په افغانستان کې د ملګرو ملتونو او د دې سازمان د ځانګړیو استازو د رول په اړه د ازادي راډیو د لړۍ په لومړۍ برخه کې مو په ځانګړې توګه د تېرې پېړۍ په وروستیو دوو لسیزو کې په افغانستان کې د دې سازمان پر ښکېلتیا تمرکز کړی و.
د دې لړۍ په دې دوهمه برخه کې د روانې ۲۱مې پېړۍ د پیل په نژدې دوو لسیزو کې په افغانستان کې د نوې ادارې په رامنځته کولو او له هغې وروسته د دې هېواد په چارو کې د ملګروملتونو او د ځانګړو استازو او ماموریتونو رول ته کتنه کېږي.
د دوهمې برخې پیل:
ملګروملتونو د ۲۰۰۱م کال په وروستیو کې چې پر افغانستان د امریکا د متحدوایالتونو د پوځي یرغل په نتیجه کې په کابل کې د طالبانو رژیم نوی نسکور شوی و، په دې هېواد کې د نوې ادارې د رامنځته کولو لپاره د بن د کنفرانس په جوړېدو کې مهمه ونډه درلوده.
د جرمني په کوربه توب د بن د کنفرانس مشري د افغانستان لپاره د ملګرو ملتونو د هغه وخت د سرمنشي کوفي عنان له خوا بیا ټاکل شوي ځانګړي استازي اخضر ابراهیمي کوله.
نوموړي ته د طالبانو د واکمنۍ په لومړیو کې له ۱۹۹۷م څخه تر ۱۹۹۹م کاله پورې هم دنده سپارل شوې وه چې په افغانستان کې د سولې لپاره اسانتیاوې رامنځته او بشري ستونزو ته پام واړوي.
- د بن په موافقه او په عملي کېدو کې یې د ملګرو ملتونو رول
د بن په کنفرانس کې د طالبانو ضد د شمالي ټلوالې په ګډون د یو شمېر ښکېلو لورو استازو ګډون کړی وو، خو په خپله طالبان او همدارنګه د ګلبدین حکمتیار په مشرۍ حزب اسلامي ورڅخه څنډې ته شول.
دا کنفرانس چې د ۲۰۰۱م کال د نومبر په ۲۷مه پرانیستل شو، د ګډونوالو له لوري له یوې اوونۍ بحثونو وروسته د ډسمبر په پنځمه د یوې موافقې په ترلاسه کېدو سره پای ته ورسېد.
په دې موافقه کې چې تر ډېره د بن پر موافقې مشهوره شوې، په افغانستان کې د امریکا او ناټو په ملاتړ د دولت جوړونې د هڅو لپاره بنسټ کېښودل شو.
په دې موافقه کې همدارنګه په افغانستان کې د موقتي ادارې او د لویې جرګې له لارې د انتقالي او بیا انتخابي حکومتونو جوړېدل، د اضطراري لویې جرګې له لارې د نوي اساسي قانون تصویب، آزادو او عادلانه انتخاباتو ته د زمینې برابرول، د دې هېواد د نویو امنیتي ځواکونو د جوړولو او همدارنګه د مذهبي او نورو لږکیو د حقونو د خوندیتوب ترڅنګ د افغانستان د بیارغونې او اقتصادي پرمختګ موارد شامل دي.
په دې ټولو پروسو کې د ملګرو ملتونو پر رول ډېر تاکید شوی و.
د افغانستان لپاره د ملګروملتونو د سرمنشي ځانګړي استازي اخضر ابراهیمي د دې موافقې له لاسلیک وروسته په وینا کې په یوه لویه غونډه کې چې د افغان ډلو د استازو ترڅنګ د جرمني د هغه وخت صدراعظم ګیرهارد شرویدر او د دې هېواد د بهرنیو چارو وزیر په کې حضور درلود، هیله وښوده چې دغه موافقه به افغانستان د سولې امنیت او سوکالۍ لور ته بوځي.
ابراهیمي وايي: "ملګري ملتونه او ټوله نړیواله ټولنه ډېر هیله من دي او پوهېږي چې هغه موافقه چې دلته په بن کې ترلاسه شوه، د هغې غملړلې جګړې د پای ته رسولو لپاره یو فرصت رامنځته کوي چې افغانستان ورڅخه له څه باندې دوو لسیزو راهیسې کړېږي."
