ЮБІЛЕІ
СЯРЖУК СОКАЛАЎ-ВОЮШ: “БАЮСЯ, ШТО Й ДА СТОГАДОВАГА ЮБІЛЕЮ НЕ ДАПІШУ ЎСЯГО ЗАДУМАНАГА”
16 кастрычніка культаваму паэту і барду літаратурнага пакаленьня “Тутэйшых” Сержуку Сокалаву-Воюшу споўнілася паўвека. Апошнія шаснаццаць гадоў ён жыве за межамі Беларусі. У Чэхіі й Злучаных Штатах Амэрыкі Сяржук Сокалаў-Воюш напісаў сотні вершаў, песьняў, паэмаў, п’есаў, апавяданьняў і нават раман, але мала што з напісанага ім трапляе да чытача на радзіме. Чаму ён амаль не выдае ў Беларусі сваіх твораў? Як уплывае на творцу жыцьцё ў чужых краінах і якія неспадзяванкі чакалі паэта падчас перакладу знакамітай савецкай песьні “Жураўлі” на вершы Расула Гамзатава? Пра гэта ды іншае зь Сержуком Сокалавым-Воюшам гаворыць нашая карэспандэнтка Валянціна Аксак.
Валянціна Аксак: “У 1989 годзе ў менскім выдавецтве “Мастацкая літаратура” выйшла ваша першая паэтычная кніга “Кроў на сумётах”. Яе наклад – 4200 асобнікаў – даўным-даўно зрабіўся бібліяграфічнай рэдкасьцю, і вырасла ўжо новае пакаленьне прыхільнікаў вашай паэзіі, але новых кніжак так да сёньня і не прычакала. Чаму вы не выдаяце новыя зборнікі вершаў, і яны параскіданыя па розных, часьцей за ўсё, інтэрнэтных выданьнях?”
Сяржук Сокалаў-Воюш: “Гадоў зь пятнаццаць таму я здаў быў у выдавецтва “Мастацкая літаратура” чатыры зборнікі вершаў. Яны да гэтага часу ня выдадзеныя, рукапісы іх, напэўна, ужо згубілі там і забыліся на іх. Ну і пасьля гэтага ўсё ніяк не зьбяруся скласьці новыя зборнікі, і таму раскідваецца ўсё па інтэрнэце. Але галоўнае, што яно так ці іначай даходзіць да чытача”.
Аксак: “Вы даўно жывяце па-за межамі радзімы. Ці згодны вы зь цьверджаньнем паэта Алеся Аркуша, што такая сытуацыя маргіналізуе творцу, распускае яго, як драбок цукру ў гарбаце? Смак нібыта ёсьць, але вокам, маўляў, ня бачна і вухам ня чутна...”
Сокалаў-Воюш: “Досыць складае пытаньне. Напэўна, з таго месца, дзе знаходзіцца Алесь Аркуш, так яно і бачна, а зь іншага месца бачыцца іначай. Па-мойму, галоўнае, наколькі ты ўлучаны ў працэс і літаратурны, і грамадзка-палітычны, ува ўсё тое, што адбываецца ў тваёй краіне. І тады з гэтага трэба сыходзіць. Канечне, можна зачыніцца, сесьці недзе ў лёхах і папісваць вершыкі ціхенька ў стол – ну тады гэта адна справа. А можна рабіць крыху іначай”.
Аксак: “Апроч вершаў з-пад вашага пяра выходзілі казкі для дзяцей, п’есы, апавяданьні і, нарэшце, раман “Крывавы памол”, першую частку якога вы ўжо выдалі асобнай кнігай. Ці азначае гэта, што летуценная муза паэзіі ў вашым творчым сьвеце цяпер саступіла месца больш прагматычнай празаічнай сястры?”
Сяржук Сокалаў-Воюш: “Па-першае, хто сказаў, што проза – гэта не паэзія? Проза – гэта таксама ў нейкім сэнсе паэзія, проста іншы спосаб выказаць і тыя самыя паэтычныя пачуцьці, і ўсё астатняе. Але не, вершы пішуцца. Вершы пішуцца, і неўзабаве зьявіцца паэма. Я ня ведаю дакладна, дзе яна зьявіцца: або ў газэце “Беларус”, або на якім-небудзь сайце, можа быць, гэта будзе сайт Беларускага Народнага Фронту, можа, іншы. Так што хутка пабачым новую маю паэму”.
Аксак: “А ці хутка мы пабачым працяг раману “Крывавы памол?”
Сяржук Сокалаў-Воюш: “З “Крывавым памолам” вельмі складаная сытуацыя. Напісаная другая яго частка больш, чым напалову, але высьветлілася, што для яе заканчэньня мне не хапае ведаў, і я мушу нейкім чынам самаадукоўвацца, дабіраць веды. Няпраўду пісаць ня хочацца, фантазію варта ўжываць там, дзе яна вартая ўжытку, але там, дзе сапраўды адчуваецца брак ведаў, то гэта несумленна і ў адносінах да самога сябе, і да чытача. Таму дабіраю веды і спадзяюся, што да канца году скончу другую частку”.
Аксак: “І ў назьве вашай першай паэтычнай кнігі, і ў назьве раману прысутнічае слова “кроў”. Ці азначае гэта, што вы адчуваеце сытуацыю ў краіне ў такіх крывавых адценьнях?”
Сокалаў-Воюш: “Напэўна, бо я – крывіч, а крывічы таксама ад слова “кроў”. І вядома, я лічу, што цяперашняя сытуацыя ў Беларусі ў крывавых адценьнях, прычым, яна даўно такая. Гэтыя колеры не зьмяніліся з камуністычных часоў”.
Аксак: “А якія песьні кладуцца на акорды гітары барда Сержука Сокалава-Воюша перад ягоным пяцідзесяцігодзьдзем?”
