده، د دې خبر په اوریدو متاثره شوم "

سعدیه د هغو زرګونه افغان نجونو له ډلې یوه ده چې پرنیمه لوړو طبي زده کړو د طالبانو د وروستي بندیز قرباني ده.

سعدیه وایي، د زده کړو د دوام د دغې یوازنۍ هیلې اخیستو یې هېوادوالاو ته د خدمت کولو ارمانونه نیمګړي کړي او په خبره یې اوږدمهال کې به یې ناوړه اغیز ټول ولس احساس کړي." دا کار یوازې د نجونو په زیان نه دی، بلکې د هېواد د راتلونکې په زیان دی. راتلونکې کې به افغانستان د ښځینه ډاکټرانو له نشتون سره مخامخ شي، په ټولنه کې به د مور او ماشوم مړینه ورځ تر بلې زیاتیږي. ۲۰۲۵ کال لپاره مې هیله همداده چې نجونو ته د زده کړو او ښځو ته د کار فرصتونه برابر شي."

پر نجونو د طبي زده کړو بندیز

د طالبانو د حکومت د عامې روغتیا وزارت مرستیال بخت الرحمان شرافت د ۲۰۲۴ کال د دسمبر په دریمه د طبي انستیتیوتونو د مشرانو سره په یوه غونډه کې په دغو موسسو کې د نجونو د شمولیت او د زده کړو د دوام د مخنیوي اعلان وکړ.

له دې اعلان سره سم، چې د راپورونو له مخې د طالبانو د مشر ملا هبت الله اخوندزاده په امر شوی، په لسګونو طبي موسسو کې چې د قابله ګۍ، غاښونو، نرسینګ او لابراتور په برخو کې یې زده کړې ورکولې د نجونو په ورتګ بندیز ولګېد.

" د طب پوهنځي په اتم سمستر کې وم چې طالبان راغلل، له همغه وخته مې د زده کړو ارمان نیمګړی پاته دی."

دا ۲۵ کلنه ګل رخ ارمل خبرې دي چې وایي، په عمومي طب کې د زده کړو له بندیز وروسته یې یوازنۍ هیله همدغه د نیمه لوړو زده کړو طبي موسسو ته وه.

د کابل دغه اوسیدونکې وایي، دا او ټولې ټولګیوالې یې اوس له ډيرې ناهیلۍ له رواني ستونزو سره مخامخ شوي او زیاتوي، زیاته پر دې رنځیږي چې د غږ اوریدو هیڅ مرجع یې معلومه نه ده." د پوهنتونونو بندېدل ډيره زیاته بده اغیزه لري، زه خپله ۲۵ کاله عمر لرم، خو ډير کله داسې کیږي چې تر سهاره خوب نه شم کولای او دې ته فکر کوم چې څه وخت به مې بیرته درسونه شروع کیږي. ډيرې شپې مې مور راباندې غسه کیږي او راته وایي، مسکن یا د عصابو دوا وخوره او ویده شه."

د امرباالمعروف او نهی عن المنکر قانون او د ښځو پر ژوند یې اغیز

په ۲۰۲۴ کال کې پر نیمه طبي زده کړو له بندیز سربیره د امر باالمعروف او نهی عن المنکر قانون هم په یوشمېر ټولنیزو برخو کې د ښځو پر حضور د بندیزونو لامل شو.

دغه قانون چې د اګست په وروستیو کې نافذ او د عدلیې وزارت له خوا په رسمي جریده کې چاپ شو، څلور فصلونه او ۳۵ مادې لري.

د یاد قانون په ۱۳مه ماده کې د ښځو د ټول بدن پټول لازمي بلل شوي او د قانون په ټکو "د فتنې له وېرې" د ښځو مخ پټول هم ضروري دي.

د یادې مادې په بل جز کې د ښځو غږ هم عورت بلل شوی او په کې راغلي چې ښځې په لوړ غږ سندرې، نعتونه او قرائت نه شي ویلی.

دغه قانون په یوشمېر ولایتونو کې نجونې په رسنیو کې له کار کولو منعه کړې.

د کندهار یوې اوسیدونکې چې نه یې غوښتل نوم او غږ یې خپور شي ازادي راډیو ته وویل، د همدې ټولنیز او کاري محدودیت له کبله له هېواده کډوالۍ ته اړ شوې او دا مهال یې یوه هېواد کې پنا اخیستې.

د ښځو پر ټولنیز ژوند نور محدودونکي فرمانونه

د ( ACAPS) په نوم یوه سویسي خپلواک بنسټ د ډسمبر په ۲۴مه وویل، د طالبانو حکومت د ۲۰۲۴ کال د جولای له لومړۍ څخه د ډسمبر تر دویمې ټولټال ۱۶ فرمانونه او تګلارې صادې کړي چې د خلکو د ژوند بېلابېل اړخونه یې اغیزمن کړي دي.

د دغه بنسټ د ارزونې له مخې ۸ دغه فرمانونه او تګلارې په ملي کچه او پاته نور یې په ولایتي کچو صادر شوي چې تر ډيره یې هدف په ټولنیزو برخو کې د ښځو د ګډون مخنیوی و.