خو د ابراهیمي دغه هیله چې له جګړو د ستړي شوي افغان ولس د اکثریت هم دا هیله وه، پوره نه شوه. د نوې ادارې پر رامنځ ته کېدو لا ډېر کلونه تېر شوي نه وو چې له ۲۰۰۶م کال وروسته په افغانستان کې جګړو بیا زور واخیست.
د چارو یو شمېر کتونکي په دې باور دي چې ملګري ملتونه ونه توانېدل چې د بن په غونډه کې په دې هېواد کې د نوې ادارې د رامنځته کولو لپاره سم اساس کېږدي.
ایا د ملګروملتونو په مرسته د بن موافقې په افغانستان کې د یوې سمې ادارې اساس کېښود؟
د سیاسي او حقوقي چارو پوه او د برلین په پوهنتون کې استاد اسحاق اتمر وایي، که څه هم ملګرو ملتونو او د افغانستان لپاره ځانګړي استازي یې، اخضر ابراهیمي د بن د غونډې په تنظیمولو کې مهم رول ولوباوه، خو هغسې چې لازمه وه، ویې نه شوای کړی چې د افغانستان د لانجې ټول اړخونه په کې راغونډ کړي.
اتمر وویل: "نړیوال په دې ونه توانېدل چې ټولې هغه خواوې چې د افغانستان په سیاستونو کې شامل و، د بن په ناسته کې سره راټول کړي او په یوه عمومي توافق باندې سلا وکړي. په خواشینۍ سره د بن په ناسته کې کوم توافقات چې وشول، د هغو لپاره نظارتي سیستم هم اصلاً موجود نه و. په بېسارې کچه افغانستان ته پیسې ولېږل شوې، مګر په دغو پیسو نظارتي سیستم یا د راپور ورکولو سیستم موږ نه درلود چې دې کار په خپله د واکمنانو لپاره د فساد زمینه او فرصت برابر کړ. له دغو پیسو نه، له دغو امکاناتو نه دوی په خپله شخصي ګټه استفاده وکړه چې په تیرو شلو کلونو کې موږ د دې شي شاهدان وو."
د اتمرپه نظر د بن پر ناستې چې د جګړې ترسیورې لاندې جوړه شوه، شمالي ټلوالې ځکه ډیر نفوذ درلوده چې هغه د جګړې مهم اړخ و.
د سیاسي او امنیتي چارو پوه د افغانستان د کورنیو چارو پخوانی وزیر او د امریکا د ملي دفاع په پوهنتون کې استاد علي احمد جلالي هم له دې نظر سره موافق دی چې ملګرو ملتونو ونه شوای کړی چې د بن په غونډه کې د افغانستان د جګړې ټول اړخونه سره راټول کړي.
هغه وايي: "په افغانستان کې چې پر امریکا د سپټمبر د یوولسمې له تروریستي بریدونو وروسته مداخله وشوه، وضعیت داسې و چې د امریکا او ناټو په شمول نړیوالې ټولنې د داخلي جګړې د یوه اړخ پلوي وکړه. ګورئ یوه خوا طالبان و او بله خوا شمالي ټلواله، دا دواړه د جګړې مهم لوري وو. کورنۍ جګړې معمولاً په دوو ډولونو پای ته رسېږي. یو دا چې د جګړې ښکېل اړخونه پر یوه سیاسي توافق سلا کوي او جګړه پای ته رسېږي یا دا چې یوه خوا بله خوا وځپي او مغلوبه یې کړي. یو یې هم ونه شول. ځکه په افغانستان کې طالبان له قدرت نه لیرې کړای شول اما مغلوب نه شول او قدرت یې ورسره پاتې شو. سیاسي توافق هم رانغی ځکه طالبان د بن په پروسه کې شامل نه شول."
- ابراهیمي: ښایي د بن موافقه یوه بشپړه موافقه نه وي
ابراهیمي هم هغه مهال په خپلو څرګندونو کې دا ومنله چې ښایي د بن موافقه یوه بشپړه موافقه نه وي، ځکه د جګړې د نورو مهمو اړخونو سلا په کې نه ده اخیستل شوې، خو نوموړي د افغانستان راتلونکې چارواکي د دې کار مسوول وبلل او ټینګار یې وکړ چې باید په راتلونکې کې په حکومتولۍ کې نور اړخونه هم شریک کړي.