Сокалаў-Воюш: “Кладуцца пераклады. Проста дзеці ў мяне запыталіся, якія песьні любіў іхні дзед, а дзед любіў пераважна расейскамоўныя. Расейскай мовы мае дзеці ня ведаюць, дый сьпяваць па-расейску ім не выпадае, вось я і стаў перакладаць. Я зрабіў некалькі перакладаў песьняў, адна зь іх вельмі вядомая. Я нават напісаў эсэ пра тое, як я яе перакладаў. Гэта песьня даволі вядомая, але, як я высьветліў, насамрэч невядомая амаль нікому, – гэта песьня на словы Расула Гамзатава “Жураўлі”. У часе перакладу адкрылася, што перакладчыкі з аварскай мовы на расейскую, з дазволу самога Гамзатава, зрабілі шмат купюраў у гэтым вершы. У арыгінале ішлося і пра мову – аварскую, вядома, і ні пра якіх салдатаў там не гаварылася, а былі джыгіты... Вось такія пераклады кладуцца на акорды цяпер у мяне”.
Аксак: “Што вы хочаце пажадаць самому сабе, як беларускаму пісьменьніку, у дзень свайго пяцідзесяцігодзьдзя?”
Сокалаў-Воюш: “Пасьпець дапісаць усё, што задумаў”.
Аксак: “Гучыць так, як быццам не пяцідзесяці-, а стогадовы юбілей...”
Сокалаў-Воюш: “Я баюся, што і да стогадовага юбілею таксама не дапішу ўсяго задуманага, але – дажыву. Я яшчэ ў камуністычныя часы ўзяў абавязкі дажыць да ста гадоў – не пакідаць жа цяпер іх нявыкананымі”.
АЎТАР І ТВОР
АЛЕСЬ ЖУК: “У НЕГУМАНІСТЫЧНАЙ ЛІТАРАТУРЫ НЯМА ПЭРСПЭКТЫВЫ”
Алесь Жук як празаік дэбютаваў у 1967 годзе – апавяданьнем “Сок манга”. За сорак гадоў жыцьця ў літаратуры ён выдаў дванаццаць кніг прозы, сярод якіх “Паляваньне на Апошняга Жураўля” (1982), “Праклятая любоў” (1991, Дзяржаўная прэмія Беларусі імя Якуба Коласа), “Вечаровае сонца” (2006). Пра сучаснасьць і недалёкае мінулае зь пісьменьнікам пагутарыў Міхась Скобла.
Міхась Скобла: “Спадар Алесь, крытыкі залічваюць вас у выпускнікі літаратурнай школы Янкі Брыля. А каго яшчэ меў малады Алесь Жук за літаратурных настаўнікаў?”
Алесь Жук: “Насамперш назаву Міхася Стральцова, зь якім мы пасябравалі, і Вячаслава Адамчыка. На першы погляд, гэта мае раўналеткі, мае сябры. Але я на іх глядзеў, як вучань на настаўнікаў. Бо ў іх ужо былі напісаныя й выдадзеныя кнігі. І яны мне здаваліся беларускімі прадаўжальнікамі любімых мною Чэхава, Буніна. І я ўжо ў іх вучыўся”.
Скобла: “Я памятаю, як хораша прымаліся чытачамі вашы аповесьці “Паляваньне на Апошняга Жураўля”, “Чорны павой”. І чытачоў гэтых было шмат, што й засьведчана ў эпіграме Анатоля Вялюгіна: “Чарга да кнігарні дасьветнай парой зьбярэцца, як выйдзе твой “Чорны павой”. Зьіначыцца нават гучаньне імён: дзе Крысьці – Алеся, і Жук – Сымэнон”. Ці маеце вы настальгію па тых часах, па тых чытачах?”
Жук: “Вядома ж, ёсьць крышку настальгіі. Бо чытачоў тады сапраўды было значна больш. Ня трэба забывацца, што нас, маладых, тады актыўна перакладалі на расейскую мову. Так што нашы кнігі чыталіся па ўсёй савецкай краіне. У перакладзе на беларускую выходзілі папулярныя кнігі, і гэта былі статысячныя наклады! І “Рабінзон Круза” Дэфо, і “Востраў скарабаў” Стывэнсана… І яны раскупляліся. Я сам пераклаў “Белы Бім Чорнае Вуха” Траяпольскага, бо гэтую кнігу нельга было набыць па-расейску”.
Скобла: “Мінулагодняя ваша кніга “Вечаровае сонца” мае наклад 2 500 асобнікаў. Гэтага дастаткова?”
Жук: “Думаю, што недастаткова. Хоць, па сёньняшнім часе, гэта нямала. Бо час цяпер нелітаратурны. Увага да беларускай кнігі ня тая, можа, разваротлівасьць выдаўцоў ня тая. І, бясспрэчна, амаль адсутнічае дзяржаўная падтрымка. Беларуская кніга, беларуская мова павінны мець дзяржаўную падтрымку. А яе практычна няма”.
Скобла: “Вы былі рэдактарам часопісу “Нёман” акурат у той час, калі ствараўся дзяржаўны холдынг “Літаратура і мастацтва”. У ваша крэсла села публіцыстка Ніна Чайка, яна й цяпер рэдагуе часопіс. Што вы можаце сказаць пра сёньняшні “Нёман”?”
Жук: “Нічога. Таму што я яго не чытаў. Толькі першы нумар у руках патрымаў. Здарылася гэта ў крамцы “Белсаюздруку” на Плошчы Перамогі. Побач са мною стаяў мужчына, ён узяў пагартаў часопіс і сказаў, вяртаючы яго прадавачцы: “Быў добры часопіс – “угробілі”. Гэта мне запомнілася, і больш я “Нёману” ня браў у рукі. Пару разоў, перасільваючы сябе, спрабаваў чытаць. У часопіса раённы ўзровень, і творы, і рэцэнзіі – усё вельмі слабое. Усё ж падобным выданьнем павінны займацца людзі, якія ўмеюць рэдагаваць літаратурныя часопісы”.
Скобла: “У свой час вы працавалі ў ЦК КПБ, у сэктары мастацкай літаратуры. І нават былі пасланьнікам улады да Ларысы Геніюш, езьдзілі да яе ў Зэльву. Зь якой місіяй вас туды адпраўлялі, і як вас прыняла Ларыса Антонаўна?”
Жук: “Гэта быў 1979 год, у той час у Беларусі пачалі шукаць нацыяналістаў. Вядома ж, у Зэльве пачаліся “наезды” на Ларысу Геніюш. Яна напісала ліст Пятру Машэраву. Там была ня скарга, ня плач, гэта быў зварот чалавека, які ведаў, што такое годнасьць. І заканчваўся ліст думкай, якую я добра памятаю: “Я хачу працаваць для сваёй Беларусі, дазвольце мне гэта рабіць”.