د ښځو فعاله لطیفه خرم وایي، طالبان چې د ښځو په اړه څه ډول مفکوره لري، د دې په ټکو له اسلامه مخکې زمانې ته ورته ده." دوی دې دغو بندیزونو ته اسلامي نوم نه ورکوي، په اسلام کې ښځو ته پوره حق ورکړل شوی دی. ښځه له جامعې نه نه ده محرومه شوې. مونږ ویلی شو چې اسلام ښځه عزتمنده ګڼلې ده. دوی په کوم حق ښځه له تعلیم او اجتماع نه منع کوي او له ښځې نه هغه حق اخلي چې چې قران او رسول ورکړی دی. "

طالبانو د ښځو په اړه خپلو فرمانونو او تګلارو کې ویلي چې دوی د اسلام په چوکاټ او افغاني دود په اډانه کې د ښځو د حقونو تامین ته ژمن دي. هغه ادعا چې ګڼ شمېر افغانان او فعالان ورسره موافق نه دي او دغه فعالان استدلال کوي چې افغانستان په تاریخ کې د مبارزې له ډګرونو نیولې تر علمي ډګرونو پورې داسې یوشمېر ښځې روزلي چې نومونه یې د نړۍ په تاریخونو کې ثبت دي.

د دې ترڅنګ د اسلامي نړۍ یوشمېر وتلي مفتیان او پوهان هم د طالبانو د حکومت یوشمېر تګلارې اسلامي نه، بلکې له اسلامه د هغوی سخت دریځه تعبیر او تفسیر بولي.

مفتي منیر شاکر چې ډير کله په خپلو څیړنو سره د اوسنۍ دورې یوشمېر ملایان او دیني علما ننګوي، د قراني ایتونو او دغه راز احادیثو په رڼا کې وایي چې ښځې د تعلیم او کار حق لري." الله تعالی په قران شریف کې انسانیت مخاطب کړی دی، یوازې نرینه یې نه دی مخاطب کړی. نو که ښځې څوک په مسلمانانو کې حسابوي نو علم او تعلیم ورباندې فرض دی. دغه راز د زکات په اړه ایتونو کې راځي چې که ښځې تجارت او کاروبار وکړو، د دوی په کې خپله حصه ده. طبقات ابن سعد اتم جلد ډک دی له دې ډول کیسو نه.کوم کسان چې د احادیثو دا کتابونه مني، هغوی څنګه وایي چې ښځې کاروبار نه شي کولای."

د ښځو د حقونو او تعلیم په برخه کې د طالبانو د مشرتابه محدودونکي فرمانونه کله نا کله د دوی د کابینې دیوشمېر غړو او پلویانو له نیوکو سره هم مخامخ شوي، خو دغه نیوکې په دې کچه کې نه دی چې د حکومت پر پریکړو دې اغیز وکړي.

طالبانو د ۲۰۲۱ کال د اګست په پنځلسمه واک ته له رسېدو وروسته تر شپږم ټولګي پورته د نجونو ښونځي بند کړل او بیا یې د هغوی په مخ د پوهنتونونو دروازې هم وتړلې.

پر دې سربیره په نړیوالو او ملي موسسو کې د ښځو پر کار بندیز لګول شوی، د هغوی سینګارتونونه تړل شوي او پارکونو، حمامونو او ورزش ځایونو ته د هغوی تګ منع شوی دی.

پر ښځو یوشمېر سفري بندیزونه هم لګول شوي او له معینې فاصلې ورهاخوا له محرم پرته د سفر اجازه هم نه لري.

نجونې دا مهال یوازې تر شپږمو ټولګیو پورې په ښونځیو، دغه راز دیني مدرسو او یوشمېر خصوصي ښوونیزو کورسونو کې د زده کړو اجازه لري.

د ډسمبر په وروستیو کې داسې راپورونه هم خپاره شول چې هرات ولایت کې تر شپږم ټولګي پورته نجونې کورسونو ته له تګه هم منع شوي.

په ننګرهار کې هم د همدې ډول بندیز راپورونه ورکړل شوي، خو رسمي سرچینو یې لا تایید نه دی کړی.

په ظاهره د همدې بندیزونو له کبله د طالبانو حکومت هم له تېرو درې نیمو کلونو راهیسې هیڅ یوه هېواد په رسمیت نه دي پیژندلی.

د ملګرو ملتونو په ګډون بېلابېلو نړیوالو ادارو او بنسټونو د طالبانو له حکومته غوښتي چې له دغو بندیزونو لاس په سر شي، خو تراوسه دغو نړیوالو غبرګونونو په عملي ډګر کې هیڅ اغیز نه دی درلودلی.

د افغانستان لپاره د اروپایي ټولنې استازی توماس نیکلاسن چې څو اونۍ وړاندې کابل ته تللی و وایي، د طالبانو د کابل چارواکو د هغو بندیزونو په اړه وضاحت نه دی ورکړی چې پر نجونو او ښځو لګول شوي دي.

هغه له افغانستانه د بیرته تګ پر مهال ویلي چې اروپایي ټولنه د دغه هېواد وضعیت ته ډيره اندیښنه لري." زه افغانستان په داسې حالت کې پریږدم چې لا هم په دغه هېواد کې د سیاسي، اقتصادي او بشري حقونو او ټولنیز وضعیت په اړه ژوره اندیښنه لرم. په ځانګړې توګه هغه وضعیت په اړه چې افغانستان د وروستیو فرمانونو د پلي کولو له کبله ور روان دی."

د اسلامي همکاریو سازمان او ګڼ شمېر اسلامي هېوادونو او ټولنو هم د طالبانو د حکومت پر یوشمېر تګلارو نیوکې کړي.

د چارو کتوونکي وایي، که طالبان په دغو محدودونکو تګلارو له سره غور ونه کړي، ورځ تر بلې به د دوی او ولس ترمنځ واټن ډير، د حکومت انزوا به یې ژوره او له هېواده به د ځوانانو او کدرونه تیښته زیاته شي.