هغه وویل: "د دې لپاره چې ډېر غږونه د دې موافقې له ترتیبولو بهر پاتې شوې دي، تاسو نور مسوولیت لرئ چې دا مسئله یقیني کړئ چې دغه غږونه اوس واورېدل شي. موقتي او انتقالي دورې باید ټولشموله وي او د ښځو په ګډون د افغانستان د وګړو ټول قومي او مذهبي استازي پهکې شامل وي. د بن د ناستې بنسټیزه تګلاره دا وه چې د افغانستان ستونزې یوازې په خپله افغانان هوارولی شي."
- جلالي: د بن له موافقې وروسته یو شمیر طالبان سولې ته چمتو وو
د جلالي په خبره، په افغانستان کې د طالبانو د واکمنۍ له نسکورېدو وروسته په ۲۰۰۳م کال کې چې هغه مهال ده په حکومت کې د کورنیو چارو د وزیر په توګه دنده ترسره کوله بیا هم د سولې لپاره یو چانس رامنځته شوی و، خو هغه هم له لاسه ووت.
نوموړي ازادي راډیو ته وویل چې طالبانو هغه مهال حکومت ته مراجعه وکړه او غوښتل یې چې د مذاکرو له لارو دا مسئله حل کړي.
د هغه په خبره: "د دوی شرطونه هم ډېر آسانه وو، ویل یې چې موږ ته باید قضایي مصئونیت او هم د دې اجازه راکړل شي چې د یوه سیاسي ګوند په توګه فعالیت وکړو خو په هغه وخت کې نه داخلي اکټران او نه هم بین المللي اکټران دې ته لېواله وو."
- د جګړو له تېزېدو سره ایا یوناما د سولې لپاره کافي هڅې وکړې؟
په وروسته کلونو کې چې طالبان بیرته په ډلګیو کې منسجم شول او د امریکا په مشرۍ ایتلافي ځواکونو او د لویدیځ له ملاتړه برخمن حکومت پر وړاندې یې جګړو ته زور ورکړی و، د سولې په پروسه کې د ملګرو ملتونو رول هم پیکه ښکارېده.
د افغانستان د سولې او شخړو د مطالعاتو د مرکز غړی حکمت اعظمي وایي، په ټوله کې د جمهوریت په مهال په شلو کلونو کې د سولې په جوړونه کې د ملګرو ملتونو، په تېره بیا د یوناما رول ډېر محدود و.
اعظمي وویل: "په افغانستان کې د ملګرو ملتونو، بالخصوص د یوناما د رول په اړه توقع دا کېده چې دوی به د افغانستان په شخړه کې، د شخړو په کمولو او د سولې په جوړونه کې مهم رول ولوبوي، خو مشکل دا و چې کله دوی په افغانستان کې ماموریت پیل کړ، اکثرو خلکو داسې فکر کاوه چې په افغانستان کې سوله راغلې ده نو په دې خاطر په هغو لومړیو کلونو کې سولې ته ډېره توجه ونه شوه. یوازې هغه د DDR یا د وسلو راټولو پروسه وه چې یوناما په کې مالي او تر یوې اندازې تخنیکي مرسته کوله. له هغې وروسته چې په افغانستان کې جنګ شدت وموند، بیا دا شخړه، فکر کوم د یوناما تر وس وتلې خبره وه. په دې خاطر چې په افغانستان کې مخکې له مخکې د امریکا او د ناټو د نورو هېوادونو دومره قوي پوځي حضور و چې که یوناما غوښتي هم وای چې د سولې په جوړونه کې کوم رول ولوبوي، نو دواړو لورو ډېر باور نه پرې کاوه، نه د افغانستان دولت او نه هم د وسلهوالو مخالفینو ډلو."
- یوناما د پراخ پوځي حضور تر سیورې لاندې
د اعظمي په باور دې ته په پام چې د یوناما رول د سولې جوړونې په برخه کې محدود و، دې ادارې د انتخاباتو په شمول نورو پروسو ته لومړیتونه ورکړل او هغه هم ځکه چې یوناما پوهېدله چې تر هغو چې امریکا یا د ناټو نور هېوادونه په افغانستان کې پیاوړی پوځي حضور ولري، نه طالب پر دوی باور کوي او نه هم د افغانستان دولت دوی ته اجازه ورکوي چې په دې برخه کې دومره زیات رول ولوبوي.