Пасьля гэтага ліста мяне выклікаў сакратар ЦК КПБ Кузьмін і паставіў задачу: паехаць у Зэльву і асадзіць мясцовых начальнікаў. І яшчэ я меў адно прыемнае даручэньне: папрасіць у Ларысы Антонаўны вершы для надрукаваньня ў “ЛіМе” й “Полымі”. Мы з інструктарам абкаму заехалі ў Зэльвенскі райкам, пагаварылі там, а потым заехалі да Геніюш. Памятаю, інструктар баяўся заходзіць да яе, ён ведаў круты характар паэткі. Але Ларыса Антонаўна прыняла нас нас ветліва, пачаставала сваім печывам, нават каньячку наліла. Мы пілі гарбату на яе сурвэтках. Памятаю, яна чытала нам свае вершы, адклала стосік і аддала мне: “Перадайце Максіму Танку, ён распарадзіцца”. І Танк распарадзіўся – вершы былі надрукаваныя, а неўзабаве выйшаў і зборнік Ларысы Геніюш “На чабары настоена”.
Скобла: “З вашай кнігі “Вечаровае сонца” мне найперш запомнілася апавяданьне “Партызан”. Ёсьць там адна страшная дэталь: партызаны, выходзячы з акружэньня, пакідаюць у лесе – фактычна на сьмерць – малое дзіця... Пасьля гэтага іхняе геройства на чыгунцы адразу блякне. Куды зьнік гуманізм з сучаснай літаратуры?”
Жук: “Гуманізм нікуды ня зьнік. Проста ён заценены нашэсьцем твораў, дзе на першым месцы – жорсткасьць, грошы, кар’ера. А чалавекалюбства як быццам недзе й павінна быць, але на маргінэзе. Страшная рэч – жорсткасьць. Але гэта не літаратура, калі яна не гуманістычная. Гэта нейкая другая пісаніна. У негуманістычнай літаратуры няма пэрспэктывы”.
Скобла: “Над чым вы сёньня працуеце?”
Жук: “Я даўно пачаў пісаць кнігу пад назвай “Па дарозе дадому”. Яна не сюжэтная, нават ня фабульная. Яна будзе складацца з маіх развагаў і пра людзей, і пра сьвет, і пра прыроду. Спадзяюся, што ўрэшце атрымаецца закончанае мазаічнае палатно”.
АЛЕСЬ ЖУК. З БУДУЧАЙ КНІГІ “ПА ДАРОЗЕ ДАДОМУ”
ГЭТЫ БЕЛЫ ШМАТКОЛЕРНЫ СЬВЕТ
Бачыць белы сьвет азначае для чалавека – жыць. Хоць, згодна з навукай, “белы сьвет” – белае сьвятло – складанае па спэктарнаму выпраменьваньню, бачыць якое мы здольны толькі дзякуючы дзіўным уласьцівасьцям чалавечага вока. Наогул жа, чалавек бачыць навакольле каляровым. Колер нясе ў сабе і першае ўражаньне, і псыхалягічнае ўспрыманьне, залежнае ад душэўнага стану чалавека, абуджае ўнутраныя перажываньні, пачуцьці.
Як і жывапісец, пісьменьнік піша колеры ня толькі дзеля апісаньня, таму што за імі ён бачыць штосьці іншае, пра што ён хоча сказаць сьвету. Таму і зьяўляецца на старонках кусьцік татарніку, бязьлітасна растаптаны конскім капытом, як у знакамітым “Хаджы Мураце” Льва Талстога. Нават і таленавітаму мастаку, каб перадаць усю прыгажосьць сьвету, мала ўменьня зьмяшаць фарбы, узяць усе таны, паўтаны, адценьні на пэндзаль, мала ўлавіць тое сьвятло, якое на імгненьне дорыць мастаку сонца, каб колеры сабраліся ў малюнак, у карціну.
Якім можа быць сьвятло? Выпісваю са “Слоўніка эпітэтаў”: барвовае, барвянае, белае, бірузовае, блакітнае, бледнае, бледна-зялёнае, бронзавае, бурштынавае, бэзавае, бялявае, вясёлкавае, жамчужнае, жаўтлява-шэрае, жоўтае, жоўта-зялёнае, залатое, залацістае, зялёнае, лілёвае, лімоннае, малочнае, попельнае, пурпуровае, ружовае, ружова-залацістае, румянае, серабрыстае, сівое, слаба-ружовае, цёмна-лілёвае, шафранавае, шэрае, ярка-чырвонае…
Нядаўна мне давялося пабачыць лес, ужо бязьлісты, пад суровым паўночным ветрам. Лес пачынаўся за зялёнай мужнасьцю густое руні. Бярозы сваім карычневата-чырвоным гольлем хіліліся на суровую мужнасьць хваінаў, шукаючы ў іх падтрымку. Пад скупым сьнежаньскім сонцам бела сьвяцілася бяроста, і бярозы здаваліся пасмамі дачаснай сівізны ў густой лесавой чупрыне.
Міне зіма, прыйдзе вясна, усьцешыць вока пяшчотная маладая зеляніна ўсепераможнага жыцьця, будзе многа сонечнасьці.
І я, празаік, буду белай зайздрасьцю зайздросьціць мастакам, якія выйдуць з эцюднікамі да гэтай прыгажосьці, як зайздрошчу і музыкантам, якім таксама дадзена Богам расказаць усяму сьвету і вечнасьці пра самыя патаемныя зрухі чалавечай душы”.
