Жыл бою жасалган иштерди жыйынтыктоочу жыйында жазуучунун өмүрү, чыгармачылыгына арналган иш-чараларды үзгүлтүксүз өткөрүп туруу, Ч.Айтматов энциклопедиясын чыгаруу, замандаштарынын эскерүүлөрүн чогултуу сындуу сунуштар айтылды.
Жаамы дүйнөлүк деңгээлде коомдук сый-урмат көрсөтүлүп жаткан кезде Чыңгыз Айтматовдун о дүйнө салып кетиши анын чыгармачылыгын баалагандардын кабыргасын кайыштырган оор жоготуу болду. Кылым турса урагыстай сезилген алп жазуучунун опол тоо эмгегине жараша баасын берүү, эстелигин калтыруу милдети ушу тапта көптөрдү ойлонтуп турган чагы. Ошол себептүү Ч.Айтматов өзү башында катышып калган коомдук сый-урмат эми авторунун көзү жокто кандай болушу керек суроосу дагыле чоң талаштан түшө элек. Анын үстүнө кыргыз атын дүйнөгө тааныткан алп жазуучунун ысмын түбөлүккө калтыруу кайсы бир жарлык же сүрмөтоп жыйындардын деңгээлинде чечилчү маселе эмес. Ч.Айтматовдун атын түбөлүккө калтыруу абыгерчилиги абыдан кыйын экенин бул ишке тиешеси барлардын биртобу азырынча жакшылап аңдай элек шекилдүү.
Ч.Айтматовдун талантын баалагандардын көпчүлүгү президент жарлыгын чыгарыштан мурда улут турмушундагы мындай урунт окуяны калк таразасына салып, көпчүлүктүн пикирин угуп коюуну туура көрүшкөн. Бирок да буга чейин боло жүргөндөй Ч.Айтматовдун атын түбөлүккө калтыруу жөнүндөгү президент жарлыгы чыгып, ага улай Ч.Айтматов жылы жыйынтыкталды. Негизи мына ушул 500 ашуун иш-чаралардын текши баары жазуучунун ысмын түбөлүккө калтыруу аракети, анын көркөм дүйнөсүн аңдоонун алгачкы камылгасы гана. Анын үстүнө, улуу жазуучуга көрсөтүлгөн коомдук сый-урматтын өзү салыштырмалуу түшүнүк.
- Себеби мындай койсок да болот, шаар койсок да болот, көчө койсок да болот. Ар кандай ат жарашмак. Бирок ошол эле учурда Эмен багына, мурдагы Н.Крупская атындагы орус драма театрына койгону мага көбүрөөк жакты. Себеби бул Ч.Айтматов менен байланыштуу. Ч.Айматов чынында орус тилинде жазган кыргыз жазуучусу. Ошол орус адабияты, орус театры, орус искусствосу менен абдан байланышкан,- дейт адабиятчы Абибилла Пазылов. Жазуучунун көп катмарлуу соңку романын кыргызча таржымалап чыккан автор Ч.Айтматовдун эстелиги Эмен багында коюлса жакшы болор эле деген ойдо.
Бишкек шаарында Ч.Айтматовдун чоң эстелигин коюу демилгесин академик Абдыганы Эркебаев да колдой турганын билдирип, анткен менен улуу жазуучунун эмгегине жараша баа берилбей калганын айтты.
- Туура эмес болду. Ч.Айтматовго эң кур дегенде борборубуздагы чоң аянттардын бирин берсе болбойт беле. Болуптур, өкмөттүк аянтты коелу, Эски аянтты берсе болмок. Шаардагы өзү жашаган, өмүр бою иштеген Биринчи Май районун берип койсо болбойт беле. Көчөнү берип койсо болот эле. Чүй проспектисин же Эркиндик гүлбагын берип койсо болбойт беле. Анан Ч.Айтматов биздин туу чокубуз болчу. Ошон үчүн анын атын Кыргызстандагы эң бийик чоку Ленин атын алып жүргөн чокуну коюп койсо жарашат эле.
Ч.Айтматовдун атын түбөлүккө калтыруу өз чеги менен, элдик инсандын эмгегине жараша жасалганда гана коомдук маани-мазмунга ээ болорун “Атамекен” социалисттик партиясынын төрагасы Өмүрбек Текебаев да ырастайт.
- Чоң-кичине дебей өтүп кеткен адамдарга көчөлөрдү кесип-кесип аттарын ыйгаруу мамлекеттик же коомдук ишканалардын аттарын ыйгаруу, менин оюмча, тартипке салына турган нерсе. Албетте, муну жок, туура эмес, деп айталбайсың. Туура, мындан да чоң сый-урмат көргөзүшүбүз керек. Бирок ушул салт мага негедир жага бербейт.
Ч.Айтматов жылы ириде көркөм сөздүн коомдук кадыр-баркын даңаза кылган үлкөн маданий окуя болду. Ал аягына чыкканча көркөм сөз алпынын жарык дүйнө менен коштошуп кете бериши өктөлүү өмүрдүн өлчөөсүз арманы катары кала берет деңизчи. Бирок да Ч.Айтматовдун артында калтырган көркөм дүйнөсү кайрадан ачылып, башта байкалбаган, мурда билинбеген сырын ачып, адам рухунун тереңдиги менен бийиктигин даңазалап кала бермекчи. Мындай тагдыр чанда бир таланттардын гана энчисине тиет эмеспи.