جلالي هم ورته نظر لري او وایي: "چېرته چې ناتو موجوده وي، چېرته چې د امریکې قواوې موجودې وي، ایتلاف موجود وي. دوی ځانته لومړیتوبونه درلودل او ملل متحد چې څه یې ویل یا یې هغه څه چې غوښتل، هغه وخت عملي کېدل چې دوی ورسره موافقه وکړي. دغه موافقه موجوده نه وه."
- د ډیموکراسۍ په پیاوړتیا کې د یوناما رول
پوښتنه دا ده چې په افغانستان کې د یوې ښې حکومتولۍ د رامنځته کولو لپاره د ډیموکراټیکو موسسو، په ځانګړې توګه د ولسي جرګي او ولایتي شوراګانو لپاره د انتخاباتو په ترسره کولو کې ایا د یوناما هڅو، په ځانګړې توګه د افغانستان د انتخاباتي کمېسیونونو په جوړولو او د دغو کمېسیونو د وړتیاوو د زیاتولو لپاره یې مادي او معنوي هڅو مطلوبه نتیجه ورکړې؟
د سیاسي چارو شنونکی قریب الرحمن شهاب چې ډېر کلونه په افغانستان کې د انتخاباتو په پروسو کې ښکېل پاتې شوی او په ۲۰۱۴م کال د ولسمشرۍ د انتخاباتو په مهال یې د عامه پوهاوي په برخه کې کار کاوه وایي، په ټوله کې په دې برخه کې د یوناما هڅې بریالۍ نه وې.
هغه وویل: "دوو مسئلو ته دلته اشاره کېدای شي. اوله خبره خو دا ده، هغې پدیدې ته چې ملګرو ملتونو په افغانستان کې کار کاوه، یا یې ډیموکراسي راوړله، یا یې ډیموکراټیک نهادونه پیاوړي کول، د هغه د تطبیق میکانیزمونه او ګومارل شوي مامورین په خپله په هغو اصولو باندې برابر نه وو، کوم چې د ډیموکراسۍ د تطبیق یا سیستماتیک کولو لپاره اړین دي. دوهم بحث دا دی چې په خپله د ډیموکراسۍ پدیده په افغانستان کې نوې وه او د دې ترڅنګ ملګري ملتونه هم په خاصو مواردو کې د خاصو جهتونو تر اغېز لاندې راتلل. له همدې امله د دوی ماموریت تل د ځینو خلکو په ذهنونو کې تر پوښتنې لاندې و."
د شهاب په خبره، که چېرې دغه فورمولې بدلې وای یا داسې اشخاص چې هغوی په رښتیا هم د ډیموکراټیکو ادارو د تقویې لپاره کار کولی او په خپله د ډیموکراسۍ پر معیارونو برابر وای او کار یې ورته کړی وای نو ښایي دغه اورګانونه پیاوړي شوي وای.
- په انتخاباتو کې د یوناما رول
د سیاسي چارو شنونکی او د امریکا د ویسکانسن پوهنتون استاد نجیب آزاد چې یوه موده یې د افغانستان د پخواني ولسمشر اشرف غني د یوه ویاند په توګه دنده ترسره کړې، وایي چې د انتخاباتو په شمول په ډېرو نورو برخو کې هم د یوناما رول او نفوذ ډېر محدود و.
نوموړي ازادي راډیو ته وویل چې د یوناما په ډېرو غونډو، په تېره هغو کې چې د ۲۰۱۹م کال د ولسمشرۍ د ټاکنو اړوند جوړې شوې وې او ده هم په کې حضور درلود، دا یې په خپلو سترګو لیدل چې د متحدو ایالتونو رول څومره په کې برلاسی دی.
د ده په خبره ان په اجنډا کې به یې هم خپل رول و او په فیصلو کې به یې هم اصلي نظر د دوی و. یعنې یوناما د یوې خپلواکې ادارې په توګه هلته رول نه شوای لوبولی.
هغه وویل: "د افغانستان ټولې ټاکنې، که هغه د جمهوري ریاست ټاکنې وې، که هغه د ولسي جرګې او د ولایتي شورګانو ټاکنې وې، په هغو کې د یوناما رول له پامه غورځول کېده. په دې کې د امریکا متحدو ایالتونو مداخلې کولې او هم د افغانستان د هغه مهال حکومتونو. لهذا په ټوله کې څه ناڅه په حکومتولۍ کې چې مثبت تغیرات راغلي و او مدني او سیاسي فعالیتونو کې هغه څه مثبت تغییرات چې راغلي وو، په دې کې بې له شکه د ملګرو ملتونو رول و، اما هغسې چې لازمه وه، هغسې رول یې نه دی لوبولی یعنې له دېرش فیصده زیات رول یې نه دی لوبولی. او لاملونه یې همدغه وو چې له دوی څخه استقلالیت اخیستل شوی و او دا خلک کار ته نه پرېښودل کېدل. کای آیډې ډېر په تفصیل په خپلو کتابونو کې دا موارد رااخیستي دي."
