Міжнародны назіральнік на прэзыдэнцкіх выбарах у Беларусі, сябра дэлегацыі Парлямэнцкай асамблеі АБСЭ, палітоляг, удзельнік украінскага праваабарончага руху ў ЗША Арэст Дэйчакоўскі распавёў карэспандэнту Свабоды Валеру Каліноўскаму пра свае назіраньні за выбарамі і рэакцыю беларусаў на ягоную ўкраінскую мову.
— Вы ж не ўпершыню назіралі за выбарамі ў Беларусі. Ці заўважылі вы нейкія зьмены ў параўнаньні з папярэднімі выбарамі?
— Заўважыў, хоць мушу сказаць, што, на жаль, дужа мала. Былі саступкі больш падчас перадвыбарчай кампаніі, было трохі свабадней. Быў невялікі, але некаторы прагрэс. Паводле нашых назіраньняў, што я бачыў, цягам дня галасаваньня ўсё было больш-менш нармальна, не было вялікіх праблемаў. І на гэтых выбарах, і на папярэдніх праблема была ў падліку галасоў увечары.
— Ці бачылі вы, як лічаць галасы на беларускіх выбарах?
— Галоўная праблема ў тым, што мы ня мелі магчымасьці бачыць, спраўдзіць, як падлічвалі [галасы]. Мо толькі некаторыя бачылі. І гэтак было ў 2012 годзе, калі я назіраў, і ў 2010 годзе, і ў 2008-м, і ў 2004-м, і ў 2001-м. У 2006-м я не назіраў, бо мяне не пусьцілі назіраць. Але заўсёды была праблема з падлікам галасоў, брак празрыстасьці падчас гэтага назіраньня.
— Дзе вы цяпер былі? Як сустракалі вас сябры камісіяў, ці не было падазронасьці?
— Мы былі ў Гомелі. Людзі ў вас вельмі прыемныя, вельмі ганарацца сваім горадам, вельмі зычлівыя. Яшчэ ў сваім жыцьці ня бачыў так багата музычных канцэртаў, дзе сьпявалі, дзеці танцавалі, было шмат культурных імпрэзаў. Гэта было цікава, прыемна пабачыць гэта.
— Спэцыяльна зрабілі з выбараў сьвята?
— Так, сьвята, і гэта таксама было цікава. Паказвалі беларускую культуру, песьні, танцы.
— Ці ўдалося паразмаўляць з кім з выбарцаў ці сяброў камісіяў на ўчастках?
— Мы больш фармальна размаўлялі. АБСЭ давала нам формы, мы падыходзілі да старшыні камісіі, ня толькі назіралі, але і запаўнялі формы, фармальна апытвалі сяброў камісіі. Часам яны нефармальна хацелі нам прадэманстраваць гасьціннасьць, але праблема была — мы б хацелі гэта прыняць, але цягам цэлага дня мы назіралі на 15 участках. Казалі, мы б хацелі, але мусім далей працаваць.
— Вы размаўлялі па-ўкраінску?
Быў нейкі прагрэс, але яшчэ багата працы, каб яны былі сапраўды справядлівымі і вольнымі выбарамі
— Так, я размаўляў троху па-ўкраінску. Але мы мелі перакладчыка, бо мой калега швэд, ён не разумеў. А я ўсім спрабаваў казаць па-беларуску — «дзякуй», «да пабачэньня». Гэта было прыязна, як мне здавалася. Мо каму гэта было як кур’ёз, яны ня звыклі. Яны мо думалі, што хтось з-за мяжы ведае расейскую, але не беларускую. Некаторыя былі прыемна зьдзіўленыя, сьмяяліся.
— Вы ведаеце, які вынік, 83%, вы бачылі падлік галасоў. Ці ёсьць у вас сумневы ў афіцыйна абвешчаных выніках?
— У мяне ёсьць багата сумневаў. На жаль, гэта не справядлівыя выбары. Гэтыя выбары не выконваліся так, як павінны былі б, калі браць пад увагу абавязаньні беларускай дзяржавы паводле Хэльсынскіх дамоваў, перад АБСЭ. Гэта не былі цалкам дэмакратычныя выбары. Быў нейкі прагрэс, але яшчэ багата працы, каб яны былі сапраўды справядлівымі і вольнымі выбарамі. Шмат хто з нас думаў, што будуць больш ісьці да дэмакратычных выбараў, але так ня сталася.
— У часы Брэжнева вы баранілі ўкраінскіх палітвязьняў, ведаю, што вы заступаліся і за беларускіх палітвязьняў часоў кіраваньня Аляксандра Лукашэнкі. Цяпер у фінальнай заяве АБСЭ з пазытывам адзначылі, што палітвязьні Беларусі былі адпушчаныя, што выклікала пазытыўную ацэнку АБСЭ. Ці гэта «перагорнутая старонка ў гісторыі Беларусі», як заявілі? Ці можна на гэта спадзявацца?
— Спадзявацца можна. Я спадзяюся. Тое, што іх адпусьцілі, давала спадзеў, што і выбары будуць больш дэмакратычнымі. Але, на жаль, гэтага ня сталася. Беларускі рэжым меў нагоду зрабіць больш крокаў, дэмакратычных, нават эканамічных рэформаў, але не скарыстаўся гэтым.
— Але Лукашэнка ўчора сказаў, што зрабіў усё, чаго патрабаваў Захад!
— Лукашэнка можа так думаць, Захад так ня думае. Людзі б хацелі, каб ён так зрабіў, бо Захад мае пазытыўныя намеры, Захад хоча, каб Беларусь была больш дэмакратычнай незалежнай дзяржавай. Захад ня мае нічога супраць беларускага народу. Але і Лукашэнка таксама мусіць рабіць тое, што трэба. Ня можа быць толькі аднабакова, ён не выкарыстоўвае магчымасьцяў, якія мае. Калі б гэтыя выбары былі больш празрыстымі, дэмакратычнымі... Але трэба больш, чым проста вызваліць палітвязьняў — гэта важны крок, але гэта ня ўсё.
— Сёньня ў Брусэлі прынамсі міністры замежных спраў краінаў Эўразьвязу разглядалі магчымасьць прыпыненьня санкцыяў супраць Лукашэнкі і яго атачэньня на чатыры месяцы. Многія лічаць, што так і будзе. А як у Злучаных Штатах глядзяць на гэта?
— Я згодны з той пазыцыяй, што некаторыя санкцыі, напрыклад, адносна візаў і замарожваньня рахункаў, сям-там трэба палегчыць, але ня з большасьцю. Паступова, ня ўсім адразу сказаць «ужо няма санкцыяў», а крок за крокам. Думаю (але я не кажу гэтага ад імя Дзярждэпу), ёсьць магчымасьць паступова некаторыя санкцыі замарозіць, але большасьць зь іх пакінуць. А як Лукашэнка зробіць больш пазытыўных крокаў, то і мы зробім пазытыўныя крокі насустрач.
— Ці будзе Хэльсынская камісія ў Беларусі далей выступаць у абарону тых, каго тут крыўдзяць, ці застанецца Беларусь у фокусе?
— Я спадзяюся, што так. Мы ўжо доўгія гады тое робім, ужо 15–20 год — розныя слуханьні, законапраекты, брыфінгі, прэс-канфэрэнцыі. Я думаю, і далей будзем мець зацікаўленасьць у беларускай справе, далей імкнуцца да таго, каб Беларусь стала больш дэмакратычнай краінай, краінай з большай павагай да правоў чалавека, краінай, якая прытрымліваецца сваіх абавязаньняў адносна Хэльсынскага акту і АБСЭ. Спадзяёмся, што так станецца.