КРЫТЫКА
ГАННА КІСЬЛІЦЫНА. У ГАСЦЯХ У КАЗКІ-ЖАХАЛКІ
Адам Глёбус. Казкі. Выдавецтва “Логвінаў”, Мн., 2007
У чорным-чорным горадзе, у чорным-чорным доме, у цёмным пакоі з прыцішаным сьвятлом … чытаю ноччу “Казкі” Адама Глёбуса. Напэўна, іх можна і нават варта чытаць дзе-небудзь у мэтро, у людзкім натоўпе ці ў пустым асеньнім парку, на лаўцы пад старым каштанам… Тым болей, што фармат кніг дазваляе насіць яе ў кішэні… Дастаў, адгарнуў старонку – і ты ў паралельным сьвеце, дзе няма фарбаў, пахаў і сонечнага сьвятла…
“У шэрай краіне была шэрая сталіца. У шэрай сталіцы быў шэры праспэкт. На шэрым праспэкце стаяў шэры будынак. У шэрым будынку быў шэры пакой. На шэрым будынку шэрага пакою была Шэрая пляма. Калі чалавек заходзіў у пакой з Шэрай плямаю, ён зьнікаў, а Шэрая пляма шырэла…”
Вобраз краіны, дзе зьнікаюць людзі, ці не асноўны ў гэтай невялічкай бел-чырвона-чорнай кніжачцы… А так, як прападаюць людзі таямніча і назаўсёды, то і вэрсій зьнікненьня – безьліч… Рассыпаліся ў ледзяны пыл ад дотыку Белай Марожаніцы. Зьедзены страшнымі-дзядзькамі вадаправодчыкамі, якія хаваюцца пад каналізацыйным люкам… Пасечаны на кавалкі ў вялізнай лядоўні Чырванавокай Прадавачкі… Перакручаны на мяса гіганцкай мясарэзкай…
Спрадвечны і сапраўдны жах перад самой верагоднасьцю – быць зьедзеным сабе падобным – пісьменьнік выкарыстоўвае напоўніцу. Аднак відавочна, што гэта ня столькі Глёбус спрабуе выкарыстаць нашыя з вамі страхі й фобіі, колькі сам ён скарыстаны Таямнічым Аўтарам, які клапоціцца пра тое, каб вынайдзеныя ім інфэрнальныя сюжэты і вобразы, знаёмыя нам па “страшных гісторыях” нашага дзяцінства, ня зьніклі, а рэанімаваліся зноў і зноў…
Казкі-жахалкі былі вельмі папулярныя ў савецкіх дзяцей – і як крыніца натуральнага адрэналіну, і як альтэрнатыва залішне бадзёрым школьным чытанкам. У васьмідзесятых-дзевяностых яны трапілі ў іранічны горан постсавецкай літаратуры, аптымістычна-ўпэўненай ў сваёй здольнасьці пераплавіць атавістычныя міталягемы мінулага. Аднак ужо напачатку новага тысячагодзьдзя яны вярнуліся да нас – і жахалкі, і міталягемы – без усякага нават намёку на гумар…
І ўсё ж, будзем аб’ектыўнымі: HORROR – ва ўсіх жанравых мадыфікацыях, – папулярны цяпер у чытачоў усяго сьвету. Улады Кітаю нават забаранілі нядаўна страшныя казкі, каб не дэфармавалі сьветаўспрыманьне дзіцяці… Абсурдная, на першы погляд, забарона, здаецца больш зразумелай пасьля прачытаньня новай кнігі Глёбуса. Нават дарослым страшнавата – то кінуцца ў вочы нумары з шасьцёркамі, то люстэрка ў ліфце падасца пацямнелым… Глёбус-казачнік гаворыць на мове будзённасьці, таму ідэнтыфікаваць сябе з прадметамі й сытуацыямі – лягчэй-лёгкага… Вось стаіць на адной з цэнтральных плошчаў Брунатны Калос, што плюшчыць свае ахвяры за тое, што яго пазбавілі ўлюбёнага капелюша… Вось зьяўляецца на тэлеэкране хлусьлівая дыктарка, да якой ужо ляціць чорная труна зь белымі крыламі… А вось і вы самі – слухаеце радыёпрымач, які прамывае вам мазгі ня горш за пральную машыну.
“Ёсьць яшчэ краіны, дзе забараняюць пэўныя словы і геамэтрычныя фігуры, накшталт шасьціканцовай зоркі, але гэтым разам гаворка ідзе пра колеразлучэньне, забароненае ў шэрай краіне. Забараняюць і забараняюць, што зробіш… Зьдзівісься, калі пабачыш, як па вуліцы ідзе чалавек у бел-чырвона-белай шапцы. Яшчэ больш уразіць цябе іншы чалавек, апрануты ў бел-чырвона-белае з галавы да ног. Потым ты ўбачыш шмат людзей у бел-чырвона-белай вопратцы. Іх будзе так шмат, што яны будуць ісьці па галоўным сталічным праспэкце шэрай краіны. А дома ты пабачыш у тэлевізары выступ самага галоўнага Бел-чырвона-белага Чалавека. Ён скажа: “Я прашу вас, мае дарагія таварышы, не напівацца і не палохаць дзяцей. Вы павінны несьці радасьць, а ня страх. Дзеці чакаюць вас, яны вераць у дабрыню Дзеда Мароза!”
Перадкалядны парад Дзедаў Марозаў – вобраз ужо не запазычаны з гарадзкога фальклёру, а пабачаны. Варта сказаць, што ў кнізе – як ні дзіўна гэта гучыць – шмат такога: уласна-перажытага, перакадыфікаванага. Наогул, гэтая кніжачка Глёбуса – проста знаходка для дасьледчыкаў, тэарэтыкаў літаратуры. Бо крыніцай пісьменьніцкага натхненьня сталі ня толькі ўжо згаданыя дзіцячыя жахалкі ( “Чырвоная труна”, “Чорнае сэрца”, “Фосфарны шар”,”Слуп колеру хакі”), але і Біблія (“Шэры прарок”, “Белая зорка”, “Чорны хлебароб”), і творы выяўленчага мастацтва (“Чорны яйкаквадрат”, “Зялёная карціна”), і абставіны ўласнага жыцьця, якое, хоць і зь цяжкасьцю, але пазнаецца ў такіх казках, як “Шэры ідал” ці “Шэра-зялёная гумка”…
Ня дзіўна, што ў Глёбуса, мастака па адукацыі, усе казкі каляровыя. Хоць сам жа ён і пратэстуе супраць таго, каб атаясамліваць вобраз з тым ці іншым колерам. А яшчэ больш рашуча – супраць таго, каб надаваць самім колерам ідэалягічную афарбоўку. І ўсё ж, насуперак папярэджаньням аўтара, правяду сэгрэгацыю і скажу, што лепшыя казкі ў кнізе – ружовыя. Казкі пра каханьне.
Яны жылі доўга і шчасьліва, і памерлі...