د آزاد په اند ملګرو ملتونو کولای شوی چې په افغانستان کې په مثبتو پرمختګونو کې له دې زیات رول ولوبوي، خو ډېر صلاحیتونه له دې ادارې سره نه و.
که څه هم د آزاد په څیر د چارو یو شمېر نور کارپوهان هم په افغانستان کې د ملګرو ملتونو رول کمزوری او هغه د امریکا تر نفوذ لاندې ګڼي، خو ظاهراً امریکایي چارواکو په ډېرو مواردو کې د ملګروملتونو رول مهم بللی.
- کای آیډې: بانکي مون راته وویل چې له ولسمشر کرزي سره ژر نژدې اړیکې جوړې کړ
کای آیډې چې د ۲۰۰۸ م کال له مارچ څخه د ۲۰۱۰م کال تر مارچ میاشتې پورې په افغانستان کې د ملګرو ملتونو د ځانګړې استازي په توګه دنده ترسره کوله، د ۲۰۰۹م کال د ولسمشرۍ پر لانجمنو انتخاباتو باندې یې هم څارنه کوله.
پر هغو انتخاباتو چې پهکې د پراخو درغلیو او بې نظمیو د ادعاوو په نتیجه کې د هغه وخت د ولسمشر حامد کرزي او د هغه د مهم سیال عبدالله عبدالله ترمنځ دوهم پړاوو ته لاړل.
خو وروسته عبدالله د دوهم پړاو له سیالیو لاس واخیست او کرزی د دوهمې دورې لپاره ولسمشرغوره شو.
کای آیډې "په افغانستان کې د قدرت پر سر جګړه"، Power Struggle Over Afghanistan تر سرلیک لاندې په خپل کتاب کې د خپل ماموریت په مهال د یوناما په وړاندې پرتې ننګونې او ستونزې په تفصیل بیان کړي او په یوه برخه کې یې لیکي: "له له نیویارک څخه له تلو مخکې له بانکي مون سره زما د وروستیو خبرو په ترڅ کې هغه ما ته یو پیغام درلود: "هر څومره ژر چې کولی شئ له ولسمشر کرزي سره نژدې اړیکې جوړې کړئ.
اخضر ابراهیمي چې د طالبانو له نسکورېدو وروسته د ملګرو ملتونو لومړنی استازی و، په ځانګړې توګه ولسمشر ته نژدې و او دا هغه وخت و چې افغانستان دولتي ادارې نه درلودې او د بیارغونې چارې په لومړیو پړاوونو کې وې.
کای آیډې وایي، په دې دوره کې داسې برېښیده چې د کرزي، ابراهیمي او د متحده ایالاتو د سفیر، زلمي خلیلزاد چې په خټه افغان و، په ګډون درې اړخیزې ډلې پر ډېرو مسلو بحثونه او پرېکړې کولې او کله چې ابراهیمي لاړ، له ولسمشر کرزي سره د ملګروملتونو اړیکې کمزورې شوې او تقریباً د هر چا لپاره دا ناممکنه وه چې د ابراهیمي لاره تعقیب کړي.
نوموړی زیاتوي: "زموږ لپاره لاره ډيره اوږده وه چې وکولای شو یوناما په نړیواله ټولنه کې د همغږۍ په یوې وسیلې او د افغانستان د حکومت لپاره یې پر یوې مهمې همکارې ادارې بدله کړو."
د سیاسي چارو شنونکی او په پاکستان کې د افغانستان پخوانی ډیپلومات احمد سعیدي چې یوه موده یې د افغانستان لپاره د ملګرو ملتونو د سرمنشي د ځانګړي استازي او د یوناما د دفتر له مشر کای آیډې سره د سیاسي سلاکار په توګه کار کړی، وایي، کای آیډې تل له دې سر ټکاوه چې په خلاص لاس کار نه شي کولای.