Жаамы дүйнөлүк деңгээлде коомдук сый-урмат көрсөтүлүп жаткан кезде Чыңгыз Айтматовдун о дүйнө салып кетиши анын чыгармачылыгын баалагандардын кабыргасын кайыштырган оор жоготуу болду. Кылым турса урагыстай сезилген алп жазуучунун опол тоо эмгегине жараша баасын берүү, эстелигин калтыруу милдети ушу тапта көптөрдү ойлонтуп турган чагы. Ошол себептүү Ч.Айтматов өзү башында катышып калган коомдук сый-урмат эми авторунун көзү жокто кандай болушу керек суроосу дагыле чоң талаштан түшө элек. Анын үстүнө кыргыз атын дүйнөгө тааныткан алп жазуучунун ысмын түбөлүккө калтыруу кайсы бир жарлык же сүрмөтоп жыйындардын деңгээлинде чечилчү маселе эмес. Ч.Айтматовдун атын түбөлүккө калтыруу абыгерчилиги абыдан кыйын экенин бул ишке тиешеси барлардын биртобу азырынча жакшылап аңдай элек шекилдүү.
Ч.Айтматовдун талантын баалагандардын көпчүлүгү президент жарлыгын чыгарыштан мурда улут турмушундагы мындай урунт окуяны калк таразасына салып, көпчүлүктүн пикирин угуп коюуну туура көрүшкөн. Бирок да буга чейин боло жүргөндөй Ч.Айтматовдун атын түбөлүккө калтыруу жөнүндөгү президент жарлыгы чыгып, ага улай Ч.Айтматов жылы жыйынтыкталды. Негизи мына ушул 500 ашуун иш-чаралардын текши баары жазуучунун ысмын түбөлүккө калтыруу аракети, анын көркөм дүйнөсүн аңдоонун алгачкы камылгасы гана. Анын үстүнө, улуу жазуучуга көрсөтүлгөн коомдук сый-урматтын өзү салыштырмалуу түшүнүк.
- Себеби мындай койсок да болот, шаар койсок да болот, көчө койсок да болот. Ар кандай ат жарашмак. Бирок ошол эле учурда Эмен багына, мурдагы Н.Крупская атындагы орус драма театрына койгону мага көбүрөөк жакты. Себеби бул Ч.Айтматов менен байланыштуу. Ч.Айматов чынында орус тилинде жазган кыргыз жазуучусу. Ошол орус адабияты, орус театры, орус искусствосу менен абдан байланышкан,- дейт адабиятчы Абибилла Пазылов. Жазуучунун көп катмарлуу соңку романын кыргызча таржымалап чыккан автор Ч.Айтматовдун эстелиги Эмен багында коюлса жакшы болор эле деген ойдо.
Бишкек шаарында Ч.Айтматовдун чоң эстелигин коюу демилгесин академик Абдыганы Эркебаев да колдой турганын билдирип, анткен менен улуу жазуучунун эмгегине жараша баа берилбей калганын айтты.
- Туура эмес болду. Ч.Айтматовго эң кур дегенде борборубуздагы чоң аянттардын бирин берсе болбойт беле. Болуптур, өкмөттүк аянтты коелу, Эски аянтты берсе болмок. Шаардагы өзү жашаган, өмүр бою иштеген Биринчи Май районун берип койсо болбойт беле. Көчөнү берип койсо болот эле. Чүй проспектисин же Эркиндик гүлбагын берип койсо болбойт беле. Анан Ч.Айтматов биздин туу чокубуз болчу. Ошон үчүн анын атын Кыргызстандагы эң бийик чоку Ленин атын алып жүргөн чокуну коюп койсо жарашат эле.
Ч.Айтматовдун атын түбөлүккө калтыруу өз чеги менен, элдик инсандын эмгегине жараша жасалганда гана коомдук маани-мазмунга ээ болорун “Атамекен” социалисттик партиясынын төрагасы Өмүрбек Текебаев да ырастайт.
- Чоң-кичине дебей өтүп кеткен адамдарга көчөлөрдү кесип-кесип аттарын ыйгаруу мамлекеттик же коомдук ишканалардын аттарын ыйгаруу, менин оюмча, тартипке салына турган нерсе. Албетте, муну жок, туура эмес, деп айталбайсың. Туура, мындан да чоң сый-урмат көргөзүшүбүз керек. Бирок ушул салт мага негедир жага бербейт.
Ч.Айтматов жылы ириде көркөм сөздүн коомдук кадыр-баркын даңаза кылган үлкөн маданий окуя болду. Ал аягына чыкканча көркөм сөз алпынын жарык дүйнө менен коштошуп кете бериши өктөлүү өмүрдүн өлчөөсүз арманы катары кала берет деңизчи. Бирок да Ч.Айтматовдун артында калтырган көркөм дүйнөсү кайрадан ачылып, башта байкалбаган, мурда билинбеген сырын ачып, адам рухунун тереңдиги менен бийиктигин даңазалап кала бермекчи. Мындай тагдыр чанда бир таланттардын гана энчисине тиет эмеспи.