СЯРЖУК СОКАЛАЎ-ВОЮШ: “БАЮСЯ, ШТО Й ДА СТОГАДОВАГА ЮБІЛЕЮ НЕ ДАПІШУ ЎСЯГО ЗАДУМАНАГА”
16 кастрычніка культаваму паэту і барду літаратурнага пакаленьня “Тутэйшых” Сержуку Сокалаву-Воюшу споўнілася паўвека. Апошнія шаснаццаць гадоў ён жыве за межамі Беларусі. У Чэхіі й Злучаных Штатах Амэрыкі Сяржук Сокалаў-Воюш напісаў сотні вершаў, песьняў, паэмаў, п’есаў, апавяданьняў і нават раман, але мала што з напісанага ім трапляе да чытача на радзіме. Чаму ён амаль не выдае ў Беларусі сваіх твораў? Як уплывае на творцу жыцьцё ў чужых краінах і якія неспадзяванкі чакалі паэта падчас перакладу знакамітай савецкай песьні “Жураўлі” на вершы Расула Гамзатава? Пра гэта ды іншае зь Сержуком Сокалавым-Воюшам гаворыць нашая карэспандэнтка Валянціна Аксак.
Валянціна Аксак: “У 1989 годзе ў менскім выдавецтве “Мастацкая літаратура” выйшла ваша першая паэтычная кніга “Кроў на сумётах”. Яе наклад – 4200 асобнікаў – даўным-даўно зрабіўся бібліяграфічнай рэдкасьцю, і вырасла ўжо новае пакаленьне прыхільнікаў вашай паэзіі, але новых кніжак так да сёньня і не прычакала. Чаму вы не выдаяце новыя зборнікі вершаў, і яны параскіданыя па розных, часьцей за ўсё, інтэрнэтных выданьнях?”
Сяржук Сокалаў-Воюш: “Гадоў зь пятнаццаць таму я здаў быў у выдавецтва “Мастацкая літаратура” чатыры зборнікі вершаў. Яны да гэтага часу ня выдадзеныя, рукапісы іх, напэўна, ужо згубілі там і забыліся на іх. Ну і пасьля гэтага ўсё ніяк не зьбяруся скласьці новыя зборнікі, і таму раскідваецца ўсё па інтэрнэце. Але галоўнае, што яно так ці іначай даходзіць да чытача”.Аксак: “Вы даўно жывяце па-за межамі радзімы. Ці згодны вы зь цьверджаньнем паэта Алеся Аркуша, што такая сытуацыя маргіналізуе творцу, распускае яго, як драбок цукру ў гарбаце? Смак нібыта ёсьць, але вокам, маўляў, ня бачна і вухам ня чутна...”
Сокалаў-Воюш: “Досыць складае пытаньне. Напэўна, з таго месца, дзе знаходзіцца Алесь Аркуш, так яно і бачна, а зь іншага месца бачыцца іначай. Па-мойму, галоўнае, наколькі ты ўлучаны ў працэс і літаратурны, і грамадзка-палітычны, ува ўсё тое, што адбываецца ў тваёй краіне. І тады з гэтага трэба сыходзіць. Канечне, можна зачыніцца, сесьці недзе ў лёхах і папісваць вершыкі ціхенька ў стол – ну тады гэта адна справа. А можна рабіць крыху іначай”.
Аксак: “Апроч вершаў з-пад вашага пяра выходзілі казкі для дзяцей, п’есы, апавяданьні і, нарэшце, раман “Крывавы памол”, першую частку якога вы ўжо выдалі асобнай кнігай. Ці азначае гэта, што летуценная муза паэзіі ў вашым творчым сьвеце цяпер саступіла месца больш прагматычнай празаічнай сястры?”
Сяржук Сокалаў-Воюш: “Па-першае, хто сказаў, што проза – гэта не паэзія? Проза – гэта таксама ў нейкім сэнсе паэзія, проста іншы спосаб выказаць і тыя самыя паэтычныя пачуцьці, і ўсё астатняе. Але не, вершы пішуцца. Вершы пішуцца, і неўзабаве зьявіцца паэма. Я ня ведаю дакладна, дзе яна зьявіцца: або ў газэце “Беларус”, або на якім-небудзь сайце, можа быць, гэта будзе сайт Беларускага Народнага Фронту, можа, іншы. Так што хутка пабачым новую маю паэму”.
Аксак: “А ці хутка мы пабачым працяг раману “Крывавы памол?”
Сяржук Сокалаў-Воюш: “З “Крывавым памолам” вельмі складаная сытуацыя. Напісаная другая яго частка больш, чым напалову, але высьветлілася, што для яе заканчэньня мне не хапае ведаў, і я мушу нейкім чынам самаадукоўвацца, дабіраць веды. Няпраўду пісаць ня хочацца, фантазію варта ўжываць там, дзе яна вартая ўжытку, але там, дзе сапраўды адчуваецца брак ведаў, то гэта несумленна і ў адносінах да самога сябе, і да чытача. Таму дабіраю веды і спадзяюся, што да канца году скончу другую частку”.
Аксак: “І ў назьве вашай першай паэтычнай кнігі, і ў назьве раману прысутнічае слова “кроў”. Ці азначае гэта, што вы адчуваеце сытуацыю ў краіне ў такіх крывавых адценьнях?”
Сокалаў-Воюш: “Напэўна, бо я – крывіч, а крывічы таксама ад слова “кроў”. І вядома, я лічу, што цяперашняя сытуацыя ў Беларусі ў крывавых адценьнях, прычым, яна даўно такая. Гэтыя колеры не зьмяніліся з камуністычных часоў”.
Аксак: “А якія песьні кладуцца на акорды гітары барда Сержука Сокалава-Воюша перад ягоным пяцідзесяцігодзьдзем?”