نوموړي ازادي راډیو ته وویل چې دی هم له آیډې سره په دې برخه کې موافق و چې د ملګرو ملتونو رول تر ډېره د امریکا تر نفوذ لاندې و.
سعیدي وايي: "هرکله، هر کار چې امریکا او روسیې د ملګرو ملتونو امنیت شورا ته سپارلی، په دې پوه شئ چې هغه کار نتیجه نه ورکوي. لکه څرنګه چې د ډاکتر نجیب الله د سولې د خبرو په دوران کې یې نتیجه ورنه کړه. له بینین سیوان نه شروع تر محمود میستیري او نورو نورو پورې، څه پېښې نه وي چې په افغانستان کې وشوې."
که د افغانستان د چارو یو شمېر شنونکي د ملګرو ملتونو رول د دې هېواد په هغو چارو کې چې دا سازمان ښکېل پاتې شوی، کمزوری بولي، خو دا هم باید له پامه ونه غورځول شي چې په افغانستان کې رژیمونه یو په بلپسې نسکورشوي یا نسکور کړای شوي چې له امله یې ادارې او مدنې ټولنې کمزورې پاتې شوې دي.
لیدل شوي چې په ادارو کې د وړو او مسلکي کدرونو تشې د چارو د سمون مخه نیولې او اداري فساد ته یې زمینه برابره کړې ده.
- یوناما او بشري حقوق
یو شمېر لوري په افغانستان کې د انتقالي عدالت د پروسې په تطبیق او د بشري اساسي حقونو په خوندي کولو کې هم د ملګرو ملتونو، په ځانګړې توګه د یوناما پر اغېزمن رول ډېر انتقادونه کوي.
د بشري حقونو یو شمېر فعالان په دې باور دي چې ملګرو ملتونو چې یو رول یې د بشري حقونو په شمول د هغو نړیوالو تړونونو او کنوانسیونو پر تطبیق څارنه ده چې ډېری یې افغانستان هم لاسلیک کړي، ونه شوای کړی چې د بن د موافقې پر اساس په دې برخه کې شویو ژمنو ته عملي بڼه ورکړي.
د یوناما رول تر ډېره د جګړې د ښکېلو اړخونو له لوري له بشري حقونو څخه د سرغړونونو په مستند کولو، په افغانستان کې د بشري حقونو د وضعیت په اړه په ځانګړې توګه په جګړو کې د ملکي تلفاتو په اړه د منظمو راپورونو په خپرولو پورې محدود پاتې شوی.
- په افغانستان کې د انتقالي عدالت پروسه ولې تطبیق نه شوه؟
- سیما سمر: افغان مشرانو او نړیوالو سیاسي اراده نه درلوده
د افغانستان د بشري حقونو پر خپلواک کېیسیون چې د بن د موافقې په اساس په ۲۰۰۲م کال کې تاسیس شوی و، هم انتقاد دا دی چې وې نه شوی کړای چې په افغانستان کې د انتقالي عدالت پروسه تطبیق او د دې هېواد د وګړو بشري اساسي حقونه خوندي کړي.
د افغانستان لپاره د ملکرو ملتونو مرستندوی ماموریت د نورو پروسو په څېر د دغه کمېسیون په جوړولو او ورته د امکاناتو په برابرولو کې مهمه ونډه اخیستې، خو دا چې دا کمېسیون د جمهوریت تر پایه په دې ونه توانېد چې ورسپارل شوی اساسي ماموریت سرته ورسوي، د دې کمېسیون پخوانۍ مشره سیما سمر یې لاملونه داسې بیانوي: "لومړی، په یوه هېواد کې د عدالت تطبیق د خپلو هېوادونو یا دولتونو له قید اوشرط پرته مسوولیت دی. په خواشینۍ سره په افغانستان کې شرایط یا د دې هېواد قضایي او عدلي سیسټم په هغه حالت کې نه و چې وکولای شي، مهم لوی نړیوال جرمونه، لکه جنګي جرمونه او د بشریت ضد جرمونه وڅېړي. دوهمه مسئله سیاسي اراده موجوده نه وه. سیاسي اراده نه د افغانستان د حکومت له لوري او نه هم د نړیوالو ځواکونو له خوا چې نه یې غوښتل په افغانستان کې د انتقالي عدالت پروسه تطبیق شي، ځکه ډېر لګښت لري او هم ځینې کسان چې له بشري حقونو څخه په جدي سرغړونو کې ښکېل و، د طالبانو په نسکورېدو کې یې له نړیوالو ځواکونو سره همکاري کړې وه، بناً دوی نه غوښتل چې دا کار وشي."
که د سیما سمر په خبره په افغانستان کې د ترسره شویو جنګي او د بشریت ضد لویو جرمونو په اړه څیړنې ته نه په کور دننه او نه هم د نړیوالو له خوا سیاسي اراده موجوده وه او نه هم ورته لازم امکانات برابر شوي، خو د افغانستان د بشري حقونو خپلواک کمېسیون چې دا یې کلونه کلونه مشره پاتې شوې، د نورو کورنیو او نړیوالو ادارو په همکارۍ په تیر جمهوري نظام کې د افغانانو د اساسي بشري حقونو د خوندي کولو په برخه کې څه کړي چې اثرات یې تر اوسه له منځه نه دي تللي.
- سیما سمر: بشري حقوق په زورنه شي خوندی کیدای بلکې ارزښتونه یې باید ولس ومني
سیما سمر وویل: 'د بشري حقوقو ښه کېدل یوه پروسه ده، یعنې داسې نه ده چې د نړیوالو ځواکونو یا یوې ډلې یا د بشري حقوقو د یوه ملي بنسټ له لوري په یوه شپه کې ښه شي. دا باید په یوه ملي پروسه بدله شي او د خلکو له خوا ومنل شي او عملي شي. له بده مرغه په دې برخه کې د افغانستان خلکو هغسې چې لازمه وه همکاري کړې وای، د مختلفو دلایلو، د سواد د ټیټې کچې، له حده د زیاتې بېوزلۍ، د ځینو مذهبي، دیني او سیاسي ځواکونو له لورې د ناسمې ګټې اخیستنې له امله چې ویل یې بشري حقوق یوه غربي پدیده ده، دغه همکاري ونه کړه. دغه پروسه په هغه شکل چې باید تطبیق شوې وای، تطبیق نه شوه. خو په هېڅ صورت له هغو بریاوو چې افغانستان د بشري حقوقو په برخه کې ترلاسه کړي، سترګې نه شي پټېدلی. زه بیا هم تاکید کوم چې بشري حقوق د انسان حقوق دي او تر هغو چې د خلکو له خوا د بشري حقوقو ارزښتونه ونه منل شي او تطبیق نه شي ممکنه نه ده چي بشري حقوق موږ د بم یا د پردیو ځواکونو یا داخلي ځواکونو په زور تطبیق کړو."
- په افغانستان کې په بشري چارو، رغونه او پراختیا کې د ملګرو ملتونو رول
که یو شمېر لوري په افغانستان کې د پخواني حکومت په دوره کې په ځینو پروسو کې د ملګرو ملتونو اغېزمن رول تر پوښتنې لاندې راولي، خو د افغانستان د بیارغونې، امن او ثبات او په دې هېواد کې د بېوزلۍ د له منځه وړلو او په پراختیایي چارو کې یې د ډېرو مرستندویه ادارو فعالیت له پامه نه شي غورځول کېدای. د بن له کنفرانس وروسته ملګرو ملتونو په افغانستان کې د پخواني حکومت تر نسکورېدو پورې د ډېرو نورو نړیوالو کنفرانسونو په تنظیمولو کې مهمه ونډه اخیستې. په هغو کې چې په افغانستان کې د ښې حکومتولۍ د رامنځ ته کولو او د بیارغونې د چارو د پرمخ وړلو لپاره د نړیوالو له خوا د میلیاردونو ډالرو مرستو ژمنې شوې وې. د توکیو، برلین، لندن، پاریس او بروکسل کنفرانسونه یې څو بېلګې دي.
د اقتصادي چارو پوه او د افغانستان د سوداګرۍ او صنایعو د خونې د مدیره هیئت غړی آذرخش حافظي وایي، د ملګروملتونو مختلفو ادارو د پخواني حکومت تر نسکورېدو پورې په نژدې شلو کلونو کې په افغانستان کې په مختلفو برخو کې مرستې کړې دي چې د ده په وینا تر ډېره د خلکو بېړنیو اړتیاوو ته د رسېدو پر چارو متمرکزې وې خو په دې هېواد کې د یوه دوامداره اقتصادي پرمختګ په برخه کې یې هڅو د پام وړ نتیجه نه ده ورکړې.