Сокалаў-Воюш: “Кладуцца пераклады. Проста дзеці ў мяне запыталіся, якія песьні любіў іхні дзед, а дзед любіў пераважна расейскамоўныя. Расейскай мовы мае дзеці ня ведаюць, дый сьпяваць па-расейску ім не выпадае, вось я і стаў перакладаць. Я зрабіў некалькі перакладаў песьняў, адна зь іх вельмі вядомая. Я нават напісаў эсэ пра тое, як я яе перакладаў. Гэта песьня даволі вядомая, але, як я высьветліў, насамрэч невядомая амаль нікому, – гэта песьня на словы Расула Гамзатава “Жураўлі”. У часе перакладу адкрылася, што перакладчыкі з аварскай мовы на расейскую, з дазволу самога Гамзатава, зрабілі шмат купюраў у гэтым вершы. У арыгінале ішлося і пра мову – аварскую, вядома, і ні пра якіх салдатаў там не гаварылася, а былі джыгіты... Вось такія пераклады кладуцца на акорды цяпер у мяне”.
Аксак: “Што вы хочаце пажадаць самому сабе, як беларускаму пісьменьніку, у дзень свайго пяцідзесяцігодзьдзя?”
Сокалаў-Воюш: “Пасьпець дапісаць усё, што задумаў”.
Аксак: “Гучыць так, як быццам не пяцідзесяці-, а стогадовы юбілей...”
Сокалаў-Воюш: “Я баюся, што і да стогадовага юбілею таксама не дапішу ўсяго задуманага, але – дажыву. Я яшчэ ў камуністычныя часы ўзяў абавязкі дажыць да ста гадоў – не пакідаць жа цяпер іх нявыкананымі”.
АЎТАР І ТВОР
АЛЕСЬ ЖУК: “У НЕГУМАНІСТЫЧНАЙ ЛІТАРАТУРЫ НЯМА ПЭРСПЭКТЫВЫ”
Алесь Жук як празаік дэбютаваў у 1967 годзе – апавяданьнем “Сок манга”. За сорак гадоў жыцьця ў літаратуры ён выдаў дванаццаць кніг прозы, сярод якіх “Паляваньне на Апошняга Жураўля” (1982), “Праклятая любоў” (1991, Дзяржаўная прэмія Беларусі імя Якуба Коласа), “Вечаровае сонца” (2006). Пра сучаснасьць і недалёкае мінулае зь пісьменьнікам пагутарыў Міхась Скобла.Міхась Скобла: “Спадар Алесь, крытыкі залічваюць вас у выпускнікі літаратурнай школы Янкі Брыля. А каго яшчэ меў малады Алесь Жук за літаратурных настаўнікаў?”
Алесь Жук: “Насамперш назаву Міхася Стральцова, зь якім мы пасябравалі, і Вячаслава Адамчыка. На першы погляд, гэта мае раўналеткі, мае сябры. Але я на іх глядзеў, як вучань на настаўнікаў. Бо ў іх ужо былі напісаныя й выдадзеныя кнігі. І яны мне здаваліся беларускімі прадаўжальнікамі любімых мною Чэхава, Буніна. І я ўжо ў іх вучыўся”.
Скобла: “Я памятаю, як хораша прымаліся чытачамі вашы аповесьці “Паляваньне на Апошняга Жураўля”, “Чорны павой”. І чытачоў гэтых было шмат, што й засьведчана ў эпіграме Анатоля Вялюгіна: “Чарга да кнігарні дасьветнай парой зьбярэцца, як выйдзе твой “Чорны павой”. Зьіначыцца нават гучаньне імён: дзе Крысьці – Алеся, і Жук – Сымэнон”. Ці маеце вы настальгію па тых часах, па тых чытачах?”
Жук: “Вядома ж, ёсьць крышку настальгіі. Бо чытачоў тады сапраўды было значна больш. Ня трэба забывацца, што нас, маладых, тады актыўна перакладалі на расейскую мову. Так што нашы кнігі чыталіся па ўсёй савецкай краіне. У перакладзе на беларускую выходзілі папулярныя кнігі, і гэта былі статысячныя наклады! І “Рабінзон Круза” Дэфо, і “Востраў скарабаў” Стывэнсана… І яны раскупляліся. Я сам пераклаў “Белы Бім Чорнае Вуха” Траяпольскага, бо гэтую кнігу нельга было набыць па-расейску”.
Скобла: “Мінулагодняя ваша кніга “Вечаровае сонца” мае наклад 2 500 асобнікаў. Гэтага дастаткова?”
Жук: “Думаю, што недастаткова. Хоць, па сёньняшнім часе, гэта нямала. Бо час цяпер нелітаратурны. Увага да беларускай кнігі ня тая, можа, разваротлівасьць выдаўцоў ня тая. І, бясспрэчна, амаль адсутнічае дзяржаўная падтрымка. Беларуская кніга, беларуская мова павінны мець дзяржаўную падтрымку. А яе практычна няма”.
Скобла: “Вы былі рэдактарам часопісу “Нёман” акурат у той час, калі ствараўся дзяржаўны холдынг “Літаратура і мастацтва”. У ваша крэсла села публіцыстка Ніна Чайка, яна й цяпер рэдагуе часопіс. Што вы можаце сказаць пра сёньняшні “Нёман”?”
Жук: “Нічога. Таму што я яго не чытаў. Толькі першы нумар у руках патрымаў. Здарылася гэта ў крамцы “Белсаюздруку” на Плошчы Перамогі. Побач са мною стаяў мужчына, ён узяў пагартаў часопіс і сказаў, вяртаючы яго прадавачцы: “Быў добры часопіс – “угробілі”. Гэта мне запомнілася, і больш я “Нёману” ня браў у рукі. Пару разоў, перасільваючы сябе, спрабаваў чытаць. У часопіса раённы ўзровень, і творы, і рэцэнзіі – усё вельмі слабое. Усё ж падобным выданьнем павінны займацца людзі, якія ўмеюць рэдагаваць літаратурныя часопісы”.
Скобла: “У свой час вы працавалі ў ЦК КПБ, у сэктары мастацкай літаратуры. І нават былі пасланьнікам улады да Ларысы Геніюш, езьдзілі да яе ў Зэльву. Зь якой місіяй вас туды адпраўлялі, і як вас прыняла Ларыса Антонаўна?”
Жук: “Гэта быў 1979 год, у той час у Беларусі пачалі шукаць нацыяналістаў. Вядома ж, у Зэльве пачаліся “наезды” на Ларысу Геніюш. Яна напісала ліст Пятру Машэраву. Там была ня скарга, ня плач, гэта быў зварот чалавека, які ведаў, што такое годнасьць. І заканчваўся ліст думкай, якую я добра памятаю: “Я хачу працаваць для сваёй Беларусі, дазвольце мне гэта рабіць”.
Пасьля гэтага ліста мяне выклікаў сакратар ЦК КПБ Кузьмін і паставіў задачу: паехаць у Зэльву і асадзіць мясцовых начальнікаў. І яшчэ я меў адно прыемнае даручэньне: папрасіць у Ларысы Антонаўны вершы для надрукаваньня ў “ЛіМе” й “Полымі”. Мы з інструктарам абкаму заехалі ў Зэльвенскі райкам, пагаварылі там, а потым заехалі да Геніюш. Памятаю, інструктар баяўся заходзіць да яе, ён ведаў круты характар паэткі. Але Ларыса Антонаўна прыняла нас нас ветліва, пачаставала сваім печывам, нават каньячку наліла. Мы пілі гарбату на яе сурвэтках. Памятаю, яна чытала нам свае вершы, адклала стосік і аддала мне: “Перадайце Максіму Танку, ён распарадзіцца”. І Танк распарадзіўся – вершы былі надрукаваныя, а неўзабаве выйшаў і зборнік Ларысы Геніюш “На чабары настоена”.
Скобла: “З вашай кнігі “Вечаровае сонца” мне найперш запомнілася апавяданьне “Партызан”. Ёсьць там адна страшная дэталь: партызаны, выходзячы з акружэньня, пакідаюць у лесе – фактычна на сьмерць – малое дзіця... Пасьля гэтага іхняе геройства на чыгунцы адразу блякне. Куды зьнік гуманізм з сучаснай літаратуры?”
Жук: “Гуманізм нікуды ня зьнік. Проста ён заценены нашэсьцем твораў, дзе на першым месцы – жорсткасьць, грошы, кар’ера. А чалавекалюбства як быццам недзе й павінна быць, але на маргінэзе. Страшная рэч – жорсткасьць. Але гэта не літаратура, калі яна не гуманістычная. Гэта нейкая другая пісаніна. У негуманістычнай літаратуры няма пэрспэктывы”.
Скобла: “Над чым вы сёньня працуеце?”
Жук: “Я даўно пачаў пісаць кнігу пад назвай “Па дарозе дадому”. Яна не сюжэтная, нават ня фабульная. Яна будзе складацца з маіх развагаў і пра людзей, і пра сьвет, і пра прыроду. Спадзяюся, што ўрэшце атрымаецца закончанае мазаічнае палатно”.
АЛЕСЬ ЖУК. З БУДУЧАЙ КНІГІ “ПА ДАРОЗЕ ДАДОМУ”
ГЭТЫ БЕЛЫ ШМАТКОЛЕРНЫ СЬВЕТ
Бачыць белы сьвет азначае для чалавека – жыць. Хоць, згодна з навукай, “белы сьвет” – белае сьвятло – складанае па спэктарнаму выпраменьваньню, бачыць якое мы здольны толькі дзякуючы дзіўным уласьцівасьцям чалавечага вока. Наогул жа, чалавек бачыць навакольле каляровым. Колер нясе ў сабе і першае ўражаньне, і псыхалягічнае ўспрыманьне, залежнае ад душэўнага стану чалавека, абуджае ўнутраныя перажываньні, пачуцьці.
Як і жывапісец, пісьменьнік піша колеры ня толькі дзеля апісаньня, таму што за імі ён бачыць штосьці іншае, пра што ён хоча сказаць сьвету. Таму і зьяўляецца на старонках кусьцік татарніку, бязьлітасна растаптаны конскім капытом, як у знакамітым “Хаджы Мураце” Льва Талстога. Нават і таленавітаму мастаку, каб перадаць усю прыгажосьць сьвету, мала ўменьня зьмяшаць фарбы, узяць усе таны, паўтаны, адценьні на пэндзаль, мала ўлавіць тое сьвятло, якое на імгненьне дорыць мастаку сонца, каб колеры сабраліся ў малюнак, у карціну.
Якім можа быць сьвятло? Выпісваю са “Слоўніка эпітэтаў”: барвовае, барвянае, белае, бірузовае, блакітнае, бледнае, бледна-зялёнае, бронзавае, бурштынавае, бэзавае, бялявае, вясёлкавае, жамчужнае, жаўтлява-шэрае, жоўтае, жоўта-зялёнае, залатое, залацістае, зялёнае, лілёвае, лімоннае, малочнае, попельнае, пурпуровае, ружовае, ружова-залацістае, румянае, серабрыстае, сівое, слаба-ружовае, цёмна-лілёвае, шафранавае, шэрае, ярка-чырвонае…
Нядаўна мне давялося пабачыць лес, ужо бязьлісты, пад суровым паўночным ветрам. Лес пачынаўся за зялёнай мужнасьцю густое руні. Бярозы сваім карычневата-чырвоным гольлем хіліліся на суровую мужнасьць хваінаў, шукаючы ў іх падтрымку. Пад скупым сьнежаньскім сонцам бела сьвяцілася бяроста, і бярозы здаваліся пасмамі дачаснай сівізны ў густой лесавой чупрыне.
Міне зіма, прыйдзе вясна, усьцешыць вока пяшчотная маладая зеляніна ўсепераможнага жыцьця, будзе многа сонечнасьці.
І я, празаік, буду белай зайздрасьцю зайздросьціць мастакам, якія выйдуць з эцюднікамі да гэтай прыгажосьці, як зайздрошчу і музыкантам, якім таксама дадзена Богам расказаць усяму сьвету і вечнасьці пра самыя патаемныя зрухі чалавечай душы”.