حافظي وویل: "د ملګروملتونو د خوړو او کرنې ادارېFOA، د خوړو نړیوال پروګرام WFP او نورو ادارو زیاتره په اضطراري حالاتو کې د فقر د کچې د زیاتوالي په وړاندې د مبارزې لپاره فوري اقدامات کول. لکه څنګه چې تاسې پوهېږئ دغه هڅې دوامداره اقتصادي اثر نه لري. ځکه یې اقتصادي پایله نه درلوده. خلکو ته خواړه، وریجي، غنم یا غوړي ورکول کیدل او هغه هم مصرف کېدل."
خو د اقتصادي چارو بل کارپوه وحیدالله غازي خېل بیا په افغانستان کې د ملګرو ملتونو د ادارو نقش مهم بولي، خو په انجوګانو کې فساد د هغوی د کارونو د نه موثریت یو مهم لامل بولي.
- غازي خېل: په انجوګانو کې فساد د دوی د کارونو موثریت کم کړی
هغه وايي: "سره له دې چې په ټوله کې هغه هېوادونه ډیر بدبخته وي چې هلته انجوګانې ډېرې وې او افغانستان یو له دغو هېوادونو دی چې انجوګانو پهکې ډېرې دي. یعنې چېرته چې انجوګانې ډېرې وې، هلته د حکومت نقش کمزوری وي او دنیا بیا له انجوګانو سره مرستې کوي، له حکومت سره یې نه کوي. د جمهوریت په اولو کلونو کې انجوګانې ډېرې فعالې وې او ډېره مرسته د انجوګانو له لارې کېدله. دې ته په پام چې په انجوګانو کې فساد فوق العاده زیات وي، کارونه یې ډېر موثر نه وي."
د اقتصادي چارو پوه حافظي وایي، له دې سره سره د ملګرو ملتونو د مختلفو ادارو حضور په افغانستان کې د هغه وخت د حاکم نظام د نړیوال مشروعیت له غښتلیا سره مرسته کوله او ښودله یې چې نړیواله ټولنه په دې هېواد کې ډېره ښکېله ده.
خو د نوموړي په خبره، د تیر حکومت په وروستیو کلونو کې د دوی ترمنځ ځینې وختونه اختلافات هم رامنځته شوي وو.
حافظي وایي، حکومت په ډېرو مواردو کې غوښتل چې موازې ادارې چې د ملګرو ملتونو اکثرو ادارو او انجوګانو خپل کارونه په خپلواکه توګه سرته رسول، له منځه یوسي او دا ډاډ یې ورکاوه چې ګواکې دوی اوس د دې وړتیا لري چې چارې په خپله مخ ته یوسي او په دې توګه د نړیوالو بسپنې چې له دغو ادارو سره کیدې، ځان ته راجلب کړي.
خو دا چې د پخواني حکومت نړیوال ملاتړي نور له خپلو پوځي او ملکي هڅو ستړې شوي او هم یې په دې هېواد کې له پراخ اداري فساد څخه سر ټکاوه، د ولسمشر اشرف غني په مشرۍ له وروستي حکومت سره په وروستیو کلونو کې په خلاص مټ پر مرستو لاس نیولی و.
بل لور ته طالبان، چې په ۲۰۲۰م کال کې له امریکا سره د دوحې له تړون وروسته لا هم زړورشوي وو او ورځ تربلې یې په افغانستان کې د لاندې کړې خاورې ساحه په پراخېدو وه، دغه حکومت ته هله د پای ټکی کېښود چې له دې هېواده د ټولو بهرنیو ځواکونود وتلو د بهیر په مهال اشرف غني خپله دنده پرېښوده او له هېواده ووت.
په افغانستان کې د امریکا په مشرۍ د نړیوالو ځواکونو له پوځي مداخلې وروسته هغه رول چې ملګري ملتونو په دې هېواد کې د یوه ډیموکراټیک سیسټم او ښې حکومتولۍ د رامنځ ته کولو په ګډون په ډېرو نورو برخو کې لوبولای، ښایي یو له پېچلو رولونو څخه وي چې دا سازمان یې په یوه هېواد کې لوبوي.
خو د ۲۰۲۱ م کال په دوبي کې پرافغانستان د طالبانو له بیا واکمنېدو سره نه یوازې دا چې د ملګرو ملتونو ډېرې لاس ته راوړنې له لاسه ووتې، بلکې په افغانستان کې یې د راتلونکې رول بڼه هم بیخي بدله شوه...