КРЫТЫКА
ГАННА КІСЬЛІЦЫНА. У ГАСЦЯХ У КАЗКІ-ЖАХАЛКІ
Адам Глёбус. Казкі. Выдавецтва “Логвінаў”, Мн., 2007
У чорным-чорным горадзе, у чорным-чорным доме, у цёмным пакоі з прыцішаным сьвятлом … чытаю ноччу “Казкі” Адама Глёбуса. Напэўна, іх можна і нават варта чытаць дзе-небудзь у мэтро, у людзкім натоўпе ці ў пустым асеньнім парку, на лаўцы пад старым каштанам… Тым болей, што фармат кніг дазваляе насіць яе ў кішэні… Дастаў, адгарнуў старонку – і ты ў паралельным сьвеце, дзе няма фарбаў, пахаў і сонечнага сьвятла…“У шэрай краіне была шэрая сталіца. У шэрай сталіцы быў шэры праспэкт. На шэрым праспэкце стаяў шэры будынак. У шэрым будынку быў шэры пакой. На шэрым будынку шэрага пакою была Шэрая пляма. Калі чалавек заходзіў у пакой з Шэрай плямаю, ён зьнікаў, а Шэрая пляма шырэла…”
Вобраз краіны, дзе зьнікаюць людзі, ці не асноўны ў гэтай невялічкай бел-чырвона-чорнай кніжачцы… А так, як прападаюць людзі таямніча і назаўсёды, то і вэрсій зьнікненьня – безьліч… Рассыпаліся ў ледзяны пыл ад дотыку Белай Марожаніцы. Зьедзены страшнымі-дзядзькамі вадаправодчыкамі, якія хаваюцца пад каналізацыйным люкам… Пасечаны на кавалкі ў вялізнай лядоўні Чырванавокай Прадавачкі… Перакручаны на мяса гіганцкай мясарэзкай…
Спрадвечны і сапраўдны жах перад самой верагоднасьцю – быць зьедзеным сабе падобным – пісьменьнік выкарыстоўвае напоўніцу. Аднак відавочна, што гэта ня столькі Глёбус спрабуе выкарыстаць нашыя з вамі страхі й фобіі, колькі сам ён скарыстаны Таямнічым Аўтарам, які клапоціцца пра тое, каб вынайдзеныя ім інфэрнальныя сюжэты і вобразы, знаёмыя нам па “страшных гісторыях” нашага дзяцінства, ня зьніклі, а рэанімаваліся зноў і зноў…
Казкі-жахалкі былі вельмі папулярныя ў савецкіх дзяцей – і як крыніца натуральнага адрэналіну, і як альтэрнатыва залішне бадзёрым школьным чытанкам. У васьмідзесятых-дзевяностых яны трапілі ў іранічны горан постсавецкай літаратуры, аптымістычна-ўпэўненай ў сваёй здольнасьці пераплавіць атавістычныя міталягемы мінулага. Аднак ужо напачатку новага тысячагодзьдзя яны вярнуліся да нас – і жахалкі, і міталягемы – без усякага нават намёку на гумар…
І ўсё ж, будзем аб’ектыўнымі: HORROR – ва ўсіх жанравых мадыфікацыях, – папулярны цяпер у чытачоў усяго сьвету. Улады Кітаю нават забаранілі нядаўна страшныя казкі, каб не дэфармавалі сьветаўспрыманьне дзіцяці… Абсурдная, на першы погляд, забарона, здаецца больш зразумелай пасьля прачытаньня новай кнігі Глёбуса. Нават дарослым страшнавата – то кінуцца ў вочы нумары з шасьцёркамі, то люстэрка ў ліфце падасца пацямнелым… Глёбус-казачнік гаворыць на мове будзённасьці, таму ідэнтыфікаваць сябе з прадметамі й сытуацыямі – лягчэй-лёгкага… Вось стаіць на адной з цэнтральных плошчаў Брунатны Калос, што плюшчыць свае ахвяры за тое, што яго пазбавілі ўлюбёнага капелюша… Вось зьяўляецца на тэлеэкране хлусьлівая дыктарка, да якой ужо ляціць чорная труна зь белымі крыламі… А вось і вы самі – слухаеце радыёпрымач, які прамывае вам мазгі ня горш за пральную машыну.
“Ёсьць яшчэ краіны, дзе забараняюць пэўныя словы і геамэтрычныя фігуры, накшталт шасьціканцовай зоркі, але гэтым разам гаворка ідзе пра колеразлучэньне, забароненае ў шэрай краіне. Забараняюць і забараняюць, што зробіш… Зьдзівісься, калі пабачыш, як па вуліцы ідзе чалавек у бел-чырвона-белай шапцы. Яшчэ больш уразіць цябе іншы чалавек, апрануты ў бел-чырвона-белае з галавы да ног. Потым ты ўбачыш шмат людзей у бел-чырвона-белай вопратцы. Іх будзе так шмат, што яны будуць ісьці па галоўным сталічным праспэкце шэрай краіны. А дома ты пабачыш у тэлевізары выступ самага галоўнага Бел-чырвона-белага Чалавека. Ён скажа: “Я прашу вас, мае дарагія таварышы, не напівацца і не палохаць дзяцей. Вы павінны несьці радасьць, а ня страх. Дзеці чакаюць вас, яны вераць у дабрыню Дзеда Мароза!”
Перадкалядны парад Дзедаў Марозаў – вобраз ужо не запазычаны з гарадзкога фальклёру, а пабачаны. Варта сказаць, што ў кнізе – як ні дзіўна гэта гучыць – шмат такога: уласна-перажытага, перакадыфікаванага. Наогул, гэтая кніжачка Глёбуса – проста знаходка для дасьледчыкаў, тэарэтыкаў літаратуры. Бо крыніцай пісьменьніцкага натхненьня сталі ня толькі ўжо згаданыя дзіцячыя жахалкі ( “Чырвоная труна”, “Чорнае сэрца”, “Фосфарны шар”,”Слуп колеру хакі”), але і Біблія (“Шэры прарок”, “Белая зорка”, “Чорны хлебароб”), і творы выяўленчага мастацтва (“Чорны яйкаквадрат”, “Зялёная карціна”), і абставіны ўласнага жыцьця, якое, хоць і зь цяжкасьцю, але пазнаецца ў такіх казках, як “Шэры ідал” ці “Шэра-зялёная гумка”…
Ня дзіўна, што ў Глёбуса, мастака па адукацыі, усе казкі каляровыя. Хоць сам жа ён і пратэстуе супраць таго, каб атаясамліваць вобраз з тым ці іншым колерам. А яшчэ больш рашуча – супраць таго, каб надаваць самім колерам ідэалягічную афарбоўку. І ўсё ж, насуперак папярэджаньням аўтара, правяду сэгрэгацыю і скажу, што лепшыя казкі ў кнізе – ружовыя. Казкі пра каханьне.
Яны жылі доўга і шчасьліва, і памерлі...
